حدیث غبطه آدم(ع) به جایگاه پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)

سؤال

بر اساس حدیثی علت هبوط حضرت آدم(ع) از بهشت، حسادت ورزیدن او نسبت به جایگاه پیامبر واهل بیت(ع) بوده است. آیا این حدیث معتبر است؟ حسادت حضرت آدم(ع) به چه معنا است؟

حدیث غبطه آدم به جایگاه پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، توسط شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) ذکر شده است. در اعتبار سند این روایت اختلاف‌نظر است. بر اساس برخی مبانیِ رجالی، سند آن صحیح و بر اساس برخی مبانی دیگر ضعیف است.

در این حدیث، علت اخراج آدم و حوا از بهشت حسادت ورزیدن آنها به جایگاه پیامبر، امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) دانسته شده است. به گفته علامه مجلسی، حسادت در این روایت به معنای درخواست رسیدن به جایگاه پیامبر و اهل بیت(ع) است؛ در حالی که خدا آدم را از این درخواست نهی کرده بود؛ بنابراین آدم تسلیم امر خدا نشده و مرتکب ترک اولی شد. مجلسی حسادت را به غبطه خوردنِ آدم نسبت به چیزی که سزاوار آن نبوده نیز معنا کرده است.

حدیث ذکر شده در عیون اخبار الرضا

«... إِنَّ آدَمَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ… قَالَ فِي نَفْسِهِ هَلْ خَلَقَ اَللَّهُ بَشَراً أَفْضَلَ مِنِّي فَعَلِمَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ… فَنَادَاهُ اِرْفَعْ رَأْسَكَ يَا آدَمُ وَ اُنْظُرْ إِلَى سَاقِ اَلْعَرْشِ… فَوَجَدَ عَلَيْهِ مَكْتُوباً لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ زَوْجَتُهُ فَاطِمَةُ سَيِّدَةُ نِسَاءِ اَلْعَالَمِينَ وَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَيْنُ سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ اَلْجَنَّةِ فَقَالَ آدَمُ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَا رَبِّ مَنْ هَؤُلاَءِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ هَؤُلاَءِ مِنْ ذُرِّيَّتِكَ وَ هُمْ خَيْرٌ مِنْكَ وَ مِنْ جَمِيعِ خَلْقِي… فَإِيَّاكَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَيْهِمْ بِعَيْنِ اَلْحَسَدِ فَأُخْرِجَكَ عَنْ جِوَارِي فَنَظَرَ إِلَيْهِمْ بِعَيْنِ اَلْحَسَدِ وَ تَمَنَّى مَنْزِلَتَهُمْ فَتَسَلَّطَ عَلَيْهِ اَلشَّيْطَانُ حَتَّى أَكَلَ مِنَ اَلشَّجَرَةِ اَلَّتِي نُهِيَ عَنْهَا وَ تَسَلَّطَ عَلَى حَوَّاءَ لِنَظَرِهَا إِلَى فَاطِمَةَ عَلَيْهَا السَّلاَمُ بِعَيْنِ اَلْحَسَدِ حَتَّى أَكَلَتْ مِنَ اَلشَّجَرَةِ… فَأَخْرَجَهُمَا اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ جَنَّتِهِ فَأَهْبَطَهُمَا عَنْ جِوَارِهِ إِلَى اَلْأَرْضِ.»

« امام رضا(ع): … حضرت آدم(ع)... با خودش گفت آیا خدا از جنس بشر بهتر از من آفریده است؟ خدا به او گفت: «ای آدم! سر خود را بلند کن و به ساق عرش من نگاه کن…» آدم دید روی ساق عرش نوشته شده: «خدایی به جز الله نیست، محمد رسول خدا است، علی بن ابی‌طالب امیر مؤمنان است و همسر او فاطمه برترین زن عالم است و حسن و حسین آقای جوانان اهل بهشتند.» آدم پرسید: «اینان چه کسانی هستند؟» خدا گفت: «اینان از فرزندان تو هستند، و از تو و از همه مخلوقات من بهترند… مبادا به آنها حسادت بورزی که تو را از جوار خود بیرون می‌کنم.» آدم به آنها حسادت ورزید و جایگاه آنان را برای خود آرزو کرد، پس شیطان بر او تسلط یافت تا اینکه از درخت ممنوعه خورد. شیطان بر حوا نیز تسلط یافت، زیرا او به فاطمه(س) حسادت ورزید، تا اینکه او نیز از درخت خورد… پس خدا آن دو را از بهشت بیرون کرد و از جوار خود به زمین فرستاد. »

سند

شیخ صدوق این روایت را در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) و معانی الاخبار ذکر کرده است. عبدالواحد بن محمد بن عُبْدوس نیسابوری راوی نخست سلسله‌سند، در کتاب‌های رجالی متقدم ناشناخته است؛ ولی چون شیخ صدوق فراوان از او نقل روایت کرده ثقه و مورد اطمینان دانسته شده است. البته سید ابوالقاسم خویی فقیه و رجال‌شناس، توثیق او را نپذیرفته است.

در وثاقت راوی دوم علی بن محمد بن قتیبه نیز اختلاف نظر است؛ برخی او را به دلایلی موثق می‌دانند و برخی دیگر غیرقابل اعتماد شمرده‌اند. حمدان بن سلیمان و عبدالسلام بن صالح دیگر راویان روایت، توثیق شده‌اند. درنتیجه سند این روایت طبق برخی از مبانی رجالی، صحیح و طبق برخی از مبانی ضعیف است.

مراد از حسادت

همچنین ببینید: حسد و ترک اولی

علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار احتمال داده است مراد از حسادت، درخواست کردن حالات اهل بیت(ع) و رسیدن به منزلت آنها بوده است. این درخواست از طرف آدم و حوا، ترک اولی شمرده می‌شود؛ زیرا باید راضی و تسلیم امر خدا می‌شدند. او در جایی دیگر حسادت را به معنای غبطه به چیزی دانسته که سزاوار آن نبوده است.

حدیث ذکر شده در تفسیر عیاشی

«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَرَضَ عَلَى آدَمَ فِي الْمِيثَاقِ ذُرِّيَّتَهُ فَمَرَّ بِهِ النَّبِيُّ(ص) وَ هُوَ مُتَّكِئٌ عَلَى عَلِيٍّ(ع) وَ فَاطِمَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهَا تَتْلُوهُمَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ(ع) يَتْلُوَانِ فَاطِمَةَ فَقَالَ اللَّهُ يَا آدَمُ إِيَّاكَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَيْهِ بِحَسَدٍ أُهْبِطْكَ مِنْ جِوَارِي فَلَمَّا أَسْكَنَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ مُثِّلَ لَهُ النَّبِيُّ وَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ فَنَظَرَ إِلَيْهِمْ بِحَسَدٍ ثُمَّ عُرِضَتْ عَلَيْهِ الْوَلَايَةُ فَأَنْكَرَهَا فَرَمَتْهُ الْجَنَّةُ بِأَوْرَاقِهَا فَلَمَّا تَابَ إِلَى اللَّهِ مِنْ حَسَدِهِ وَ أَقَرَّ بِالْوَلَايَةِ وَ دَعَا بِحَقِّ الْخَمْسَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ الْآيَةَ».

« خدا در میثاق، ذریه و فرزندان آدم(ع) را به او نشان داد. آدم از پیامبر(ص) عبور کرد در حالی که او به علی(ع) تکیه داده بود، و فاطمه(س) پشت سر آن دو می‌آمد، و حسن(ع) و حسین(ع) پشت سر فاطمه می‌آمدند. خداوند گفت: «ای آدم! هیچ‌گاه به آنان حسادت نکن، (که در این صورت) تو را از جوار خودم بیرون می‌کنم.» هنگامی که خدا او را در بهشت ساکن کرد، پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) برای او تَمَثّل یافتند. او به آنها حسادت ورزید. پس از آن، ولایت آنها بر آدم عرضه شد و او آن را انکار کرد. پس بهشت برگ‌های خود را به سمت او پرتاب کرد. هنگامی که آدم از حسادت خود توبه کرد و ولایت را پذیرفت و خدا را به حق پنج‌تن محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین خواند، خدا او را آمرزید. این همان سخن خداوند [در قرآن] است که فرمود: «پس آدم از جانب پروردگارش کلماتی آموخت…» »

سند

این روایت نخستین بار در تفسیر عیاشی آمده است. سند روایت مرسل است (برخی راویان ذکر نشده‌اند) و تنها، راویِ قبل از امام صادق(ع) آمده است. عبدالرحمن بن کثیر تنها راوی ذکر شده در سلسه‌سند، ضعیف و جعل‌کننده حدیث شمرده شده است. بنابراین سند روایت ضعیف است.