ذکر «لاحول و لاقوه الا بالله»: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی پاسخ
جز (جایگزینی متن - ' (ع)' به '(ع)')
(ابرابزار)
خط ۶: خط ۶:
'''ذکر {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ}}''' در منابع روایی و فقهی و نیز کلامی و اخلاقی بیان شده است. این روایت یا ذکر، اشاره به قدرت مطلق الهی در همه امور دارد. در روایات بسیاری سفارش به تکرار این ذکر در امور مختلف زندگی و در گرفتاری‌ها و مشکلات شده است.
'''ذکر {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ}}''' در منابع روایی و فقهی و نیز کلامی و اخلاقی بیان شده است. این روایت یا ذکر، اشاره به قدرت مطلق الهی در همه امور دارد. در روایات بسیاری سفارش به تکرار این ذکر در امور مختلف زندگی و در گرفتاری‌ها و مشکلات شده است.


==معنا و مفهوم حدیث==
== معنا و مفهوم حدیث ==
واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش و کلمه «قوّه» به مفهوم استطاعت و توانایی است؛ بنابراین معنای عبارت فوق چنین است: «هیچ حرکت و استطاعتی جز به مشیت خداوند بزرگ نیست.»<ref>ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار احیاء تراث العربی، ج۳، ص۴۰۳؛ و علی اکبر، دهخدا، لغت نامه، چاپ دانشگاه تهران، ج۶.</ref>
واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش و کلمه «قوّه» به مفهوم استطاعت و توانایی است؛ بنابراین معنای عبارت فوق چنین است: «هیچ حرکت و استطاعتی جز به مشیت خداوند بزرگ نیست.»<ref>ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار احیاء تراث العربی، ج۳، ص۴۰۳؛ و علی اکبر، دهخدا، لغت نامه، چاپ دانشگاه تهران، ج۶.</ref>


خط ۱۳: خط ۱۳:
«عبادیه بن ربعی» از [[امام علی(ع)]] درباره استطاعت و قدرت بندگان خدا پرسید، آن حضرت فرمود: «آیا قدرت تو در انجام کارها به‌طور شرکت و معیت با خداست یا آنکه در افعال و کارهای خود مستقل هستی، به طوری که محتاج به خدا نیستی؟ «عبادیه» ساکت و متحیر شد، حضرت فرمود: چرا پاسخ نمی‌دهی؟ اگر بگویی در کارهای خود با اشتراک خدا قادرم، تو را می‌کشم، زیرا این عقیده مستلزم شرک به خداست و نیز اگر بگویی به نحو مستقل قادرم، تو را خواهم کشت، زیرا این عقیده مستلزم ضعف سلطنت الهی است، «عبادیه» عرض کرد: پس چه بگویم؟ علی(ع) فرمود: بگو با اعطای قدرت از جانب خدا، قادرم، آیا نشنیده‌ای که مردم، قدرت را از خداوند طلب می‌کنند و می‌گویند: {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ}}. خداوند منشأ همه قدرت‌ها است و هر کاری تنها با قدرت الهی تحقق می‌یابد.
«عبادیه بن ربعی» از [[امام علی(ع)]] درباره استطاعت و قدرت بندگان خدا پرسید، آن حضرت فرمود: «آیا قدرت تو در انجام کارها به‌طور شرکت و معیت با خداست یا آنکه در افعال و کارهای خود مستقل هستی، به طوری که محتاج به خدا نیستی؟ «عبادیه» ساکت و متحیر شد، حضرت فرمود: چرا پاسخ نمی‌دهی؟ اگر بگویی در کارهای خود با اشتراک خدا قادرم، تو را می‌کشم، زیرا این عقیده مستلزم شرک به خداست و نیز اگر بگویی به نحو مستقل قادرم، تو را خواهم کشت، زیرا این عقیده مستلزم ضعف سلطنت الهی است، «عبادیه» عرض کرد: پس چه بگویم؟ علی(ع) فرمود: بگو با اعطای قدرت از جانب خدا، قادرم، آیا نشنیده‌ای که مردم، قدرت را از خداوند طلب می‌کنند و می‌گویند: {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ}}. خداوند منشأ همه قدرت‌ها است و هر کاری تنها با قدرت الهی تحقق می‌یابد.


شخصی از [[امام باقر(ع)]] درباره معنای عبارت {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ}} سوال نمود، ایشان در پاسخ فرمود: «ما توانی در ترک معصیت الهی و قدرتی در اطاعت پروردگار جز با توفیق و یاری خداوند نداریم.» بنابراین براساس این روایت هر چیزی به خواست الهی است و خواست خداوند بر همه خواست‌ها غلبه می‌یابد و هر آنچه که پروردگار متعال اراده کند انجام می‌دهد.
شخصی از [[امام باقر(ع)]] درباره معنای عبارت {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ}} سؤال نمود، ایشان در پاسخ فرمود: «ما توانی در ترک معصیت الهی و قدرتی در اطاعت پروردگار جز با توفیق و یاری خداوند نداریم.» بنابراین براساس این روایت هر چیزی به خواست الهی است و خواست خداوند بر همه خواست‌ها غلبه می‌یابد و هر آنچه که پروردگار متعال اراده کند انجام می‌دهد.


== اهمیت حدیث ==
== اهمیت حدیث ==
اهمیت حدیث {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ}} در این است که هم در متون روایی و آثار فقهی و نیز در دانش‌هایی چون کلام و اخلاق و نیز در دعا و مناجات مورد کاربرد و استناد قرار گرفته است.  
اهمیت حدیث {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ}} در این است که هم در متون روایی و آثار فقهی و نیز در دانش‌هایی چون کلام و اخلاق و نیز در دعا و مناجات مورد کاربرد و استناد قرار گرفته است.


در اینجا از سه جهت عمده به آن توجه می‌شود:
در اینجا از سه جهت عمده به آن توجه می‌شود:
* از جهت «فضیلت»؛
* از جهت «فضیلت»؛
* از حیث «آثار»؛
* از حیث «آثار»؛
* از نظر «آداب و احکام».
* از نظر «آداب و احکام».


=== فضیلت حدیث ===
=== فضیلت حدیث ===
خداوند برای این دعا ارزش و فضیلت ویژه ای قرار داده ‌است. [[پیامبر(ص)]] در [[معراج]] به خدا عرض کرد: «پروردگارا! تو به انبیای خود فضایلی کرامت نمودی، به من نیز کرامت کن، خدا فرمود: در میان آنچه عطا کرده‌ام، به تو دو کلمه عطیه داده‌ام که در زیر عرشم نوشته شده ‌است و آن دو کلمه عبارتست از کلمه {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ …}} و کلمه {{متن عربی|لامنجا منک الا الیک}}<ref>طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، مترجم سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۳۷۴ق، ج۱۳، ص۱۷.</ref>
خداوند برای این دعا ارزش و فضیلت ویژه ای قرار داده است. [[پیامبر(ص)]] در [[معراج]] به خدا عرض کرد: «پروردگارا! تو به انبیای خود فضایلی کرامت نمودی، به من نیز کرامت کن، خدا فرمود: در میان آنچه عطا کرده‌ام، به تو دو کلمه عطیه داده‌ام که در زیر عرشم نوشته شده است و آن دو کلمه عبارتست از کلمه {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ …}} و کلمه {{متن عربی|لامنجا منک الا الیک}}<ref>طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، مترجم سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۳۷۴ق، ج۱۳، ص۱۷.</ref>
پیامبر(ص) فرمود: با فضیلت‌ترین عبادت‌ها، سخن {{متن عربی|لا اله الا الله و لا حول ولا قوه الا بالله}} است.<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق، ج۹۰، ص۱۹۰.</ref>
پیامبر(ص) فرمود: با فضیلت‌ترین عبادت‌ها، سخن {{متن عربی|لا اله الا الله و لا حول ولا قوه الا بالله}} است.<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق، ج۹۰، ص۱۹۰.</ref>


امام علی(ع) روایت نمود که پیامبر(ص) به او فرمود: یا علی، آیا تو را به گنجی از گنج‌های بهشت راهنمایی کنم؟ علی(ع) گفت: آری یا رسول الله، پیامبر(ص) فرمود: «آن گنج عبارت است از سخن {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ}}.
امام علی(ع) روایت نمود که پیامبر(ص) به او فرمود: یا علی، آیا تو را به گنجی از گنج‌های بهشت راهنمایی کنم؟ علی(ع) گفت: آری یا رسول‌الله، پیامبر(ص) فرمود: «آن گنج عبارت است از سخن {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ}}.


همچنین [[ابن مسعود]] از پیامبر(ص) روایت کرده که فرمود: من [[ابراهیم(ع)]] را در شب معراج دیدم و به من گفت: ای محمد(ص) سلام مرا به امت برسان و به آنها بگو، زمین بهشت، زمین پاکیزه و قابل کشت و زرع و آب آن گوارا است و همه آن دشت هموار است و نهال‌هایی که می‌توانید بفرستید کلمه {{متن عربی|سُبْحانَ اللهِ، وَ الْحَمْدُ لِلهِ، وَ لا إلهَ إلاّ اللهُ، وَ اللهُ أکْبَرُ}} و کلمه {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ}} است!
همچنین [[ابن مسعود]] از پیامبر(ص) روایت کرده که فرمود: من [[ابراهیم(ع)]] را در شب معراج دیدم و به من گفت: ای محمد(ص) سلام مرا به امت برسان و به آنها بگو، زمین بهشت، زمین پاکیزه و قابل کشت و زرع و آب آن گوارا است و همه آن دشت هموار است و نهال‌هایی که می‌توانید بفرستید کلمه {{متن عربی|سُبْحانَ اللهِ، وَ الْحَمْدُ لِلهِ، وَ لا إلهَ إلاّ اللهُ، وَ اللهُ أکْبَرُ}} و کلمه {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ}} است!
خط ۳۷: خط ۳۴:


=== آثار حدیث ===
=== آثار حدیث ===
از پیامبر اکرم(ص) روایت شده ‌است که وقتی بنده‌ای گفت: «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» همانا سرنوشت خود را به خدا واگذار کرده ‌است، بنابراین برخداوند است که او را کفایت نماید (و همه نیازهای او را برآورده سازد).<ref>حرعاملی، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۲۱۸.</ref>
از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است که وقتی بنده‌ای گفت: «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» همانا سرنوشت خود را به خدا واگذار کرده است، بنابراین برخداوند است که او را کفایت نماید (و همه نیازهای او را برآورده سازد).<ref>حرعاملی، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۲۱۸.</ref>


همچنین از آن حضرت نقل شده ‌است که «هر کس موقع خارج شدن از خانه خود بگوید {{متن عربی|بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم}}، دو فرشته به او می‌گویند: هدایت یافته‌ای و اگر بگوید {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ}}، آن دو فرشته می‌گویند: حفظ شده‌ای و اگر بگوید: {{متن عربی|وَتَوَكَّلتُ عَلَى اللَّه}}، آندو می‌گویند: در کفایت قرار گرفتی، آنگاه شیطان می‌گوید: بنده‌ای که هدایت شده و حفظ گشته و در کفایت قرار گرفته چگونه برای من است.»<ref>وسایل الشیعه، ج۶، ص۲۸.</ref>
همچنین از آن حضرت نقل شده است که «هر کس موقع خارج شدن از خانه خود بگوید {{متن عربی|بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم}}، دو فرشته به او می‌گویند: هدایت یافته‌ای و اگر بگوید {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ}}، آن دو فرشته می‌گویند: حفظ شده‌ای و اگر بگوید: {{متن عربی|وَتَوَكَّلتُ عَلَى اللَّه}}، آندو می‌گویند: در کفایت قرار گرفتی، آنگاه شیطان می‌گوید: بنده‌ای که هدایت شده و حفظ گشته و در کفایت قرار گرفته چگونه برای من است.»<ref>وسایل الشیعه، ج۶، ص۲۸.</ref>


شیبه هذیلی، از پیامبر(ص) خواست تا به او سخنی بیاموزد که در اثر آن به او فایده رسد و کار بر او آسان باشد، لذا پیامبر(ص) به او فرمود: «بعد از نماز صبح ده مرتبه بگو {{متن عربی|سُبحَانَ اللهِ العَظِیمِ وَ بِحَمدِهِ وَ لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ العَلِیِّ العَظِیمِ}}، که در اثر آن خداوند تو را از نابینایی و جنون و جذام و پیری در امان می‌دارد.»<ref>وسایل الشیعه، ج۶ ص۴۷۵.</ref>
شیبه هذیلی، از پیامبر(ص) خواست تا به او سخنی بیاموزد که در اثر آن به او فایده رسد و کار بر او آسان باشد، لذا پیامبر(ص) به او فرمود: «بعد از نماز صبح ده مرتبه بگو {{متن عربی|سُبحَانَ اللهِ العَظِیمِ وَ بِحَمدِهِ وَ لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ العَلِیِّ العَظِیمِ}}، که در اثر آن خداوند تو را از نابینایی و جنون و جذام و پیری در امان می‌دارد.»<ref>وسایل الشیعه، ج۶ ص۴۷۵.</ref>
خط ۴۵: خط ۴۲:
در جای دیگری از پیامبر چنین بیان شده: «شخصی که نعمت‌های الهی به او روی آورده بگوید: {{متن عربی|الحَمدُ لِلَّهِ رَبِّ العالَمينَ}} و کسی که از فقر رنج می‌برد پیوسته بگوید: {{متن عربی|لَا حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ العَلِیِّ العَظِیمِ}} زیرا آن گنجی از گنجهای بهشت است و در آن از هفتاد و دو بیماری شفا است که آسان‌ترین آنها دل مشغولی می‌باشد.»<ref>وسایل الشیعه، ج۷، ص۱۸۸.</ref> در روایتی کوتاه نیز از پیامبر نقل شده: «کسی که از چیزی اندوهناک شد پس بگوید: {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.}}»<ref>بحارالانوار، ج۹۰، ص۱۹۰.</ref>
در جای دیگری از پیامبر چنین بیان شده: «شخصی که نعمت‌های الهی به او روی آورده بگوید: {{متن عربی|الحَمدُ لِلَّهِ رَبِّ العالَمينَ}} و کسی که از فقر رنج می‌برد پیوسته بگوید: {{متن عربی|لَا حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ العَلِیِّ العَظِیمِ}} زیرا آن گنجی از گنجهای بهشت است و در آن از هفتاد و دو بیماری شفا است که آسان‌ترین آنها دل مشغولی می‌باشد.»<ref>وسایل الشیعه، ج۷، ص۱۸۸.</ref> در روایتی کوتاه نیز از پیامبر نقل شده: «کسی که از چیزی اندوهناک شد پس بگوید: {{متن عربی|لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.}}»<ref>بحارالانوار، ج۹۰، ص۱۹۰.</ref>


جمعی از مفسران گفته‌اند: آیه شریفه {{قرآن|وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا …}} درباره [[عوف بن مالک]] نازل شده ‌است که از یاران پیامبر(ص) بود، وقتی که دشمنان اسلام فرزندش را اسیر کردند، او به محضر رسول خدا آمد و از این ماجرا و نیز از تنگدستی خود شکایت کرد، پیامبر(ص) در پاسخ فرمود: تقوا پیشه کن و شکیبا باش و بسیار ذکر {{متن عربی|لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ}} بگو، او این کار را کرد، ناگهان در حالی که درخانه‌اش نشسته بود، فرزندش از درآمد، معلوم شد که از یک لحظه غفلت دشمن استفاده کرده و فرار نموده و حتی شتری از دشمن را با خود آورده ‌است. آیه فوق نازل شد و از گشایش مشکل این شخص باتقوا و روزی او از جایی که انتظارش را نداشت خبر داد.  
جمعی از مفسران گفته‌اند: آیه شریفه {{قرآن|وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا …}} درباره [[عوف بن مالک]] نازل شده است که از یاران پیامبر(ص) بود، وقتی که دشمنان اسلام فرزندش را اسیر کردند، او به محضر رسول خدا آمد و از این ماجرا و نیز از تنگدستی خود شکایت کرد، پیامبر(ص) در پاسخ فرمود: تقوا پیشه کن و شکیبا باش و بسیار ذکر {{متن عربی|لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ}} بگو، او این کار را کرد، ناگهان در حالی که درخانه‌اش نشسته بود، فرزندش از درآمد، معلوم شد که از یک لحظه غفلت دشمن استفاده کرده و فرار نموده و حتی شتری از دشمن را با خود آورده است. آیه فوق نازل شد و از گشایش مشکل این شخص باتقوا و روزی او از جایی که انتظارش را نداشت خبر داد.


البته باید توجه داشت که هرگز مفهوم سخن این نیست که انسان تلاش وکوشش در زندگی را به دست فراموشی بسپارد و بگوید در خانه می‌نشینم و تقوا پیشه می‌کنم و ذکر {{متن عربی|لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ}} می‌گویم تا از آنجا که گمان ندارم به من روزی رسد!<ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، ج۲۴، ص۲۳۸؛ و امین الاسلام طبرسی، مجمع البیان، دارالمعرفه، ج۱۰، ص۴۶۰</ref> بلکه هدف تقوی و پرهیزکاری توأم با تلاش و کوشش است، اگر با این حال، درها به روی انسان بسته شد، خداوند گشودن آنها را تضمین فرموده ‌است.
البته باید توجه داشت که هرگز مفهوم سخن این نیست که انسان تلاش وکوشش در زندگی را به دست فراموشی بسپارد و بگوید در خانه می‌نشینم و تقوا پیشه می‌کنم و ذکر {{متن عربی|لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ}} می‌گویم تا از آنجا که گمان ندارم به من روزی رسد!<ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، ج۲۴، ص۲۳۸؛ و امین الاسلام طبرسی، مجمع البیان، دارالمعرفه، ج۱۰، ص۴۶۰</ref> بلکه هدف تقوی و پرهیزکاری توأم با تلاش و کوشش است، اگر با این حال، درها به روی انسان بسته شد، خداوند گشودن آنها را تضمین فرموده است.


از [[امام صادق(ع)]] روایت شده‌ است که هر کس هزار بار بگوید: {{متن عربی|لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ العَلِیِّ العَظِیمِ}}، خداوند زیارت خانه خدا را نصیب او می‌کند پس اگر اجل او نزدیک باشد، خداوند آن را به تأخیر می‌اندازد تا بتواند حج را بجای آورد.<ref>تاج الدین شعیری، جامع الاخبار، قم، انتشارات رضی، ۱۳۶۳ق، ص۵۵.</ref> همچنین از آن حضرت نقل شده ‌است که هر کس در روز صد بار ذکر {{متن عربی|لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ}} بگوید، ابداً فقیر نمی‌شود.<ref>جامع الاخبار، ص۵۵.</ref>  
از [[امام صادق(ع)]] روایت شده است که هر کس هزار بار بگوید: {{متن عربی|لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ العَلِیِّ العَظِیمِ}}، خداوند زیارت خانه خدا را نصیب او می‌کند پس اگر اجل او نزدیک باشد، خداوند آن را به تأخیر می‌اندازد تا بتواند حج را بجای آورد.<ref>تاج الدین شعیری، جامع الاخبار، قم، انتشارات رضی، ۱۳۶۳ق، ص۵۵.</ref> همچنین از آن حضرت نقل شده است که هر کس در روز صد بار ذکر {{متن عربی|لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ}} بگوید، ابداً فقیر نمی‌شود.<ref>جامع الاخبار، ص۵۵.</ref>


[[سید ابن طاووس]] به سند معتبر از [[امام رضا(ع)]] روایت کرده هرکه پس از نماز صبح صد مرتبه بگوید: {{متن عربی|بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ، لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ}}، به اسم اعظم نزدیکتر است از سیاهی چشم نسبت به سفیدی آن، و همانا داخل شده ‌است در او اسم اعظم.<ref>نوری، حسین، مستدرک الوسایل، ج۵، ص۸۹.</ref>
[[سید ابن طاووس]] به سند معتبر از [[امام رضا(ع)]] روایت کرده هرکه پس از نماز صبح صد مرتبه بگوید: {{متن عربی|بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ، لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ}}، به اسم اعظم نزدیکتر است از سیاهی چشم نسبت به سفیدی آن، و همانا داخل شده است در او اسم اعظم.<ref>نوری، حسین، مستدرک الوسایل، ج۵، ص۸۹.</ref>


از امام جعفر صادق(ع) نیز این ذکر نقل شده است که هر کس پس از نماز فجر و نماز مغرب هفت بار بگوید، {{متن عربی|بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ، لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ}}، خداوند او را از هفتاد بلا می‌رهاند که سبک‌ترین آنها، برص و جنون است. و اگر آن شخص شقی باشد، نام او از دفتر شقاوت‌مندان پاک می‌شود و در دفتر سعادت‌مندان نوشته می‌شود.<ref>حرعاملی، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۴۷۹.</ref>
از امام جعفر صادق(ع) نیز این ذکر نقل شده است که هر کس پس از نماز فجر و نماز مغرب هفت بار بگوید، {{متن عربی|بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ، لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ}}، خداوند او را از هفتاد بلا می‌رهاند که سبک‌ترین آنها، برص و جنون است. و اگر آن شخص شقی باشد، نام او از دفتر شقاوت‌مندان پاک می‌شود و در دفتر سعادت‌مندان نوشته می‌شود.<ref>حرعاملی، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۴۷۹.</ref>
خط ۵۷: خط ۵۴:
=== آداب و احکام ===
=== آداب و احکام ===
برخی از کتاب‌های روایی که در بر دارنده احادیث فقهی‌اند، بابی مستقل درباره استحباب ذکر {{متن عربی|لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ}} دارند،<ref>وسایل الشیعه، ج۷، ص۲۲۰.</ref> و ما به عنوان نمونه به چند مورد آن اشاره می‌کنیم:
برخی از کتاب‌های روایی که در بر دارنده احادیث فقهی‌اند، بابی مستقل درباره استحباب ذکر {{متن عربی|لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ}} دارند،<ref>وسایل الشیعه، ج۷، ص۲۲۰.</ref> و ما به عنوان نمونه به چند مورد آن اشاره می‌کنیم:
 
* مستحب است انسان قبل از مسافرت، غسل کند و در وقت غسل بگوید: {{متن عربی|بسمِ اللهِ و باللهِ و لاحولَ ولا قوّه الاّ بالله}}<ref>وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۳۸۳.</ref>
* مستحب است انسان قبل از مسافرت، غسل کند و در وقت غسل بگوید: {{متن عربی|بسمِ اللهِ و باللهِ و لاحولَ ولا قوّه الاّ بالله}}<ref>وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۳۸۳.</ref>  
 
* همچنین مستحب است موقع داخل شدن در حمام، ذکر {{بسمِ اللهِ و باللهِ و لاحولَ ولا قوّه الاّ بالله}} را بگوید.<ref>وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۳۸۱.</ref>
* همچنین مستحب است موقع داخل شدن در حمام، ذکر {{بسمِ اللهِ و باللهِ و لاحولَ ولا قوّه الاّ بالله}} را بگوید.<ref>وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۳۸۱.</ref>
 
* در روایت آمده است که پیامبر(ص) در قنوت «وتر» در نماز شب در کنار دیگر اذکار ذکر «لاحول و لا قوه الا بک» را می‌گفت.<ref>طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، مترجم سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۴۷۹.</ref>
* در روایت آمده ‌است که پیامبر(ص) در قنوت «وتر» در نماز شب در کنار دیگر اذکار ذکر «لاحول و لا قوه الا بک» را می‌گفت.<ref>طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، مترجم سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۴۷۹.</ref>
 
* گفتن {{متن عربی|لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ}} در وقت پوشیدن لباس نو نیز مستحب است.<ref>وسایل الشیعه، ج۵، ص۴۷.</ref>
* گفتن {{متن عربی|لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ}} در وقت پوشیدن لباس نو نیز مستحب است.<ref>وسایل الشیعه، ج۵، ص۴۷.</ref>
* موقع رفتن به بازار یا مسجد و نیز حین سوار شدن به مرکب، این ذکر را بگوید.<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۸۷.</ref>
* موقع رفتن به بازار یا مسجد و نیز حین سوار شدن به مرکب، این ذکر را بگوید.<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۸۷.</ref>


صفت قدرت مطلق، یکی از صفات اساسی خداوند است و هر انسان خردمند و خداشناس ناگزیر است در حوزه خداشناسی خویش به آن توجه کند و از آن تصور و بینش درستی داشته باشد. همچنین این ذکر دارای فضیلت و منزلت بسیار والایی است و خداوند آن را به منزله گنجی از گنج‌های بهشت قرار داده و برای آن اسرار و آثار زیادی نهاده است.
صفت قدرت مطلق، یکی از صفات اساسی خداوند است و هر انسان خردمند و خداشناس ناگزیر است در حوزه خداشناسی خویش به آن توجه کند و از آن تصور و بینش درستی داشته باشد. همچنین این ذکر دارای فضیلت و منزلت بسیار والایی است و خداوند آن را به منزله گنجی از گنج‌های بهشت قرار داده و برای آن اسرار و آثار زیادی نهاده است.
خط ۷۵: خط ۶۶:
== مطالعه بیشتر ==
== مطالعه بیشتر ==
* تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ۲۷ جلد، دارالکتب الاسلامیه، قم.
* تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ۲۷ جلد، دارالکتب الاسلامیه، قم.
* ترجمه تفسیر المیزان، ۲۰ جلد، مترجم: سیدمحمد باقر موسوی همدانی، دفتر نشر اسلامی، قم، سال انتشار ۱۳۷۴ هـ.ق.
* ترجمه تفسیر المیزان، ۲۰ جلد، مترجم: سیدمحمد باقر موسوی همدانی، دفتر نشر اسلامی، قم، سال انتشار ۱۳۷۴ هـ.ق.
* بحارالانوار، علامه محمدباقر مجلسی، ج۹۰، مؤسسه الوفاء، بیروت، انتشار ۱۴۰۴ هـ.ق.
* بحارالانوار، علامه محمدباقر مجلسی، ج۹۰، مؤسسه الوفاء، بیروت، انتشار ۱۴۰۴ هـ.ق.
* وسایل الشیعه، شیخ حرعاملی، ج۷، مؤسسه آل البیت، قم،انتشار ۱۴۰۹ هـ.ق.
* وسایل الشیعه، شیخ حرعاملی، ج۷، مؤسسه آل البیت، قم،انتشار ۱۴۰۹ هـ.ق.
{{پایان مطالعه بیشتر}}
{{پایان مطالعه بیشتر}}
خط ۹۲: خط ۸۰:
}}
}}
{{تکمیل مقاله
{{تکمیل مقاله
  | شناسه =
  | شناسه =شد
  | تیترها =
  | تیترها =شد
  | ویرایش =
  | ویرایش =شد
  | لینک‌دهی =
  | لینک‌دهی =شد
  | ناوبری =
  | ناوبری =
  | نمایه =
  | نمایه =
  | تغییر مسیر =
  | تغییر مسیر =شد
  | ارجاعات =
  | ارجاعات =
  | بازبینی =
  | بازبینی =
  | تکمیل =
  | تکمیل =
  | اولویت =
  | اولویت =ج
  | کیفیت =
  | کیفیت =ج
}}
}}
{{پایان متن}}
{{پایان متن}}

نسخهٔ ‏۱۷ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۵۳

سؤال

معنی و تفسیر جمله «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ» را بیان کنید.

ذکر «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ» در منابع روایی و فقهی و نیز کلامی و اخلاقی بیان شده است. این روایت یا ذکر، اشاره به قدرت مطلق الهی در همه امور دارد. در روایات بسیاری سفارش به تکرار این ذکر در امور مختلف زندگی و در گرفتاری‌ها و مشکلات شده است.

معنا و مفهوم حدیث

واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش و کلمه «قوّه» به مفهوم استطاعت و توانایی است؛ بنابراین معنای عبارت فوق چنین است: «هیچ حرکت و استطاعتی جز به مشیت خداوند بزرگ نیست.»[۱]

در تفسیر مفهوم «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» باید گفت: تمام افعال انسان‌ها با قدرت الهی بوجود می‌آید، اگرچه به لحاظ اینکه انسان‌ها در انجام آن برخوردار از اراده و اختیار هستند، به عنوان کارهای بشری بشمار می‌روند، اما حقیقت این است که توانایی بشر در انجام کارهای خود، تنها از جانب خدای قادر متعال است، باید توجه داشت که حدیث مورد بحث، به هر نوع قدرت و توانایی و هر نوع جنبش و تحرکی در جهان هستی نظر دارد، نه تنها قدرت استطاعت در انسان، لذا چنین برداشتی شکوه ویژه‌ای به معنای حدیث می‌دهد و تأثیر به‌سزایی در خداشناسی و خداباوری انسان با ایمان دارد.

«عبادیه بن ربعی» از امام علی(ع) درباره استطاعت و قدرت بندگان خدا پرسید، آن حضرت فرمود: «آیا قدرت تو در انجام کارها به‌طور شرکت و معیت با خداست یا آنکه در افعال و کارهای خود مستقل هستی، به طوری که محتاج به خدا نیستی؟ «عبادیه» ساکت و متحیر شد، حضرت فرمود: چرا پاسخ نمی‌دهی؟ اگر بگویی در کارهای خود با اشتراک خدا قادرم، تو را می‌کشم، زیرا این عقیده مستلزم شرک به خداست و نیز اگر بگویی به نحو مستقل قادرم، تو را خواهم کشت، زیرا این عقیده مستلزم ضعف سلطنت الهی است، «عبادیه» عرض کرد: پس چه بگویم؟ علی(ع) فرمود: بگو با اعطای قدرت از جانب خدا، قادرم، آیا نشنیده‌ای که مردم، قدرت را از خداوند طلب می‌کنند و می‌گویند: «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ». خداوند منشأ همه قدرت‌ها است و هر کاری تنها با قدرت الهی تحقق می‌یابد.

شخصی از امام باقر(ع) درباره معنای عبارت «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» سؤال نمود، ایشان در پاسخ فرمود: «ما توانی در ترک معصیت الهی و قدرتی در اطاعت پروردگار جز با توفیق و یاری خداوند نداریم.» بنابراین براساس این روایت هر چیزی به خواست الهی است و خواست خداوند بر همه خواست‌ها غلبه می‌یابد و هر آنچه که پروردگار متعال اراده کند انجام می‌دهد.

اهمیت حدیث

اهمیت حدیث «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ» در این است که هم در متون روایی و آثار فقهی و نیز در دانش‌هایی چون کلام و اخلاق و نیز در دعا و مناجات مورد کاربرد و استناد قرار گرفته است.

در اینجا از سه جهت عمده به آن توجه می‌شود:

  • از جهت «فضیلت»؛
  • از حیث «آثار»؛
  • از نظر «آداب و احکام».

فضیلت حدیث

خداوند برای این دعا ارزش و فضیلت ویژه ای قرار داده است. پیامبر(ص) در معراج به خدا عرض کرد: «پروردگارا! تو به انبیای خود فضایلی کرامت نمودی، به من نیز کرامت کن، خدا فرمود: در میان آنچه عطا کرده‌ام، به تو دو کلمه عطیه داده‌ام که در زیر عرشم نوشته شده است و آن دو کلمه عبارتست از کلمه «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ …» و کلمه «لامنجا منک الا الیک»[۲] پیامبر(ص) فرمود: با فضیلت‌ترین عبادت‌ها، سخن «لا اله الا الله و لا حول ولا قوه الا بالله» است.[۳]

امام علی(ع) روایت نمود که پیامبر(ص) به او فرمود: یا علی، آیا تو را به گنجی از گنج‌های بهشت راهنمایی کنم؟ علی(ع) گفت: آری یا رسول‌الله، پیامبر(ص) فرمود: «آن گنج عبارت است از سخن «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ».

همچنین ابن مسعود از پیامبر(ص) روایت کرده که فرمود: من ابراهیم(ع) را در شب معراج دیدم و به من گفت: ای محمد(ص) سلام مرا به امت برسان و به آنها بگو، زمین بهشت، زمین پاکیزه و قابل کشت و زرع و آب آن گوارا است و همه آن دشت هموار است و نهال‌هایی که می‌توانید بفرستید کلمه «سُبْحانَ اللهِ، وَ الْحَمْدُ لِلهِ، وَ لا إلهَ إلاّ اللهُ، وَ اللهُ أکْبَرُ» و کلمه «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» است!

امام صادق(ع) می‌فرماید: وقتی بنده‌ای می‌گوید: «ما شآءَ اللَّهُ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ» خداوند به ملائکه می‌گوید: بنده من تسلیم است، پس او را کمک کنید و او را دریابید و حاجت او را برآورده سازید.[۴]

آثار حدیث

از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است که وقتی بنده‌ای گفت: «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» همانا سرنوشت خود را به خدا واگذار کرده است، بنابراین برخداوند است که او را کفایت نماید (و همه نیازهای او را برآورده سازد).[۵]

همچنین از آن حضرت نقل شده است که «هر کس موقع خارج شدن از خانه خود بگوید «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم»، دو فرشته به او می‌گویند: هدایت یافته‌ای و اگر بگوید «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ»، آن دو فرشته می‌گویند: حفظ شده‌ای و اگر بگوید: «وَتَوَكَّلتُ عَلَى اللَّه»، آندو می‌گویند: در کفایت قرار گرفتی، آنگاه شیطان می‌گوید: بنده‌ای که هدایت شده و حفظ گشته و در کفایت قرار گرفته چگونه برای من است.»[۶]

شیبه هذیلی، از پیامبر(ص) خواست تا به او سخنی بیاموزد که در اثر آن به او فایده رسد و کار بر او آسان باشد، لذا پیامبر(ص) به او فرمود: «بعد از نماز صبح ده مرتبه بگو «سُبحَانَ اللهِ العَظِیمِ وَ بِحَمدِهِ وَ لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ العَلِیِّ العَظِیمِ»، که در اثر آن خداوند تو را از نابینایی و جنون و جذام و پیری در امان می‌دارد.»[۷]

در جای دیگری از پیامبر چنین بیان شده: «شخصی که نعمت‌های الهی به او روی آورده بگوید: «الحَمدُ لِلَّهِ رَبِّ العالَمينَ» و کسی که از فقر رنج می‌برد پیوسته بگوید: «لَا حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ العَلِیِّ العَظِیمِ» زیرا آن گنجی از گنجهای بهشت است و در آن از هفتاد و دو بیماری شفا است که آسان‌ترین آنها دل مشغولی می‌باشد.»[۸] در روایتی کوتاه نیز از پیامبر نقل شده: «کسی که از چیزی اندوهناک شد پس بگوید: «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.»»[۹]

جمعی از مفسران گفته‌اند: آیه شریفه ﴿وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا … درباره عوف بن مالک نازل شده است که از یاران پیامبر(ص) بود، وقتی که دشمنان اسلام فرزندش را اسیر کردند، او به محضر رسول خدا آمد و از این ماجرا و نیز از تنگدستی خود شکایت کرد، پیامبر(ص) در پاسخ فرمود: تقوا پیشه کن و شکیبا باش و بسیار ذکر «لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ» بگو، او این کار را کرد، ناگهان در حالی که درخانه‌اش نشسته بود، فرزندش از درآمد، معلوم شد که از یک لحظه غفلت دشمن استفاده کرده و فرار نموده و حتی شتری از دشمن را با خود آورده است. آیه فوق نازل شد و از گشایش مشکل این شخص باتقوا و روزی او از جایی که انتظارش را نداشت خبر داد.

البته باید توجه داشت که هرگز مفهوم سخن این نیست که انسان تلاش وکوشش در زندگی را به دست فراموشی بسپارد و بگوید در خانه می‌نشینم و تقوا پیشه می‌کنم و ذکر «لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ» می‌گویم تا از آنجا که گمان ندارم به من روزی رسد![۱۰] بلکه هدف تقوی و پرهیزکاری توأم با تلاش و کوشش است، اگر با این حال، درها به روی انسان بسته شد، خداوند گشودن آنها را تضمین فرموده است.

از امام صادق(ع) روایت شده است که هر کس هزار بار بگوید: «لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ العَلِیِّ العَظِیمِ»، خداوند زیارت خانه خدا را نصیب او می‌کند پس اگر اجل او نزدیک باشد، خداوند آن را به تأخیر می‌اندازد تا بتواند حج را بجای آورد.[۱۱] همچنین از آن حضرت نقل شده است که هر کس در روز صد بار ذکر «لاَ حَولَ وَ لا قُوَّهَ» بگوید، ابداً فقیر نمی‌شود.[۱۲]

سید ابن طاووس به سند معتبر از امام رضا(ع) روایت کرده هرکه پس از نماز صبح صد مرتبه بگوید: «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ، لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ»، به اسم اعظم نزدیکتر است از سیاهی چشم نسبت به سفیدی آن، و همانا داخل شده است در او اسم اعظم.[۱۳]

از امام جعفر صادق(ع) نیز این ذکر نقل شده است که هر کس پس از نماز فجر و نماز مغرب هفت بار بگوید، «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ، لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ»، خداوند او را از هفتاد بلا می‌رهاند که سبک‌ترین آنها، برص و جنون است. و اگر آن شخص شقی باشد، نام او از دفتر شقاوت‌مندان پاک می‌شود و در دفتر سعادت‌مندان نوشته می‌شود.[۱۴]

آداب و احکام

برخی از کتاب‌های روایی که در بر دارنده احادیث فقهی‌اند، بابی مستقل درباره استحباب ذکر «لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ» دارند،[۱۵] و ما به عنوان نمونه به چند مورد آن اشاره می‌کنیم:

  • مستحب است انسان قبل از مسافرت، غسل کند و در وقت غسل بگوید: «بسمِ اللهِ و باللهِ و لاحولَ ولا قوّه الاّ بالله»[۱۶]
  • همچنین مستحب است موقع داخل شدن در حمام، ذکر الگو:بسمِ اللهِ و باللهِ و لاحولَ ولا قوّه الاّ بالله را بگوید.[۱۷]
  • در روایت آمده است که پیامبر(ص) در قنوت «وتر» در نماز شب در کنار دیگر اذکار ذکر «لاحول و لا قوه الا بک» را می‌گفت.[۱۸]
  • گفتن «لَاحَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ» در وقت پوشیدن لباس نو نیز مستحب است.[۱۹]
  • موقع رفتن به بازار یا مسجد و نیز حین سوار شدن به مرکب، این ذکر را بگوید.[۲۰]

صفت قدرت مطلق، یکی از صفات اساسی خداوند است و هر انسان خردمند و خداشناس ناگزیر است در حوزه خداشناسی خویش به آن توجه کند و از آن تصور و بینش درستی داشته باشد. همچنین این ذکر دارای فضیلت و منزلت بسیار والایی است و خداوند آن را به منزله گنجی از گنج‌های بهشت قرار داده و برای آن اسرار و آثار زیادی نهاده است.


مطالعه بیشتر

  • تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ۲۷ جلد، دارالکتب الاسلامیه، قم.
  • ترجمه تفسیر المیزان، ۲۰ جلد، مترجم: سیدمحمد باقر موسوی همدانی، دفتر نشر اسلامی، قم، سال انتشار ۱۳۷۴ هـ.ق.
  • بحارالانوار، علامه محمدباقر مجلسی، ج۹۰، مؤسسه الوفاء، بیروت، انتشار ۱۴۰۴ هـ.ق.
  • وسایل الشیعه، شیخ حرعاملی، ج۷، مؤسسه آل البیت، قم،انتشار ۱۴۰۹ هـ.ق.


منابع

  1. ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار احیاء تراث العربی، ج۳، ص۴۰۳؛ و علی اکبر، دهخدا، لغت نامه، چاپ دانشگاه تهران، ج۶.
  2. طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، مترجم سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۳۷۴ق، ج۱۳، ص۱۷.
  3. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق، ج۹۰، ص۱۹۰.
  4. تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۳۰.
  5. حرعاملی، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۲۱۸.
  6. وسایل الشیعه، ج۶، ص۲۸.
  7. وسایل الشیعه، ج۶ ص۴۷۵.
  8. وسایل الشیعه، ج۷، ص۱۸۸.
  9. بحارالانوار، ج۹۰، ص۱۹۰.
  10. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، ج۲۴، ص۲۳۸؛ و امین الاسلام طبرسی، مجمع البیان، دارالمعرفه، ج۱۰، ص۴۶۰
  11. تاج الدین شعیری، جامع الاخبار، قم، انتشارات رضی، ۱۳۶۳ق، ص۵۵.
  12. جامع الاخبار، ص۵۵.
  13. نوری، حسین، مستدرک الوسایل، ج۵، ص۸۹.
  14. حرعاملی، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۴۷۹.
  15. وسایل الشیعه، ج۷، ص۲۲۰.
  16. وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۳۸۳.
  17. وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۳۸۱.
  18. طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، مترجم سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۴۷۹.
  19. وسایل الشیعه، ج۵، ص۴۷.
  20. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۸۷.