صحیفه سجادیه

سؤال

لطفا صحیفه سجادیه را معرفی بفرمایید.

صحیفه سجادیه، عنوان کتابی شامل ۵۴ دعا از امام سجاد(ع) است. این کتاب در قالب دعا، علاوه بر راز و نیاز با خداوند، به مسائل عقیدتی، تربیتی، سیاسی و معارف اسلامی پرداخته است. آقا بزرگ تهرانی، ۵۰ شرح را برای کتاب صحیفه سجادیه معرفی می‌کند، علاوه بر این شروح، ترجمه‌های بسیاری به زبان‌های مختلف بر این کتاب صورت گرفت. غیر از کتاب صحیفه سجادیه معروف که «صحیفه کامله» نیز خوانده می‌شود، پنج صحیفه دیگر که شامل دعاهای دیگری از امام سجاد(ع) بوده، گردآوری گردیده است.

نسخه خطی صحیفه سجادیه از صفویه نگهداری‌شده در موزه ملک

جایگاه

مجموعه ۵۴ دعای امام سجاد(ع) به نام «صحیفه سجادیه» معروف است که پس از قرآن و نهج‌البلاغه از مهم‌ترین گنجینه‌های حقایق و معارف الهی به‌شمار می‌رود، به طوری که از طرف دانشمندان برجسته، به «اخت القرآن»، «انجیل اهل‌البیت(ع)» و «زبور آل محمد(ص)» لقب گرفته است.

در سال ۱۳۵۳ هجری قمری مرحوم آیت الله مرعشی نجفی، نسخه‌ای از صحیفه سجادیه را برای نویسنده تفسیر طنطاوی به قاهره فرستاد. وی پس از تشکر، در پاسخ چنین نوشت: «این از بدبختی ماست که تاکنون بر این اثر گران بهای جاوید که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هر چه در آن می‌نگرم، آن را از گفتار مخلوق برتر و از کلام خالق پایین‌تر می‌یابم».

نسخه خطی صحیفه سجادیه به خط احمد نیریزی

صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز و بیان حاجت در پیشگاه خداوند متعال نیست، بلکه دریای بیکرانی از علوم و معارف اسلامی است که طی آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره‌ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا مطرح شده است.

این کتاب ارزشمند ویژگی‌های خاصّی دارد.

1. صحیفه سجادیه تجسّم بخش تجرّد کامل از عالم ماده و انقطاع از خلق و ارتباط با خداوند و تکیه به اوست. در قسمتی از دعای بیست و هفتم آمده است: «خداوندا من به خاطر اخلاص خود، از همه كس بريده و رو به سوي تو آورده‌ام اينك تمام وجودم متوجه به لطف و كرم توست. من از كساني كه خود دست نياز به سوي تو دارند، رو برگردانيدم، و چون دريافتم كه اظهار حاجت به كساني كه خود نيازمندند دليل بر بي‌خردي و كج‌انديشي است.»
2. صحیفه سجادیّه بیانگر کمال معرفت و ایمان عمیق امام سجاد(ع) نسبت به خدای تعالی است. در بخشی از دعای اول آمده است: «همه سپاس‌ها از آن خداوندي است كه او مبدأ و سرآغاز جهان هستي است و براي ذات مقدس او آغازي نيست، خداوندي كه پايان همه چيز به او منتهي مي‌شود ولي او را نهايتي نيست. خداوندي كه چشمان بندگان از ديدن او قاصر و انديشه و اوهام توصيف كنندگان از بيان صفاتش ناتوانند.»
3. صحیفه سجادیه درهای آرزو و امید به رحمت پروردگار را می‌گشاید، زیرا که انسان هرچقدر گناهکار باشد نبایستی امید به بازگشت از گناه و رجعت به سوی پروردگار را در دل خود ناامید سازد. در دعای بیستم آمده است: «اى خداوند، بر آستان مغفرت تو فرود آمده‌ام و به اميد عفو تو آهنگ كرده‌ام و به بخشايش تو دل بسته‌ام و به فضل و احسان تو اعتماد كرده‌ام و مرا آنچه سبب آمرزش تو شود، در دست نيست و كارى نكرده‌ام كه به پاداش آن شايسته عفو تو باشم و چون بدين سان خويشتن را محكوم كرده‌ام ديگر جز فضل و احسان تو پناهى ندارم. پس درود بفرست بر محمد و خاندان او و مرا به فضل خويش بنواز.»
4. صحیفه سجادیه باب مناظرات تازه‌ای را با پروردگار به روی انسان می‌گشاید. در بخشی از دعای پنجاهم آمده است: «خداوندا من فردي ناچيزم و قدر و منزلتم اندك است و عذاب و كيفر من چيزي نيست كه به قدر ذرّه‌اي در قدرت تو بيفزايد و اگر عذاب چيزي بود كه در سلطنت تو مي‌افزود هر آينه دوست داشتم كه آن فزوني براي تو باشد ولي سلطنت تو بالاتر و قدرت تو جاودانه‌تر از آن است كه اطاعتِ اطاعت كنندگان و يا نافرماني گنهكاران از آن بكاهد.»

نهج البلاغه در نگاه دانشمندان

بزرگان و اندیشمندان، عبارات زیبا و پرمحتوایی در وصف صحیفه سجادیه بیان نموده‌اند.

1. مرحوم فیض الاسلام مترجم و شرح کننده صحیفه سجادیه گفته است: این کتاب را هر کس از روی اخلاص و با نیت پاک بخواند و در فهم معانی آن اندیشه نماید، بی‌درنگ نور الهی در دل او تابیده و متوجه خداوند متعال گشته و به راه سعادت و نیک‌بختی دنیا و آخرت قدم می‌گذارد.
2. حضرت امام خمینی (ره) در وصیتنامه خود فرموده‌اند: ما مفتخریم که ادعیه حیات‌بخش که او را قرآن صاعد می‌خوانند، از ائمه معصومین ما است. ما به مناجات شعبانیه امامان و دعای عرفات حسین بن علی(ع) و صحیفه سجادیه این زبور آل محمد و صحیفه فاطمیه که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی، به زهرای مرضیه است؛ از ماست.
3. شهید مرتضی مطهری: یکی از آن گنجینه‌های بزرگی که در دنیای شیعه وجود دارد این دعاهاست. به خدا قسم گنجینه‌ای است از معرفت. اگر ما هیچ دلیل دیگری نداشتیم غیر از دعاهایی که داریم، از زین العابدین(ع) صحیفه سجادیه یا دعاهای غیرصحیفه سجادیه، مانند دعای ابوحمزه ثمالی از علی بن الحسین(ع) نداشتیم و اسلام در چهارده قرن چیز دیگری نداشت، جز همین که توسط شاگردهای اسلام چنین اثری ظاهر شده کافی است، آن قدر این‌ها اوج و رفعت دارد که اصلاً اعجاز جز این چیزی نیست.
4. مقام معظم رهبری: آری، یک کتاب صحیفه سجادیه از اول تا آخر پر از انگیزه‌های شریف برای انسان‌هاست که اگر انسان به آنها توجه کند واقعاً همین صحیفه‌سجادیه کافیست که یک جامعه را توجه دهد و اصلاح و بیدار کند.
5. طنطاوی جوهری: در سال ۱۳۵۳ هـ. ق مرجع فقید شیعه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) نسخه‌ای از کتاب شریفه صحیفه سجادیه را برای علامه معاصر مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسکندریه) به «قاهره» فرستاد. وی در پاسخ چنین نگاشت: نامه گرامی مدتی پیش به ضمیمه کتاب صحیفه سجادیه از کلمات امام زاهد اسلام، علی زین العابدین، ابن امام حسین شهید، ریحانه مصطفی رسید. کتاب را با دست تکریم گرفتم و آن را کتابی یگانه یافتم که مشتمل بر علوم و معارف و حکمت‌هایی است که در غیر آن یافت نمی‌شود. حقا که این از بدبختی است ما (اهل سنت) تاکنون به این اثر گرانبهای جاوید از میراثهای نبوت و اهل بیت دست نیافته‌ایم. من هرچه در آن مطالعه و دقت می‌کنم می‌بینم که آن بالاتر از کلام مخلوق و دون کلام خالق است، راستی چه کتاب کریمی است.
6. مرحوم محمدتقی فلسفی (ره) در مقدمه شرح دعای مکارم الاخلاق که یکی از دعاهای صحیفه سجادیه است می‌گوید: دعای شریف مکارم الاخلاق صحیفه سجادیه، حاوی تعالیمی مهم و درس‌های آموزنده و انسان‌ساز است و به هر نسبت که افراد علاقه‌مند و با ایمان در مضامین آن دقت کنند و محتوای آن را به نیکی فراگیرند و دستورهایش را عملاً به کار بندند، به همان نسبت از سعادت واقعی و کمال راستین برخوردار می‌گردند و به مکارم اخلاق و سجایای انسانی متخلق می‌شوند.
7. آقای «اندره کوفسکی» دانشمند مسیحی از لهستان: من عمیقاً تحت تأثیر اندیشه‌های امام مسلمانان، امام سجاد(ع) قرار گرفته‌ام، که افکار بلند و متعالی او در صفحات صحیفه سجادیه تبلور یافته است. مطالعه این اثر گران‌بها و دقت در مضامین و معارف سرشار این کتاب به شدت روح مرا تحت تأثیر قرار داده و مجذوب خود ساخته است و خدایی به من بخشیده است.

محتوا

صحیفه سجادیه را تنها شامل راز و نیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه وی ندانسته‌اند. صحیفه سجادیه را مجموعه‌ای از علوم و معارف اسلامی معرفی کرده‌اند که مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی و پاره‌ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی را در قالب دعا مطرح کرده است.

امام سجاد(ع)، مسایل تربیتی، فردی، اجتماعی و ایدئولوژیکی را در قالب دعا بیان نموده است که با تفکر و تعمق در آموزه‌های آن، می‌توان به معدن معارف ناب الهی واصل شد. امام سجاد(ع) در همه موضوع‌ها، با شیوه‌ای ابتکاری و خلاقیتی منحصر به فرد، تصویر روشنی از معارف اسلامی و جامعه اسلامی زمان خویش را ارایه می‌دهد و تکلیف مسلمانان را بیان می‌نماید.

هماهنگی با قرآن در شروع با حمد و ستایش الهی

قرآن کریم بعد از بسم الله الرحمن الرحیم، با کلمه «الحمدلله» آغاز می‌شود، صحیفه سجادیه نیز با کلمه «الحمدلله» شروع می‌شود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الْأَوَّلِ بِلَا أَوَّلٍ كَانَ قَبْلَهُ؛ سپاس خداوند را كه نخستين موجود است و پيش از او هيچ نبود.»

امام سجاد(ع) در این دعا، خداوند را به خاطر نعمت‌های فراوانش حمد می‌نماید و از خداوند متعال حمدی را درخواست می‌کند که صعود به اعلی علیین، هم‌نشینی با فرشتگان و پیامبران ـ علیهم السّلام ـ از آثار ارزشمند آن است.

با تفکر در برتری خداوند بر مخلوقات؛ خداوندی که وجود مطلق و بی‌نهایت است، به گسترة بینش الهی امام پی می‌بریم. در پایان دعا آنچه را که آرزوی همه اولیای الهی است، از خدا درخواست می‌کند و یاد شهیدان را زنده می‌کند: «و نصيرُ بِهِ في نظمِ الشُهداءِ بِسُيوفِ أعدائهِ، إنّهُ وليٍّ حميدٌ؛ (خداوند را سپاس…،) آن گونه سپاسي كه در سلك شهيدان قرار گيريم، آنان كه با شمشيرهاي دشمنان خدا كشته شدند.»

آسیب‌شناسی دقیق صفات نیکو

صحیفه سجادیه، نقطه‌های ضربه پذیر انسان را یادآوری می‌نمایند. بعضی از صفات پسندیده دارای مرز دقیقی با صفات ناپسند هستند و این نکته انسان را وامی‌دارد که حدود صفات را به خوبی بشناسد، تا از حد خارج نشود. این نکته در دعاهای امام(ع) از جمله در دعای مکارم الاخلاق با ظرافت خاصی بیان شده است.

• تکبر: «و أعزَّني و لا تَبتَليني بالكِبر؛ بارالها به من عزت نفس عطا فرما و به كبر مبتلا مكن.» امام سجاد(ع) پس از درخواست عزت نفس از ابتلای به کبر سخن می‌گوید، زیرا ممکن است عزت نفس در روحیه بعضی از افراد، از مرز خود تجاوز کند و آدمی را دچار خود بزرگ‌بینی و کبر نماید.
• عجب: «و عبّدني لكَ و لا تُفسِد عبادَتي بالعُجب؛ و توفيق عبادت ده و به خودپسندي، عبادت مرا فاسد مكن.» عبودیت با این اهمیت، دیوار به دیوار عجب است. خطری که عبد را تهدید می‌کند، عجب و خودپسندی است.
• منت نهادن: «و أجر للناسِ علي يديَّ الخير و لا تُمحقهُ بالمنِّ؛ و با دست من، خير بر مردم جاري كن و به منت نهادن، آن را ضايع مساز.»در این‌جا آفت کارهای خیر برای مردم، منت نهادن ذکر شده است که با آیات قرآن هم خوانی دارد. ﴿یا أیّها الّذین آمنوا لا تُبطلوا صدقاتِکم بالمنِّ و الأذی؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بخشش‌های خود را با منت و آزار، باطل نسازید.﴾(بقره:۲۶۴)

اقتدا به خوبان و اولیای الهی

انسان همواره در پی اسوه‌ای است تا دل به او بندد و در راه و روش او گام بردارد. تأثیرپذیری عمیق انسان از اسوه‌ها و الگوها، امری مسلم است. امام سجاد(ع) این نکتة ظریف در انسان‌شناسی را به شیوه‌ای زیبا بیان نموده است: «أسألكَ خوفَ العابدينَ لكَ و عِبادَةَ الخاشعينَ لكَ، و يقينَ المتوَكِّلين عليكَ و توكُّلَ المؤمنين عليكَ، اللهمّ اجعَل رغبَتي في مَسألتي مثلَ رغبَةِ أوليائكَ في مسائلهم و رَهبتي مثلَ رهبةَ أوليائكِ و استعمِلني في مرضاتك عملاً لا أترُكُ معه شيئاً من دينكَ مخافةَ أحدٍ من خلقِكَ؛ از تو مي‌خواهم ترس عبادت كنندگان تو را، و پرستش فروتنان تو را و يقين توكل كنندگان بر تو را، و توكل مؤمنان به تو را. خداوندا! رغبت مرا در سؤال خويش مانند رغبت دوستان خود گردان و بيم مرا هم مانند آنان قرار ده و مرا در تحصيل خوشنودي خود به كارگير چنان كه هيچ عملي از دين تو را از ترس كسي ترك نكنم.»

مسئله امامت و رهبری جامعه

امام سجاد(ع) در ضمن دعاهای خود در چندین مورد، مباحث سیاسی به ویژه مسئله «امامت» و رهبری جامعه اسلامی را مطرح کرده است. امام سجاد(ع) در نیایش چهل و هفتم صحیفه سجادیه در قالب دعا امامان برحق را با ذکر صفاتشان معرفی کرده است تا افراد حقیقت‌جو فریب مدعیان باطل رهبری را نخورند و از روی این نشانه‌ها رهبران راستین را تشخیص بدهند و حجت‌های حقیقی دین و نگهبانان برحق شریعت را بشناسند.

امام سجاد(ع) در دعای ۴۷ صحیفه از خدا درخواست می‌کند که به ائمه(ع) درود بفرستد:«رَبِّ صَلِّ عَلَى أَطَايِبِ أَهْلِ بَيْتِهِ الَّذِينَ اخْتَرْتَهُمْ لِأَمْرِكَ؛ اى پروردگار من، بر اهل بيت پاکیزه رسول خدا درود بفرست.» سپس برخی از ویژگی‌های امامان معصوم را می‌شمارد.

1. برگزیده الهی بودن: «الَّذِينَ اخْتَرْتَهُمْ لِأَمْرِكَ؛ آنان را براى قيام به امر خود برگزيده‌اى، درود بفرست.»
2. خزانه داران علم الهی: «وَ جَعَلْتَهُمْ خَزَنَةَ عِلْمِكَ؛ و خزانه‌داران علم خودت قرار داده‌ای.»
3. حافظان دین خدا: «وَ حَفَظَةَ دِينِكَ؛ و حافظان دين خودت قرار کرده‌ای.»
4. خلفای الهی در زمین: «وَ خُلَفَاءَكَ فِي أَرْضِكَ؛ و خلفاى خود بر روى زمين نمودی.»
5. حجت‌های الهی بر بندگان: «وَ حُجَجَكَ عَلَى عِبَادِكَ؛ و حجت‌هاى خود بر بندگان قرار داده‌اى.»
6. برخوردار بودن از عصمت: «وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَ الدَّنَسِ تَطْهِيراً بِإِرَادَتِكَ؛ و آنان را به خواست خود از هر ناپاك پاك گردانيده‌اى.»
7. وسیله رسیدن بندگان الهی به خدا: «وَ جَعَلْتَهُمُ الْوَسِيلَةَ إِلَيْكَ؛ و طريق رسيدن به مقام قرب خود قرار داده‌ای.»
8. راه رسیدن به بهشت الهی: «وَ الْمَسْلَكَ إِلَى جَنَّتِك؛ و وصول به بهشتت ساخته‌اى.»

مسایل اعتقادی

1. خداشناسی: در بخشی از دعای چهل و هفتم آمده است: «پروردگارا! حمد و ستايش مخصوص توست، اي پديد آورنده آسمان‌ها و زمين اي صاحب بزرگي و احسان كامل، اي مالك و مهتر مهتران، اي خداي هر پرستش‌گر و اي آفريننده هر آفريده و اي وارث هر چيز، چيزي مانند او نيست و آگاهي به چيزي از او پنهان نمي‌باشد و او به هر چيز احاطه دارد و به هر چيز نگهبان است، تويي خدايي كه جز تو خدايي نيست، يكتاي تنها يگانة بي‌مانند هستي.»
2. عدل: در بخشی از دعای چهل و هشتم آمده است: «و دانستم كه حكم و فرمانت ستمي و در انتقام و به كيفر رساندنت شتابي نيست. … خدايا! اگر بخواهي از ما درگذري، به دليل فضل و احسان توست و اگر بخواهي ما را به كيفر رساني، از عدل و دادگري توست.»
3. نبوت و امامت: در بخشی از دعای چهل و هشتم آمده است: «خدايا! به مقام و منزلت بلندپاية محمد(ص) و مقام گرامي علي(ع) به سوي تو تقرب می‌جويم و به واسطه آن دو بزرگوار به درگاهت روي می‌آورم كه مرا از شرّ و بدي فلان و فلان پناه دهي.»
4. معاد: در بخشی از دعای چهاردهم آمده است: «خدايا! اگر نيكي من نزد تو در تأخير گرفتن حق من و به كيفر نرساندن ستم كننده بر من تا روز رستاخيز است، پس بر محمد و آل او درود بفرست و مرا به نيت درست و صبر پايدار تأييد فرما.»

فروع دین

1. نماز: امام سجاد(ع) در دعای چهل و چهارم می‌فرماید: «بارالها بر محمد و آل محمد رحمت فرست و ما را در اين ماه ـ ماه رمضان ـ بر اوقات نمازهاي پنجگانه و حدود آن كه يقين كرده‌اي و واجبات آن را مقرر فرموده‌اي و وظايف و شروط آن را مشخص ساخته‌اي و اوقات آن را معين نموده‌اي موفق بدار.»
2. روزه: در بخشی از دعای چهل و چهارم آمده است: «سپاس خدايي را كه يكي از راه‌هاي احسان را ماه خود، ماه رمضان، ماه روزه و ماه اسلام و… قرار داد… چيزهايي را كه در ماه‌هاي ديگر حلال كرده است حرام ساخت و براي گرامي داشتن آن، خوردنی‌ها و نوشيدنی‌ها را در آن منع فرمود و براي آن وقت آشكاري قرار داد.»
3. زکات: در قسمتی از دعای چهل و چهارم آمده است: «ما را در اين ماه موفق بدار تا اموال‌مان را از مظالم و حقوق ديگران خالص و پيراسته كنيم و با بيرون كردن زكات‌ها، آنها را پاك سازيم.»
4. حج: در قسمتی از دعای بیست و سوم می‌فرماید: «خداوندا بر من منت گذار در برپايي حج و عمره و زيارت قبر پيامبرت كه درود و رحمت و بركات تو بر او و بر خاندان او باد.»
5. جهاد: امام سجاد(ع) در بخشی از دعای بیست و هفتم می‌فرماید: «خداوندا بر محمد و آل او رحمت فرست و مرزهاي مسلمانان را به عزت خود استوار گردان، مرزبانان را به نيروي خود تقويت فرما، عطاياي ايشان را از فضل خود زياد كن. بارالها بر محمد و آل او درود فرست و عده ايشان را افزون فرما، اسلحه‌هايشان را تيز و برّان نما، حوزه‌شان را حراست نما، نقاط حساس جبه‌ه‌شان را محكم كن.»
6. امر به معروف و نهی از منکر: در قسمتی از دعای ششم آمده است: «و ما را در اين روز و اين شب و همه روزهاي‌مان براي انجام كارهاي نيك و به پا داشتن امر به معروف و نهي از منكر موفق بدار.»
7. تولی و تبری: امام(ع) در قسمتی از دعای ششم می‌فرماید: «پروردگارا! همان من دوستدار و دوست آنان هستم، و به وسيله تو از دشمن آنان بيزاري مي‌جويم و به وسيله حجت، دوستي، علاقه و اطاعت آنان، به سوي تو نزديكي مي‌جويم.» و در بخشی از دعای بیست و پنجم آمده است: «و مرا در حالي كه دوستدار دوستانت و دشمن دشمنانت هستم، بميران.»

معارفی دیگر از صحیفه سجادیه

1. اسلام.
2. فرشتگان.
3. مباحث اخلاقی.
4. اطاعت الهی.
5. ذکر و دعا.
6. سیاست.
7. اقتصاد.
8. مسایلی درباره انسان و جهان.
9. مسایل اجتماعی.
10. علم.
11. تاریخ.
12. مسایل مربوط به بهداشت و سلامتی جسمی و آرامش روانی.
13. مسایل نظامی.

اسناد صحیفه سجادیه

سند معروفی که در آغاز صحیفه سجادیه آمده است و تنها سند معروف آن است، هرچند اسناد دیگری نیز برای آن نقل شده که البته در بخشی از سند، همه آنها مشترک می‌باشند:

«حَدَّثَنَا السَّیِّدُ الاْجَلُّ، نَجْمُ الدِّینِ، بَهَاءُ الشَّرَفِ، أَبُو الْحَسَنِ: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ یَحْیَی الْعَلَوِی الْحُسَیْنِی ـ رَحِمَهُ اللَّهُ ـ قَالَ: أَخْبَرَنَا الشَّیْخُ السَّعِیدُ، أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَهْرَیَارَ، الْخَازِنُ لِخِزَانَةِ مَوْلانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) فِی شَهْرِ رَبِیعٍ الاَوَّلِ مِنْ سَنَةِ سِتَّ عَشْرَةَ وَخَمْسِمِائَةٍ قِرَاءَةً عَلَیْهِ وَأَنَا أَسْمَعُ. قَالَ: سَمِعْتُهَا عَنِ الشَّیْخِ الصَّدُوقِ، أَبِی مَنْصُورٍ: مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِالْعَزِیزِ الْعُکْبَرِیِّ الْمُعَدِّلِ (رَحِمَهُ اللَّهُ) عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ: مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُطَّلِبِ الشَّیْبَانِیِّ قَالَ: حَدَّثَنَا الشَّرِیفُ، أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ أَبِی‌طَالِبٍ: قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ بْنِ خَطَّابٍ الزَّیَّاتُ سَنَةَ خَمْسٍ وَسِتِّینَ وَ مِائَتَیْنِ قَالَ: حَدَّثَنِی خَالِی: عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ الاَعْلَمُ. قَالَ: حَدَّثَنِی عُمَیْرُ بْنُ مُتَوَکِّلٍ الثَّقَفِیُّ الْبَلْخِیُّ عَنْ أَبِیهِ: مُتَوَکِّلِ بْنِ هَارُونَ قَالَ: لَقِیتُ یَحْیَی بْنَ زَیْدِ بْنِ عَلِی (علیه السلام)»

این راویان عبارت‌اند از:

1. نجم‌الدین ابوالحسن محمد بن الحسن بن احمد بن علی بن محمد بن عمر بن یحیی علوی حسینی.
2. محمد بن احمد بن شهریار.
3. محمد بن محمد بن احمد بن عبد العزیز العُکبری.
4. محمد بن عبدالله بن مطلب شیبانی.
5. ابوعبدالله جعفر بن محمد بن جعفر بن حسن بن جعفر بن حسن بن حسن بن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب.
6. عبدالله بن عمر بن خطاب الزَّیَّاتُ.
7. علی بن نعمان الاعلم.
8. عمیر بن متوکل ثقفی.
9. متوکل بن هارون.

عمیر بن متوکل ثقفی، تنها کسی است که صحیفه را از پدرش متوکل بن هارون نقل کرده است و راویان دیگر (۱. احمد بن مسلم مطهری، ۲. علی بن نعمان اعلم، ۳. محمد بن صالح، ۴. حسین بن اشکیب مروزی، ۵. عبیدالله بن فضل نبهانی، ۶. علی بن حمّاد بن علاء) نیز از او روایت کرده‌اند. صحیفه سجادیه روایت‌های متعددی دارد که روایت بهاء الشَّرَف، معروف‌ترینِ آنهاست.

صحیفه سجادیه از معدود کتاب‌های نوشته شده در قرن اول هجری است و از ابتدا در بین شیعیان رواج داشته است. شیخ مفید (م ۴۱۳) در کتاب ارشاد؛ خزاز قمی در کتاب کفایة الاثر؛ شیخ طوسی در دو کتاب فهرست و رجال خود و نجاشی در کتاب رجال النجاشی به این کتاب اشاره کرده‌اند. علاوه بر این، شیخ طوسی در کتاب دعایی خود مصباح المتهجد، هشت دعا از ادعیه صحیفه را نقل کرده است. قطب راوندی (م ۵۷۳)؛ سید ابن طاووس (م ۶۶۴)؛ شهید اول؛ کفعمی در المصباح و دیگران نیز ادعیه صحیفه سجادیه را در کتاب‌های خود آورده‌اند.

نسخه‌ها و چاپ‌های صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه از کتاب‌هایی است که نسخه‌های خطی فراوانی دارد. تنها در ایران برای این کتاب بیش از سه هزار نسخه خطی ثبت شده است. یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های صحیفه (تاریخ کتابت: ۶۹۵ق) در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی نگهداری می‌شود. در تعمیرات حرم امام رضا در سال ۱۳۴۸ش هم نسخه‌ای قدیمی از صحیفه پیدا شد که تاریخ کتابت آن سال ۴۱۶ق است و راویانش همه از اهل‌سنت‌اند. آستان قدس رضوی این نسخه را که تفاوت‌هایی با نسخه‌های مشهور دارد و ناقص‌تر است، چاپ کرده است.

صحیفه سجادیه برای نخستین‌بار در سال ۱۲۴۸ق در شهر کلکته هند چاپ شد. در دهه‌های بعدی، ترجمه این کتاب به زبان‌های مختلف و نیز شرح‌های آن در همین شهر چاپ گردید. همچنین ایران در سال ۱۲۶۲ق، مصر در سال ۱۳۲۲ق، دمشق در سال ۱۳۳۰ق، و عراق در سال ۱۳۵۲ق برای نخستین‌بار این کتاب را چاپ کردند.

ترجمه‌های صحیفه سجادیه

مقالهٔ اصلی: فهرست ترجمه‌های صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه ترجمه موسوی گرمارودی

کتاب صحیفه سجادیه مجموعه دعاهای امام سجاد(ع) می‌باشد. نظر به اهمیت والایی که صحیفه سجادیه پیش علما و بزرگان داشته است تاکنون ترجمه‌های متعددی از آن به عمل آمده است.

صحیفه سجادیه بارها به زبان‌های فارسی، ترکی، اردو، انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی، آلبانیایی، آلمانی، روسی، و … ترجمه و چاپ شده است.

شرح‌های صحیفه سجادیه

مقالهٔ اصلی: فهرست شروح صحیفه سجادیه

به خاطر اهمیت و اعتبار صحیفه سجادیه، شرح‌های بسیاری به زبان عربی و فارسی بر این کتاب نوشته شده است. علامه «آقا بزرگ تهرانی» در کتاب «الذریعه» در حدود پنجاه شرح بر صحیفه سجادیه را نام برده است. همچنین ترجمه‌های متعددی بر صحیفه نگاشته شده است. شرحی عربی به نام ریاض السالکین در پنجاه و چهار روضه به تعداد دعاهای صحیفه به قلم علی بن احمد معصوم حسینی (م۱۱۲۰ هـ ق) معروف به سید علیخان شارح است. این شرح، بزرگ‌ترین شرحی است که تاکنون بر صحیفه کامله نوشته شده است. علاوه بر صحیفه مشهور و رایج که «صحیفه کامله» نامیده می‌شود، از طرف دانشمندان اسلامی پنج صحیفه دیگر نیز شامل مجموعه‌هایی دیگر از دعاهای امام سجاد(ع) گردآوری شده و به نام‌های: الصحیفه الثانیه، الصحیفه الثالثه، الصحیفه الرابعه و الصحیفه الخامسه چاپ شده است.

فهرست دعاهای صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه در ابتدا مجموعه‌ای از ۷۵ دعا و نیایش بود که امام سجاد(ع) آنها را بر دو فرزندش، یعنی امام باقر(ع) و زید بن علی املا کرد و ازهمین‌رو نسخهٔ اولیه آن در دو نسخه نوشته شد. یحیی بن زید نسخه‌ای را که پدرش زید نوشته بود، در اختیار متوکل بن هارون بلخی (اولین راوی صحیفه سجادیه) قرار داد. متوکل نیز آن نسخه را نزد امام صادق(ع) برد و با نسخه‌ای که از امام باقر بر جا مانده بود، مقایسه کرد و هیچ اختلافی در آنها پیدا نکرد. امام صادق آن کتاب را بر متوکل بن هارون املا کرد و متوکل آنها را نوشت؛ ولی ۱۱ دعای آن را از دست داد و تنها ۶۴ دعا باقی ماند. تعدادی از آن ۶۴ دعا نیز به دوره‌های بعد منتقل نشد. به همین دلیل نسخه‌های صحیفه سجادیه تنها ۵۴ دعا دارد.

برخی از دعاهای صحیفه به روزهای خاصی اختصاص دارند (مانند دعای عرفه، دعای وداع با ماه رمضان و دعای دیدن هِلال) و بعضی دعاها مخصوص خواندن در روز خاصی نیست. صحیفه سجادیه ۵۴ دعا دارد که فهرست عناوین آن بدین شرح است:

• التَّحْمیدُ لِلَّه عَزَّوَجَلَّ؛ دعای آن حضرت در ستایش خدای عزوجل
• الصَّلوةُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِهِ؛ دعای آن حضرت بر محمّد و آل محمّد
• الصَّلوةُ عَلی حَمَلَةِ الْعَرْشِ؛ دعای آن حضرت بر حاملان عرش
• الصَّلوةُ عَلی مُصَدِّقِی الرُّسُلِ؛ دعای آن حضرت بر آنان که به پیامبران ایمان آورده‌اند
• دُعآؤُهُ لِنَفْسِهِ وَ خاصَّتهِ؛ دعای آن حضرت برای خود و نزدیکانش
• دُعآؤُهُ عِنْدَ الصَّباحِ وَ الْمَسآءِ؛ دعای آن حضرت به وقت صبح و شام
• دُعآؤُهُ فِی الْمُهِمّاتِ؛ دعای آن حضرت به وقت مهمّات و رنج
• دُعآؤُهُ فِی الْاسْتِعاذَةِ؛ دعای آن حضرت در پناه بردن به خداوند
• دُعآؤُهُ فِی الْاشْتِیاقِ؛ دعای آن حضرت در شوق به آمرزش
• دُعآؤُهُ فِی اللَّجَأِ الَی اللَّهِ تَعالی؛ دعای آن حضرت در پناه بردن به خداوند
• دُعآؤُهُ بِخَواتِمِ الْخَیْرِ؛ دعای آن حضرت در عاقبت به خیری
• دُعآؤُهُ فِی الْاعْتِرافِ؛ دعای آن حضرت در اقرار به گناه
• دُعآؤُهُ فِی طَلَبِ الْحَوائِجِ؛ دعای آن حضرت در طلب حاجت‌ها
• دُعآؤُهُ فِی الظُّلاماتِ؛ دعای آن حضرت در دادخواهی از ستمگران
• دُعآؤُهُ عِنْدَ الْمَرَضِ؛ دعای آن حضرت به وقت بیماری
• دُعآؤُهُ فِی الْاسْتِقالَةِ؛ دعای آن حضرت در طلب بخشش و آمرزش گناهان
• دُعآؤُهُ عَلَی الشَّیْطانِ؛ دعای آن حضرت چون نام شیطان برده می‌شد
• دُعآؤُهُ فِی الْمَحْذُوراتِ؛ دعای آن حضرت در دفع بلاها و سختی‌ها
• دُعآؤُهُ فِی الْاسْتِسْقاءِ؛ دعای آن حضرت به وقت درخواست باران
• دُعآؤُهُ فِی مَکارِمِ الْأخْلاقِ؛ دعای آن حضرت در مکارم اخلاق
• دُعآؤُهُ اذا حَزَنَهُ امْرٌ؛ دعای آن حضرت به وقت رویدادهای اندوه‌آور
• دُعآؤُهُ عِنْدَ الشِّدَّةِ؛ دعای آن حضرت در سختی و گرفتاری
• دُعآؤُهُ بِالْعافِیَةِ؛ دعای آن حضرت برای تندرستی
• دُعآؤُهُ لِأَبَوَیْهِ؛ دعای آن حضرت برای پدر و مادر
• دُعآؤُهُ لِوُلْدِهِ؛ دعای آن حضرت برای فرزندانش
• دُعآؤُهُ لِجیرانِهِ وَ اوْلِیآئِهِ؛ دعای آن حضرت برای همسایگان و دوستانش
• دُعآؤُهُ لِأهْلِ الثُّغُورِ؛ دعای آن حضرت برای مرزداران
• دُعآؤُهُ فِی التَّفَزُّعِ؛ دعای آن حضرت در ترس از خدا
• دُعآؤُهُ اذا قُتِّرَ عَلَیْهِ الرِّزْقُ؛ دعای آن حضرت به وقت تنگی رزق
• دُعآؤُهُ فِی الْمَعُونَةِ عَلی‌قَضاءِالدَّینِ؛ دعای آن حضرت برای ادای وام
• دُعآؤُهُ بِالتَّوبَةِ؛ دعای آن حضرت در توبه و بازگشت
• دُعآؤُهُ فِی صَلوةِ اللَّیْلِ؛ دعای آن حضرت در نماز شب
• دُعآؤُهُ فِی الْاسْتِخارَةِ؛ دعای آن حضرت در درخواست خیر و نیکی
• دُعآؤُهُ اذَا ابْتُلِیَ؛ دعای آن حضرت به هنگام گرفتاری
• دُعآؤُهُ فِی الرِّضا بِالْقَضآءِ؛ دعای آن حضرت در رضا به قضای حق
• دُعآؤُهُ عِنْدَ سَماعِ الرَّعْدِ؛ دعای آن حضرت به وقت شنیدن رعد
• دُعآؤُهُ فِی الشُّکْرِ؛ دعای آن حضرت در شکر
• دُعآؤُهُ فِی الْاعْتِذارِ؛ دعای آن حضرت در عذرخواهی از حق
• دُعآؤُهُ فِی طَلَبِ الْعَفْوِ؛ دعای آن حضرت در طلب عفو
• دُعآؤُهُ عِنْدَ ذِکْرِ الْمَوْتِ؛ دعای آن حضرت به وقت یاد مرگ
• دُعآؤُهُ فِی طَلَبِ السِّتْرِ وَ الْوِقایَةِ؛ دعای آن حضرت در درخواست پرده‌پوشی
• دُعآؤُهُ عِنْدَ خَتْمِهِ الْقُرْآنَ؛ دعای آن حضرت به وقت ختم قرآن
• دُعآؤُهُ اذا نَظَرَ الَی الْهِلالِ؛ دعای آن حضرت به وقت دیدن ماه نو
• دُعآؤُهُ لِدُخُولِ شَهْرِ رَمَضانَ؛ دعای‌آن حضرت به وقت فرار سیدن ماه رمضان
• دُعآؤُهُ لِوِداعِ شَهْرِ رَمَضانَ؛ دعای آن حضرت به هنگام وداع ماه رمضان
• دُعآؤُهُ لِعیدِ الْفِطْرِ وَ الْجُمُعَةِ؛ دعای آن حضرت در روز عید فطر و جمعه
• دُعآؤُهُ فِی یَوْمِ عَرَفَةَ؛ دعای آن حضرت در روز عرفه
• دُعآؤُهُ فِی یَوْمِ الْاضْحی وَالْجُمُعَةِ؛ دعای آن حضرت در روز عید قربان و جمعه
• دُعآؤُهُ فِی دَفْعِ کَیْدِ الْاعْدآءِ؛ دعای آن حضرت دردفع مکر دشمنان
• دُعآؤُهُ فِی الرَّهْبَةِ؛ دعای آن حضرت در ترس از حق
• دُعآؤُهُ فِی التَّضَرُّعِ وَالْاسْتِکانَةِ؛ دعای آن حضرت در تضرّع و زاری به درگاه حق
• دُعآؤُهُ فِی الْالْحاحِ؛ دعای آن حضرت در اصرار در طلب
• دُعآؤُهُ فِی التَّذَلُّلِ؛ دعای آن حضرت در فروتنی
• دُعآؤُهُ فِی اسْتِکْشافِ الْهُمُومِ؛ دعای آن حضرت در رفع اندوه‌ها

جستارهای وابسته

• نویسنده صحیفه سجادیه
• فهرست ترجمه‌های صحیفه سجادیه
• فهرست شروح صحیفه سجادیه