دید منفی جوانان به مسائل جامعه اسلامی

سؤال

چرا بعضی از جوانان با دید منفی به خیلی از مسائل جامعه اسلامی می‌نگرند؟

درگاه‌ها

درگاه‌ها

روحیه بدینی یا منفی‌نگری، پدیده‌ای پیچیده و گسترده است که تنها به جوانان جامعه اسلامی محدود نمی‌شود و در تمامی جوامع و سنین مختلف قابل مشاهده است. این نوع نگرش می‌تواند در برخی موارد به عنوان یک واکنش مثبت در برابر شرایط منفی تلقی شود. برای درک بهتر این پدیده، می‌توان آن را به دو دسته اصلی تقسیم کرد: بدبینی عقیدتی و بدبینی رفتاری. بدبینی عقیدتی معمولاً در افرادی که ارتباطی با خدا ندارند، مانند ماتریالیست‌ها، مشاهده می‌شود و منجر به احساس پوچی و در نهایت خودکشی می‌گردد. در مقابل، بدبینی رفتاری به نگرش منفی نسبت به خود، خدا و دیگران اشاره دارد و می‌تواند ناشی از تجربیات منفی، پیش‌داوری‌ها و انتظارات غیرواقعی باشد.

عوامل متعددی می‌توانند به بدبینی در جوانان دامن بزنند، از جمله عقده حقارت، پیش‌داوری، و انتظارات بی‌جا. همچنین، رفتارهای متناقض مسئولان و تحلیل نادرست از وقایع نیز می‌تواند به این نگرش منفی کمک کند. تربیت خانوادگی و مشکلات روحی روانی نیز از دیگر عواملی هستند که می‌توانند به بدبینی منجر شوند. در نهایت، فقدان شناخت صحیح و وجود تصورات غلط از واقعیت، مهم‌ترین عامل در شکل‌گیری این نوع نگرش به شمار می‌رود؛ بنابراین، برای مقابله با بدبینی، نیاز به درمان و اصلاح نگرش‌ها وجود دارد.

به همین جهت ضروری است که جغرافیای بحث را روشن کنیم تا بدانیم حوزه‌های بدبینی کجاست.

بدبینی عقیدتی

مقالهٔ اصلی: انواع بدبینی

معمولاً افرادی که با خدا ارتباط ندارند مانند ماتریالیست‌ها به این نوع منفی نگری گرفتار می‌شوند؛ زیرا اینان بر طبق بینش مادی خود جهان را هدفدار نمی‌دانند و به تبع آن برای انسان هدفی ترسیم نمی‌کنند؛ از این رو احساس پوچی و در نهایت خودکشی در بین افرادی که نگرش مادی دارند بیشتر مشاهده می‌شود.

در شعر بعضی از شاعران ایرانی نیز این حالت دیده می‌شود:

افلاک که جز غم نفزایند دگر		ننهند به جا تا نربایند دگر
نا آمدگان اگر بدانند که ما		از دهر چه کشیدیم نایند دگر

بدبینی رفتاری

مقالهٔ اصلی: انواع بدبینی

منظور از این قسم منفی گرائی، زیر سؤال بردن نظام خلقت، اعتراض، و… نیست؛ بلکه چه بسا افراد خداپرست که نگرش مادی ندارند؛ اما از زندگی لذت نبرده و به دیگران به دیده منفی می‌نگرند.

اقسام بدبینی رفتاری

• بدبینی نسبت به خود

این واژه هر چند در ظاهر بار منفی دارد اما در نهایت چون برای کنترل خودخواهی و عجب و خودپسندی، مفید است، باید از این مقوله با نام صفتی پسندیده یاد کرد. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «مؤمن صبح را به شب نمی‌گذارد و شب را به صبح سپری نمی‌کند مگر آنکه خود را متهم می‌داند و نسبت به خود سوءظن دارد».

این حالت باعث می‌شود که انسان به نقائص خود بیندیشد و از عیب‌جویی دیگران اجتناب ورزد؛ بنابراین، چنین منفی نگری نه تنها بد نیست بلکه مفید هم است.

• بدبینی نسبت به خدا

این نوع بدبینی غالباً در مواقع بحرانی و در دل‌های افراد سست ایمان پیدا می‌شود مثل وقتی که فرد به بیماری، فقر، فقدان نزدیکان و… دچار می‌شود و این گرفتاری‌ها را به خدا و عوامل معنوی نسبت داده می‌شود. در صورتی که بسیاری از مشکلات را اعمال خود انسان‌ها پدیدمی‌آورند مثل واقعه جنگ احد که در قرآن کریم بدان اشاره رفته است و برای بعضی گمان می‌شود که این شکست دلیل به ناحق بودن دین اسلام است و اگر به وحی خدا و آیین حق بود باید پیروز میدان باشد و… در صورتی که علت شکست غرور، طمع و نافرمانی بود. این بدبینی از نظر شرعی حرام و گناه کبیره است.

امام باقر(ع):

«از گمان [بی‌پایه] بپرهیزید؛ زیرا گمان دروغ‌ترین دروغ است.»

قرب الاسناد، ۱۴۱۳ق، ص۲۹.

دلائل این بدبینی را هم می‌توان:

1. انتظار استجابت فوری دعا.
2. انتظار فتح و پیروزی بدون تلاش و فعالیت.

و… دانست.

• بدبینی نسبت به دیگران

هرگاه عملی از کسی سر زند که قابل تفسیر صحیح و نادرست باشد و ما آنرا به صورت نادرستی تفسیر کنیم دچار بدبینی به دیگران شده‌ایم. در قرآن از این نوع بدبینی نهی شده‌ایم حتی بعضی از این نوع منفی نگری‌ها را هم گناه دانسته است:

﴿ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ

حجرات:۱۲

﴾

البته به این نکته باید توجه داشته باشیم که گاهی انسان بی‌اختیار، نظر منفی نسبت به دیگران پیدا می‌کند؛ ولی مهم آنست که به این گمان منفی ترتیب اثر داده نشود. تا اینجا به این نکته اشاره شد که بحث منفی نگری دریائی از ظرائف است که مجال بیشتری را می‌طلبد و مختص به یک قشر خاصی یا جامعه مذهبی خاصی نیست؛ بلکه یک اختلال شناختی و رفتاری است که قابل درمان است.

عوامل سوق به بدبینی

مقالهٔ اصلی: عوامل بدبینی

با وجود این به بعضی از عواملی که جوانان براساس آنها به منفی گرائی سوق پیدا کرده‌اند اشاره می‌شود:

۱. عقده حقارت کسی که گرفتار خود کم بینی است سعی می‌کند دیگران را در محیط فکر خود حقیر، پست و آلوده حساب کند تا از عقده خود بکاهد.

۲. پیش داوری گاهی عدم تحقیق، کمی اطلاعات و عجله در قضاوت و داوری، انسان را وادار به متهم کردن دیگران و صدور حکم ناصحیح می‌کند. تعجیل، صفتی شیطانی است و نتیجه آن هم شیطانی خواهد بود.

۳. مدرسه گاهی مدرسه و معلمین، خصوصاً معلمینی که قیافه ای مذهبی دارند به گونه ای رفتار کرده‌اند که جوان دچار بدبینی و منفی نگری شده است.

۴. انتظار فراوان توقع و انتظار بیهوده و بی‌جا نیز باعث منفی نگری می‌شود. هر چه سطح توقع و انتظار بالا باشد احتمال منفی نگری و سرخوردگی بیشتر است؛ زیرا برآورده نشدن این انتظارها از سوی دیگران به تدریج تبدیل به منفی نگری نسبت به افراد می‌شود؛ مثلاً ما انتظار داریم که یک جامعه کامل و سالم اسلامی و برخاسته از عدالت گریایی و مجری کامل حق انسان‌ها داشته باشیم که یا هیچ عیب و نقصی در کار نباشد یا اگر هم باشد در حدّ بسیار کم. این ایده‌آل گرایی، توقع ما را از مجریان قانون به حد فراوانی افزایش می‌دهد و در صورت نبود یا کمبود مسائل مورد نظر آرمان گرایانه ما به همه بدبین می‌شویم و به منفی بافی رو می‌آوریم.

۵. آلودگی افرادی که خود آلوده‌اند، دیگران را نیز آلوده می‌پندارند و از طریق مقایسه به نفس، مردم را به کیش خود می‌پندارند؛ مثل کسی که عادت کرده از راه حرام پول درآورد، اگر دید کسی پول‌دار شده یا به وضعیت مثبت اقتصادی رسیده است، چنین قضاوت می‌کند که آن شخص هم به طریقی از راه قاچاق و خلاف، مال به دست آورده است و فکر نمی‌کند از طریق مثبت هم می‌شود به کسب و کار پرداخت.

۶. گذشته اجتماعی گاهی جوانان در گذشته زندگی اجتماعی خود برخوردهایی از ادارات یا سازمان‌ها دیده‌اند که از لحاظ اخلاقی و اجتماعی نامناسب بوده است. این جوانان با تعمیم دادن این موارد، به همه چیز و همه کس بدبین می‌شوند و به شدت حس تنفر در آنان شکل می‌گیرد.

۷. مسئولان وجود رفتارهای متناقض و متضاد در میان برخی از مسئولان، یا تفاوت گفتار با رفتار آنها باعث ایجاد نگاهی منفی در جوان می‌شود و او همه را این گونه می‌پندارد.

۸. تحلیل نادرست عدم توانایی تحلیل درست در اتفاقات و مسائلی که در اطراف جوان می‌افتد نیز باعث می‌شود حس منفی نگری در او تقویت شود.

پیامبر(ص): «برای رفتار برادر [ایمانی‌ات] عذری (توجیهی) پیدا کن. اگر عذری نیافتی برایش عذری بتراش.»

الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۶۲۲.

۹. خودمحوری افرادی که خود محور هستند و همه چیز را با مقیاس خود می‌سنجند، اگر رفتاری مخالف آنچه خود می‌پسندد، ببیند، دید منفی نسبت به آن پیدا می‌کند.

۱۰. تربیت خانوادگی گاهی تربیت خانوادگی و رفتارهای حاکم بر خانواده، موقعیت اجتماعی فرهنگی خانواده و… نیز باعث ایجاد منفی نگری می‌شود.

۱۱. مشکلات روحی روانی، سرخوردگی اجتماعی، گروه همسالان و… نیز ممکن است از عواملی باشند که جوان را به این مسیر سوق می‌دهند.

۱۲. مهم‌ترین عامل بدبینی، فقدان شناخت‌های لازم و صحیح یا وجود شناخت‌های غلطی است که در جوان شکل گرفته است و عدم شناخت یا شناخت غلط مانع از دیدن حقیقت می‌شود و نیافتن حقیقت انسان را به سوی بدبینی می‌کشاند.

این‌ها گوشه هائی بود از عواملی که دید منفی را در جوان ایجاد می‌کند، همان‌طور که گفتیم؛ چون این یک نوع اختلال است پس لازم است درمان شود.

جستارهای وابسته

• حکم بدبینی
• عوامل بدبینی
• راه‌های درمان بدبینی
• بدبینی