کتاب سلیم بن قیس هلالی: تفاوت میان نسخه‌ها

 
(۳۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|کاربر=A.rezapour }}
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{سوال}}
{{سوال}}
نظر علما در خصوص کتاب سلیم بن قیس هلالی چه می‌باشد؟
کتاب سلیم بن قیس هلالی چقدر معتبر است؟
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{جعبه اطلاعات کتاب
{{جعبه اطلاعات کتاب
خط ۱۲: خط ۱۱:
  | نویسنده              = سلیم بن قیس هلالی
  | نویسنده              = سلیم بن قیس هلالی
  | تاریخ نگارش        =قرن اول
  | تاریخ نگارش        =قرن اول
  | موضوع                =.
  | موضوع                =حوادث پس از وفات پیامبر(ص)
  | سبک                  =
  | سبک                  =
  | زبان                    =عربی
  | زبان                    =عربی
خط ۳۸: خط ۳۷:
  | نسخه الکترونیکی  =
  | نسخه الکترونیکی  =
}}
}}
{{پاسخ}}کتاب سُلَیم بن قیس هِلالی،
{{پاسخ}}'''کتاب سُلَیم بن قیس هِلالی'''، به عنوان اولین کتاب در موضوع حدیث و تاریخ است که پس از رحلت پیامبر(ص) تألیف شده است. در اعتبار این کتاب میان عالمان دینی اختلاف است. اگر استناد نسخه موجود به سلیم اثبات شود، این کتاب تنها اثر رواییِ به یادگار مانده از نیمه نخست سده اول اسلامی است. بسیاری از عالمان شیعه، استناد این کتاب را به سلیم بن قیس و مندرجات آن را صحیح دانسته‌اند. [[کشی]] و [[ابن ندیم]]، محمدبن ابراهیم نعمانی، [[آقابزرگ تهرانی]]، [[علامه مجلسی]]، [[محمدتقی مجلسی]]، شیخ حر عاملی، علامه تفرشی و [[سید هاشم بحرانی]] از کسانی هستند که کتاب سلیم را مستند و معتبر می‌دانند.
 
عده‌ای این کتاب را از اساس جعلی و اسناد این کتاب به سلیم را مخدوش می‌دانند. شهید ثانی، سیدبن‌ طاووس، [[علامه شعرانی]]، و [[حسن‌زاده آملی]] و محمدباقر بهبودی این نظر را پذیرفته‌اند. برخی معتقدند کتاب سلیم مجعول نیست اما برخی از اخبار و روایات آن جعلی است و کتاب خالی از تحریف نیست. [[شیخ مفید]] و علامه حلی از این دست هستند.


== مؤلف ==
== مؤلف ==
بن قيس عامرى كوفى هلالى، مكنّى به ابو صادق، از اجلّاى محدّثين شيعه و اكابر اصحاب حضرت امير المؤمنين و حسنين ع و حضرت سجّاد و حضرت باقر عليهم السلام ميباشد كه نزد آن بزرگواران بسيار محبوب، بمنزله اركان اربعه و اخبار بسيارى در مدح او وارد و از اولياى خانواده عصمت بود. كتاب او معروف و يكى از اصول اربع مأه مشهوره و نخستين كتابى است كه از شيعه ظهور يافته است. در آن كتاب از حضرت امير المؤمنين ع و سلمان و ابو ذر و مقداد و عمّار روايت ميكند و صدوق و كلينى و ديگر اكابر محدّثين اعتماد تمام بر آن دارند. هلالى گفتن او بجهت آن بوده كه هميشه هلال را ميديده است.<ref>مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش، ج۶، ص۳۶۹.</ref>
سلیم بن قیس عامری کوفی هلالی، از محدّثین شیعه و اکابر اصحاب [[امام علی(ع)]] و حسنین(ع) و [[امام سجاد(ع)]] می‌باشد که نزد آنها بسیار محبوب بود و اخبار بسیاری در مدح او وارد شده است. کتاب او معروف و نخستین کتابی است که از شیعه ظهور یافته است.<ref>مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش، ج۶، ص۳۶۹.</ref>
 
سلیم دوسال قبل از هجرت، در اطراف کوفه متولد شد. او از سواد خواندن و نوشتن برخوردار شد و ۱۲ ساله بود که [[حضرت محمد(ص)]] رحلت کرد.<ref>احمدی، مهدی، سلیم بن قیس هلالی، فرهنگ کوثر، ۱۳۷۹، شماره ۴۸.</ref>


== معرفی و جایگاه ==
== معرفی و جایگاه ==
كتاب معروفى است كه در آن تاريخ و وقايع صدر اسلام و دوران خلافت خلفا و حوادث و رويدادهاى وارده بر على عليه السلام و خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله با جزئيات بيشترى نسبت به مصادر ديگر در آن درج شده است . عده اى از محققان از جمله ابن غضائرى در صحت اين كتاب ترديد دارند.<ref>صدرايی خويی، علی، فهرستگان نسخه هاي خطي (حديث و علوم حديث شيعه)، ج۵، ص۳۲۳.</ref>
کتاب سلیم به عنوان اولین کتاب در موضوع حدیث و تاریخ است که پس از رحلت [[پیامبر(ص)]] تألیف شده است.<ref>أسرار آل محمد علیهم السلام / ترجمه کتاب سلیم، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۶ق. ص۱۷.</ref> از نظر تاریخی کتاب سلیم از نخستین گردآورده‌های شیعه و از اولین منابع حدیث اسلامی است. از نقطه نظر کلامی کتاب سلیم اهمیت بسیار دارد. مسئله امامت و خلافت مهمترین ـ و از نظر تاریخی اولین ـ مسئله اعتقادی مورد اختلاف در بین فرق اسلامی است. اگر استناد نسخه موجود به سلیم اثبات شود، این کتاب تنها اثر رواییِ به یادگار مانده از نیمه نخست سده اول اسلامی است.<ref>سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.</ref>


== محتوا ==
این کتاب به وقایع صدر اسلام و دوران خلافت خلفا و حوادث و رویدادهای وارده بر امام علی(ع) و خاندان پیامبر(ص) با جزئیات زیاد می‌پردازد. عده‌ای از محققان از جمله ابن غضائری در صحت این کتاب تردید دارند.<ref>صدرایی خویی، علی، فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه)، ج۵، ص۳۲۳.</ref> تا آنجا که شواهد نشان می‌دهد این کتاب دست کم از اوایل قرن سوم هجری تاکنون در بین دانشمندان و توده شیعیان رواج داشته و حتی در بین علمای [[اهل‌تسنن]] نیز معروف بوده است.<ref>«[https://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=44&lid=0&mid=412973&catid=-2 میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه]»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.</ref>
...


== اعتبار کتاب ==
اهمیت تاریخی این کتاب بیشتر مرهون گزارشی است که از حوادث پس از وفات پیامبر(ص) و دوران حکومت حضرت امیر(ع) به دست می‌دهد. یکی از ویژگی‌های برجسته کتاب، نقل حوادثی است که همواره میان شیعه و سنّی محل اختلاف و کشمکش بوده است. تأکید پیامبر(ص) بر مسئله امامت و ولایت، هجوم و آتش زدن خانه فاطمه زهرا(س)، ماجرای صحیفه ملعونه و اصحاب عقبه از جمله این حوادث است.<ref>سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.</ref>
در کتاب مختصر بصائر الدرجات نقل شده است که کتاب سلیم بر امام سجاد(ع) عرضه شد و آن حضرت کتاب سلیم را تأیید و توثیق فرمودند و آن را صحیح دانستند و احادیث آن را تقریر فرمودند.<ref>حلی، حسین بن سلیمان مختصر بصائر الدرجات، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۹۵۰م، چاپ اول، ص۴۰.</ref>


همچنین امام باقر(ع) این کتاب را تأیید کرده، فرمودند: این وصیت امیر المؤمنین علی(ع) و نسخه کتاب سلیم است که بر آبان قرائت کرده است.<ref>طوسی، الغیبه، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق، ص۱۹۴؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۲۱۲؛ مستدرک الوسائل، محدث نوری، بیروت، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۹۸۷م، ص۲۵۶؛ آیت الله بروجردی، جامع احادیث الشیعه، قم، ۱۴۱۵ق، ج۲۶، ص۲۲۸.</ref>
کتاب سلیم بن قیس هلالی، از کتاب‌های معروف بین شیعه است که در مورد آن مباحث زیادی مطرح است. گفته شده که اگر اعتبار کتاب تمام شود، یک سند شیعی است که در قرن اول تدوین شده است و در مسائل متعددی می‌توان به آن رجوع کرد.<ref>جوادی، قاسم، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، علوم حدیث، بهار و تابستان ۱۳۸۴، شماره ۳۵ و ۳۶. ص۱۶۴.</ref>


علمای شیعه مانند: نعمانی در کتاب الغیبه<ref>ص، ۶۱.</ref> احمد بن موسی آل طاووس در کتاب تحریر طاووسی<ref>ص۱۳۶.</ref> علامه محمد تقی مجلسی (مجلسی اوّل) در کتاب روضه المتقین،<ref>ج۱۴، ص۳۷۲.</ref> شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشیعه،<ref>ج۲۰، ص۳۶، ۴۲.</ref> سید هاشم بحرانی در کتاب غایه المرام،<ref>ص۵۴۶.</ref> علامه تفرشی در کتاب نقد الرجال،<ref>ج۲، ص۳۵۵.</ref> علامه محمد باقر مجلسی (مجلسی دوم) در کتاب بحارالأنوار<ref>ج۱، ص۳۲.</ref> علامه میرحامد حسین در کتاب عبقات الانوار،<ref>ج۲، ص۶۱.</ref> علامه خوانساری در کتاب روضات الجنات،<ref>ج۴، ص۶۷.</ref> محدث قمی در کتاب الکنی و الالقاب،<ref>ج۳، ص۲۴۳.</ref> علامه مامقانی در کتاب تنقیح المقال،<ref>ج۲، ص۵۲ و ۵۴.</ref> علامه امینی در کتاب الغدیر،<ref>ج۱، ص۱۹۵.</ref> آیت الله مرعشی نجفی در حاشیه کتاب احقاق الحق تستری و…<ref>ج۱، ص۵۵، حاشیه، و ج۲، ص۴۲۱، حاشیه.</ref> از کتاب سلیم بن قیس با عنوان معتبر، صحیح، از اصول مشهوره، مورد اعتماد قدمای علمای شیعه چون کلینی و صدوق و این که روایات آن با روایات صحیح و مورد وثوق تقویت می‌شود و… یاد و آن را تأیید کردند.<ref>کتاب سلیم بن قیس ۳ جلدی، همان، ج۱، مقدمه محقق، ص۱۰۲–۱۱۶.</ref>
این کتاب با خبر واحد و از طریق یک راوی نقل شده است و تنها راوی آن ابان بن ابی عیاش است. بر پایه اطلاعات موجود در آغاز کتاب سلیم، عمر بن اذینه اعلام داشته که ابان بن ابی عیاش یک ماه پیش از مرگش (۱۳۸ق) او را فراخوانده و نسخه کتاب سلیم بن قیس هلالی را به او سپرده و او از برای حفظ نسخه و مراقبت از آن تعهد گرفته است.<ref>جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۲۹ و ۱۳۰.</ref> بر پایه آگاهی‌های موجود که بر آرا و نظرات عالمان فن حدیث و رجال استوار است، ابان بن ابی عیاش شخص موثقی نبوده و استحکام شخصیتی لازم را برای ورود به این عرصه نداشته است.<ref>جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۳۶.</ref> برخی صاحب نظران حدیث شیعه، اعتقاد دارند ابان بن ابی عیاش این کتاب را جعل کرده یا دست کم کتاب را تغییر و تحریف کرده است.<ref>جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۵۱.</ref>


همچنین علمای شیعه بحث‌های مفصلی در کتاب‌های خود در مورد اعتبار این کتاب انجام داده‌اند که از جمله آنها می‌توان به علمای زیر اشاره کرد:
این کتاب به نام اسرار آل محمد توسط اسماعیل انصاری زنجانی به فارسی ترجمه شده است.<ref>أسرار آل محمد علیهم السلام / ترجمه کتاب سلیم، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۶ق. شناسنامه کتاب.</ref>


۱. شیخ طوسی در کتاب الفهرست؛<ref>ص۸۱.</ref> ۲. نجاشی در کتاب الفهرست؛<ref>ص۶.</ref> ۳. نعمانی در کتاب الغیبه؛<ref>ص۶۱.</ref> ۴. مسعودی در کتاب الغیبه و الاشراف؛<ref>ص۱۹۸.</ref> ۵. حسن بن سلیمان حلی در مختصر بصائر الدرجات؛<ref>ص۴۰.</ref> ۶. ابن شهر آشوب در معالم العلماء؛<ref>ص۵۸.</ref> ۷. کشی (کتاب اختیار معرفه الرجال شیخ طوسی)؛<ref>ج۱، ص۳۲۱.</ref> ۸. احمد بن طاووس در کتاب التحریر الطاووسی؛<ref>ص۱۳۶.</ref> ۹. علامه حلی در کتاب خلاصه الأقوال؛<ref>ص۸۳.</ref> ۱۰. محقق داماد در کتاب الرواشح السماویه؛<ref>ص۹۸، الراشحه، ۲۹.</ref> ۱۱. مجلسی اول در روضه المتقین؛<ref>ج۱۴، ص۳۷۱.</ref> ۱۲. مجلسی دوم، در بحارالأنوار؛<ref>ج۱، ص۳۲.</ref> ۱۳. علامه خوانساری در روضات الجنات؛<ref>ج۳، ص۳۰، ج۴، ص۷۱.</ref> ۱۴. وحید بهبهانی در تعلیقه بر منهج المقال؛<ref>ص۱۷۱.</ref> ۱۵. محقق استر آبادی در منهج المقال؛<ref>ص۱۵ و ۱۷۱.</ref> ۱۶. آیت الله بروجردی در نخبه المقال؛<ref>ص۵۰.</ref> ۱۷. فاضل تفرشی در نقد الرجال؛<ref>ج۲۰، ص۳۵۵.</ref> ۱۸. شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه؛<ref>ج۲، ص۳۶ و ۴۲.</ref> ۱۹. سید امین عاملی در اعیان الشیعه؛<ref>ج۵، ص۵۰ و ج۳۵، ص۲۹۳.</ref> ۲۰. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه؛<ref>ج۲، ص۱۵۲ و ج۳۵، ص۲۹۳.</ref> ۲۱. محدث قمی در الکنی والالقاب؛<ref>ج۲، ص۱۵۲ و ۱۵۹ و ج۶، ص۳۳۶، ۱۲، ص۲۲۷، ج۱۷، ص۲۷۶.</ref> ۲۲. سید شرف الدین عاملی در مؤلف الشیعه فی صدر الاسلام؛<ref>ج۳، ص۲۴۳.</ref> ۲۳. علامه مامقانی در تنقیح المقال؛<ref>ص۱۶.</ref> ۲۴. علامه امینی در الغدیر؛<ref>ج۲، ص۱۵۲.</ref> ۲۵. علامه تستری در قاموس الرجال؛<ref>ج۱، ص۱۵۹.</ref> ۲۶. آیت الله خویی در معجم رجال الحدیث.<ref>ج۴، ص۴۵۲.</ref>
[[پرونده:اسرار آل محمد.jpg|بندانگشتی|«اسرار آل‌محمد» {{سخ}} ترجمه فارسی از کتاب سلیم بن قیس هلالی|270x270پیکسل]]


این علما کتاب سلیم بن قیس را معتبر دانسته‌اند.<ref>ج۱، ص۱۰۲ و ج۸، ص۲۲۵.</ref>
== محتوا ==
مهمترین موضوعات مطرح شده در این کتاب به شرح است:
# تأکید بر افضل بودن اهل‌بیت(ع)؛
# اثبات ولایت و وصایت امام علی(ع) بعد از پیامبر(ص)؛
# تصریح به تعداد امامان شیعه از سوی پیامبر و معرفی آنان؛
# تصریح به اینکه [[امام مهدی(عج)]] از نسل نهم امام حسین(ع) است؛
# بیان جزئیات واقعه سقیفه و شیوه برخورد امام علی(ع) و یاران وی؛
# واقعه هجوم و آتش زدن خانه امام علی(ع) و [[حضرت فاطمه(س)]]؛
# توطئه قتل امام علی(ع) توسط [[خالد بن ولید]] به دستور ابوبکر؛
# عدم ایمان دو خلیفه اول و باقی بودن آنان بر عقاید پیش از اسلام؛
# جمع‌آوری قرآن توسط امام علی(ع) و موضع وی در برابر جمع‌آوری قرآن توسط عمر و عثمان؛
# پیشگویی پیامبر(ص) و امام علی(ع) درباره حکومت ظالمانه اموی و نهضت [[عباسیان]] و ظلم به شیعیان.<ref>سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.</ref>


یکی از دلایل و قرائن اعتماد کتاب سلیم در نزد کلینی آن است که شیخ کلینی در هر بابی که در آن حدیثی از کتاب سلیم نقل می‌کند، حدیث سلیم را در اول آن باب‌ها می‌آورد؛ این در حالی است که کلینی احادیث را بر حسب صحت و وضوح مطلب آن بر دیگر احادیث مقدم می‌کند و احادیث ضعیف تر را در آخر هر باب می‌آورد.<ref>کتاب سلیم بن قیس (۳ جلدی) ج۱، ص۱۱۸–۱۴۷.</ref>
== اعتبار کتاب ==
 
بسیاری از علمای شیعه چه در قرون متقدم و چه در قرون متاخر، استناد این کتاب را به سلیم بن قیس و مندرجات آن را صحیح دانسته‌اند. [[کشی]] کتاب را توثیق و تأیید می‌کند و [[ابن ندیم]] آن را به عنوان اوّلین کتابی که برای شیعه ظاهر شده، پذیرفته است. محمدبن ابراهیم نعمانی نیز درباره‌اش می‌گوید که در بین همه اهل علم و راویان حدیث ائمه(ع) اختلافی نیست که کتاب سلیم بن قیس هلالی از بزرگ‌ترین و قدیم‌ترین کتاب‌های پایه‌ای است که اهل علم و راویان حدیث اهل بیت(ع) نقل کرده‌اند. قاضی بدرالدین سُبکی نیز درباره این کتاب می‌گوید اولین کتابی که برای شیعه تألیف شده است. محمد باقر خوانساری نیز درباره‌اش می‌نویسد که اولین تألیف و تدوین در اسلام است که احادیث را جمع کرده است. محدث قمی آن را اولین کتابی معرفی می‌کند که برای شیعه ظاهر شده و بین محدّثین معروف است.<ref>«[https://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=44&lid=0&mid=412973&catid=-2 میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه]»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.</ref> آقابزرگ تهرانی، [[علامه مجلسی]]، محمدتقی مجلسی، [[شیخ حر عاملی]]، علامه تفرشی و [[سید هاشم بحرانی]] از کسانی هستند که کتاب سلیم را مستند و معتبر می‌دانند.<ref>علی بیک، روح‌الله، «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، حدیث اندیشه، ۱۳۸۱، شماره ۱، ص۲۹.</ref>
== اشکالات ابن غضائری ==
شبهات و تردید و تشکیک‌هایی که در مورد کتاب سلیم مطرح می‌شود مربوط به ایرادی است که در کتاب رجال منسوب به ابن غضائری در مورد کتاب سلیم مطرح شده است. در این کتاب، کتاب سلیم جعلی دانسته شده و در آن از کتاب سلیم دو شاهد به عنوان جعلی بودن آن کتاب بیان شده است.<ref>همان، ص۱۱۸، ۱۴۷.</ref>
 
از علمایی که در کتاب‌های خود به رد و پاسخ شبهات مطرح شده پرداخته‌اند می‌توان به علمای زیر اشاره کرد:<ref>رجال، ابن غضائری، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.</ref>
 
۱. علامه مجلسی اوّل در روضه المتقین؛<ref>همان، ص۱۵۵–۲۰۰.</ref> ۲. میرزای استر آبادی در منهج المقال؛<ref>ص۱۵ و ۱۷۱.</ref> ۳. فاضل تفرشی در نقد الرجال؛<ref>ج۲، ص۳۵۵.</ref> ۴. شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه؛<ref>ج۲۰، ص۲۱۰.</ref> ۵. علامه مجلسی دوم در بحارالأنوار؛<ref>ج۲۲، ص۱۵۰.</ref> ۶. وحید بهبهانی در تعلیقه بر منهج المقال؛<ref>ص۱۷۱.</ref> ۷. میر حامد حسین در استقصاء الافحام؛<ref>ج۱، ص۴۶۴، ۴۶۶ و ۵۱۴ و ۵۵۴ و ۸۵۵.</ref> ۸. سید خوانساری در روضات الجنات؛<ref>ج۳، ص۳۰ و ج۴، ص۷۱.</ref> ۹. علامه مامقانی در تنقیح المقال؛<ref>ج۲، ص۵۲.</ref> ۱۰. سید محسن امینی در اعیان الشیعه؛<ref>ج۵، ص۵۰ و ج۳۵، ص۲۹۳.</ref> ۱۱. آیت الله خویی در معجم رجال الحدیث؛<ref>ج۸، ص۲۲۵.</ref> ۱۲. شیخ تستری در قاموس الرجال.<ref>ج۴، ص۴۵۲.</ref>
 
جواب این اشکال که در رجال ابن غضائری مطرح شده این است که:
 
اولا: منسوب بودن کتاب رجال به ابن غضائری محل تردید است و این کتاب مشخص نیست که از تألیفات ابن غضائری باشد یعنی مؤلف آن غیر مشخص است و حتی برخی آن را نوشته مخالفان شیعه می‌دانند که به ابن غضائری نسبت داده‌اند.<ref>کتاب سلیم، ۳ جلدی، همان، ج۱، مقدمه محقق، ص۱۸۰–۱۸۱.</ref>
 
ثانیا: رجال ابن غضائری به مضمون دو مطلب از کتاب سلیم اشاره و آن را مورد اشکال قرار داده است.
 
امّا محل مورد اشکال را در کتاب بیان نکرده که کجای کتاب سلیم است و حتی متن آن را هم نقل نکرده است؛ بنابراین رجال ابن غضائری فقط به صورت کلّی اشکال کرده و مورد مشخصی را بیان نکرده است و مواردی که احتمال می‌رود مراد از کلی گویی رجال ابن غضائری باشد کاملاً قابل پاسخ است و لذا چنین اشکالی اساساً مردود است.<ref>همان، ص۱۸۰–۱۸۱.</ref>
 
ثالثا: کل احادیث کتاب سلیم در مورد دو موضوعی که رجال ابن غضائری بر آن اشکال کرده بر خلاف قول ابن غضائری است و چنین اشکالی در مورد اوّل اساساً در کتاب سلیم وجود ندارد و در مورد دوّم قابل توجیه است بنابراین چیزی که رجال ابن غضائری مطرح کرده ناشی از تصحیف رخ داده در برخی از نسخ کتاب سلیم است.<ref>همان، ص۱۷۱–۱۸۶.</ref>
 
میر حامد حسین در کتاب استقصاء الافحام می‌نویسد:<ref>ج۱، ص۵۴۰. ـ ۵۵۰.</ref> با جستجو در کتاب سلیم (از اوّل تا آخر آن) و ملاحظه کلمه به کلمه عبارات کتاب مشخص می‌شود که ایرادهای رجال ابن غضائری در کتاب سلیم موجود نیست.<ref>مقدمه محقق کتاب سلیم، ص۱۷۱–۱۸۶.</ref>
 
رابعا: بر فرض آن که اشکال‌های مطرح شده در کتاب رجال ابن غضائری صحیح باشد، وجود دو اشکال هیچ ضرری به اعتبار اصل کتاب نخواهد زد. علامه مجلسی در کتاب بحارالأنوار می‌نویسد:<ref>ج۲۲، ص۱۵۰.</ref> اشکال (رجال) ابن غضائری موجب قدح کتاب نیست، زیرا کمتر کتابی وجود دارد که در آن مانند چنین تصحیف‌هایی موجود نباشد و بر یک محقق پوشیده نیست که در خود کتاب کافی و دیگر کتاب‌های معتبر نیز ممکن است چنین اشتباهات جزئی موجود باشد.<ref>مقدمه محقق کتاب سلیم بن قیس، ص۱۷۰.</ref>
 
آیت الله خویی در کتاب معجم الرجال الحدیث می‌نویسد:<ref>ج۸، ص۲۲۵.</ref> اگر در کتابی یک یا دو مورد اشتباه موجود باشد، این دلیل بر جعلی بودن کل کتاب نخواهد بود در حالی که بیشتر کتاب‌ها خالی از اشکال نیستند حتی کتاب کافی که متقن‌ترین کتاب‌ها است.<ref>مقدمه محقق کتاب سلیم بن قیس، ص۱۷۰.</ref>
 
بنابراین باید توجه کرد که علما از کتاب سلیم دفاع کرده آن را مورد اعتماد می‌دانند و اشکالات مطرح شده را یا اساساً باطل دانسته یا آن که موجب خدشه دار شدن صحت اصل کتاب نمی‌دانند و نهایتاً برخی اصل کتاب را مورد اعتماد و در موارد مشکوک، توقف می‌کنند (مانند علامه حلی در کتاب خلاصه الاقوال).<ref>حلی، خلاصه الأقوال، مؤسسه نشر الفقاهه، چاپ اول، ۱۴۱۷ق، ص۱۶۲.</ref>
 
== اشکالات منتقدان به صحت و اعتبار کتاب ==
 
=== اشکال سندی ===
همه سلسله راویان کتاب سلیم تا آبان بن عیاش صحیح و معتبر و مورد اعتماد است.<ref>علامه تستری، شیخ محمد تقی، قاموس الرجال، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۹۴.</ref> امّا خود آبان از نظر بیشتر رجالیون شیعه و اهل سنت تضعیف شده.<ref>البته علامه مامقانی در جلد اول تنقیح المقال در شرح حال آبان گفته تضعیف کنندگان آبان دلیلی برای تضعیف ندارند و به نظر می‌رسد علت تضعیف او تشیع او باشد.</ref> بنابراین او مورد اعتماد و ثقه نیست. امّا خود سلیم (قبل از آبان) و بقیه راویان (بعد از آبان) کاملاً مورد اعتمادند. در اینجا سه احتمال است یکی این که آبان ابتدا فاسدالمذهب بوده و سپس درست کار شده<ref>قاموس الرجال، همان، ضمن اینکه به تنقیح المقال جلد اول نیز می‌توانید مراجعه کنید.</ref> و آنچه روایت در قدح اوست مربوط به قبل از توبه اوست. دوم این که آبان با اینکه ضعیف و غیرقابل اعتماد است در برخی موارد درست عمل کرده و این مورد یکی از آن هاست و سوم این که دروغ گوست و این کتاب خود اوست که به سلیم نسبت می‌دهد. بر طبق دو احتمال اول که قائل هم دارد کتاب کاملاً معتبر است و بر طبق احتمال سوم کتاب از نظر سندی قابل اعتماد و معتبر نیست.
 
امّا در اکثر روایات کتاب سلیم، عمر بن اذنیه از آبان و او هم از سلیم نقل می‌کند. حال آبان روشن شد، امّا عمر بن اذنیه مورد وثوق رجالیون شیعه و اهل سنت است و کاملاً مورد اعتماد است بنابراین سلسله سند تا به ایشان کاملاً صحیح است. برخی فضلای معاصر احتمال می‌دهند که عمر بن اذنیه برای تقیه و حفظ جان خود کتاب را به آبان نسبت داده است ولی علمای رجال به آن اشاره نکرده‌اند.
 
=== اشکال محتوایی ===
ابن غضائری آغازگر تشکیک در محتوای کتاب سلیم است که به دنبال آن حکم به جعلی و ساختگی بودن کتاب کرده امّا از میان همه کتاب فقط در دو مورد (روایت) اشکال یافته است.<ref>علامه جعفر مرتضی، مأساه الزهراء (رنج‌های حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ) ترجمه محمد سپهری، انتشارات تهذیب، قم، چاپ۳، ص۱۱۴.</ref> همه منتقدان کتاب نیز فقط این دو مورد را به عنوان اشکال مطرح کرده‌اند.<ref>بدری، سید سامی، شبهات وردود (الرد علی شبهات احمد الکاتب)، دارالفقه، ۱۴۲۲ق، قم، ص۱۲۰–۱۰۵.</ref> و آن دو اشکال یکی موعظه محمد بن ابی بکر بر پدرش هنگام مرگ و دیگر تعداد امامان که در کتاب ۱۳ نفر محسوب شده. توضیح آن که:
 
الف) سلیم در کتابش نقل می‌کند که با محمد بن ابی بکر ملاقات کرده و محمد سخنان پدرش را که هنگام وفاتش گفته بود با تمام جزئیات به سلیم گفته است…<ref>عاملی، علامه جعفر مرتضی، همان، ص۱۳۵ به نقل از بحارالانوار علامه مجلسی، ج۳۰، ص۱۳۳ و کتاب سلیم با تحقیق انصاری زنجانی، محمد باقر، ج۱، ص۱۸۷؛ ج۲، ص۸۲۱.</ref>
 
علامه مجلسی می‌گوید این خبر یکی از مسائلی است که سبب قدح کتاب سلیم شده زیرا محمد بن ابی بکر چنان‌که در اخبار شیعه و اهل سنت آمده در حجه الوداع (سال دهم هجری) به دنیا آمده لذا به هنگام مرگ پدرش دو سال و چند ماه داشت پس چگونه می‌توانست این سخنان را بر زبان آورد و آن حکایات را به یاد داشته باشد.<ref>علامه جعفر مرتضی، همان، ص۱۳۴؛ بدری، همان، ص۱۱۸، بعلاوه اینکه بیشتر محدثان مثل علامه مجلسی و رجالیون مثل علامه مامقانی و علامه تستری این اشکال را آورده و جواب داده‌اند.</ref>
 
ب) اشکال دوم این که سلیم امامان را سیزده نفر شمرده است. در کتاب سلیم روایتی از رسول خدا آمده است: «خداوند یک نظر به ساکنان زمین کرد از میان آنان دو مرد را برگزید یکی من که مرا به رسالت مبعوث کرد و دیگری علی بن ابیطالب… خداوند بار دیگر نظری کرد و پس از ما (بعدنا) دوازده وصی از اهل بیت من برگزید و آنان را یکی پس از دیگری برگزیدگان امتم قرار داد.» بنابراین روایت بعد از پیامبر و علی ـ(ع) ـ دوازده امام می‌آیند که با حضرت علی ـ(ع) ـ سیزده امام می‌شوند.<ref>علامه جعفر مرتضی، همان، ص۱۳۵ به نقل از علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۳۰، ص۱۳۳؛ شیخ صدوق علل الشرایع، ج۱، ص۱۸۲ و…</ref>
 
==== الف ====
۱ـ این حدیث را شیخ صدوق و شیخ مفید و صفار و… در کتاب‌های خود آورده‌اند ولی هیچ‌کس به صرف آوردن این حدیث کل آن کتاب‌ها را زیر سؤال نبرده است. به ویژه این که این‌ها از طریق غیر از کتاب سلیم به سلیم بن قیس استناد کرده‌اند.<ref>علامه جعفر مرتضی، همان، ص۱۳۵.</ref> یعنی از طریق سلسله راویان دیگر.


۲ـ بخش‌هایی از این حدیث طولانی در کتاب‌های بسیاری از دانشمندان شیعه و سنی آمده از جمله ابو الصلاح حلبی در تقریب المعارف، شیخ مفید در آمالی و کافیه، علامه بحرانی در مدینه المعاجز، عماد طبری در کامل بهائی، غزالی در سرّ العالمین، ابن جوزی در تذکره الخواص و… ولی این کتاب‌ها جعلی شمرده نشده است.<ref>برای این مورد نمونه‌های زیادی هست از جمله این که گفته می‌شود اسماء بنت عمیس در شب عروسی حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ پس از رفتن همه ماند تا سفارش و وصیت حضرت خدیجه مبنی بر انجام اموری که مادر انجام دهد را به جا آورد در حالی که اسماء همراه شوهرش جعفر بن ابیطالب سالها قبل به حبشه رفته بود و تا سال هفتم هجری در آن جا بود. احتمالاً سلمی خواهر أسماء بوده و به جهت معروفیت اسماء برخی مورخان کم دقت تصحیف کرده‌اند.</ref>
عده‌ای این کتاب را از اساس جعلی و اسناد این کتاب به سلیم را مخدوش می‌دانند. [[شهید ثانی]]، سیدبن طاووس، علامه شعرانی و حسن‌زاده آملی این نظر را پذیرفته‌اند. محمدباقر بهبودی نیز این کتاب را جعلی می‌داند اما نه به وسیله ابان بن ابی عیاش بلکه یکی از غلاة.<ref>علی بیک، روح‌الله، «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، حدیث اندیشه، ۱۳۸۱، شماره ۱، ص۳۱.</ref>


۳ـ برخی تولد محمد بن ابی بکر را هشتم یا نهم هجری می‌دانند در این صورت محمد هنگام مرگ پدر ۴ یا ۵ ساله بوده.
عده‌ای معتقدند کتاب سلیم مجعول نیست اما برخی از اخبار و روایات آن جعلی است و کتاب خالی از تحریف نیست. شیخ مفید و علامه حلی از این دست هستند.<ref>علی بیک، روح‌الله، «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، حدیث اندیشه، ۱۳۸۱، شماره ۱، ص۳۰.</ref> این افراد کتاب سلیم و سند آن را اجمالاً تصدیق می‌کنند اما معتقدند آنچه از نسخه‌های کتاب در قرون بعد برجای مانده خالی از تحریف و تدلیس نیست و باید به روایات سلیم به دیده احتیاط نگریست و تنها پس از نقد و بررسی به نقل و نشر آن پرداخت.<ref>سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.</ref>


۴ـ علامه مجلسی احتمال داده که این جریان (اگر واقعیت داشته باشد) یکی از معجزاتی است که خدای سبحان برای امیرالمؤمنین آشکار کرده است که با آن سخنان حقانیت حضرت آشکار می‌شود.
=== نقدها و ردها ===
محققان گفته‌اند میان روایتِ مشایخ حدیث از سلیم در قرن چهارم و پنجم با مندرجات فعلی کتاب سلیم اختلاف است و موضوعات فراوانی از نسخه موجود وجود دارد که در هیچ‌یک از متون روایی قرون اولیه نقل نشده است. در مقابل بیشتر روایاتی که از سلیم در آن زمان نقل شده، معمولاً به اخلاقیات و حداکثر به فضایل [[اهل بیت(ع)]] اختصاص دارد. بخش مهم و برجسته کتاب سلیم به مثالب و مطاعن مربوط می‌شود. این گونه مضامین در منابع اولیه معمولاً از سلیم روایت نشده است. شواهد بسیاری در دست است که نشان می‌دهد بر روایات سلیم در طول زمان مقداری افزوده شده یا از آن کاسته گردیده است. متن و مضمون پاره‌ای از روایات سلیم (نسخه موجود) خالی از اضطراب و دوگانگی و گاه سستی و کاستی نیست.<ref>سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.</ref>


۵ـ احتمال دارد تصحیف شده باشد یعنی به جای عبدالرحمن بن ابی بکر نام برادرش محمد بن ابی بکر را نسخه نویسان ثبت کرده باشند.<ref>بدری، همان، ص۱۱۵؛ علامه جعفر مرتضی، همان، ص۱۳۵ و صفحات دیگر؛ اکثر محدثان و رجالیون به آن اشاره کرده‌اند.</ref>
پژوهش‌های جدیدی وجود دارد که اصل وجود تاریخی شخصی به نام سلیم بن قیس را زیر سؤال می‌برد. بر طبق این پژوهش‌ها، مطالب مربوط به سلیم بن قیس در هیچ منبع تاریخی و رجالی‌ای جز خود کتاب کتب سلیم بن قیس وجود ندارند و هر منبع دیگری نیز چیزی درباره او ذکر کرده، نهایتاً به مطالب خود همین کتاب رجوع کرده است. همه مطالب نقل شده از این کتاب، به خاطر منتهی شدن به یک راوی ضعیف یعنی [[ابان بن ابی عیاش]] - کسی که به خاطر ضعف در حفظ حدیث و دچار فراموشی شدن در نقل و راویان احادیث از سوی محدثان اهل سنت غیرقابل استناد معرفی شده و در نگاه رجال شناسان شیعه و سنی غیرموثق دانسته شده است. - خبر واحد غیر موثق به‌شمار می‌آیند. وجود خارجی و تاریخی شخصیتی به نام سلیم بن قیس شدیداً مخدوش است و به نظر می‌رسد خود ابان بن ابی عیاش یا عده‌ای دیگر با همیاری او در صدد جعل مطالبی در کتابی منتسب به نویسنده‌ای گمنام به نام سلیم بن قیس بوده‌اند.<ref>«[https://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=44&lid=0&mid=412973&catid=-2 میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه]»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.</ref>


به هر حال پس از همه این توجیهات و احتمالات دروغ بودن این حدیث و جعلی بودن آن، از احتمال بیشتری برخوردار است. امّا بدیهی است که وجود یک حدیث معضل در یک کتاب باعث خدشه وارد کردن در همه کتاب و زیر سؤال رفتن اصل کتاب نمی‌شود زیرا اگر این‌طور باشد هیچ کتاب معتبری نخواهیم داشت.
یکی از شواهدی که می‌تواند مستمسک مخالفین این کتاب قرار بگیرد، نام برده نشدن از این کتاب در گفته‌ها و احتجاجات برخی از علمای برجسته پیشین است. برای مثال [[سید مرتضی]] در سراسر کتب و رسائل خویش از کتاب سلیم نام و یادی به میان نمی‌آورد و در آثار خویش تنها یک روایت کوتاه از سلیم نقل کرده است.<ref>«[https://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=44&lid=0&mid=412973&catid=-2 میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه]»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.</ref>


==== ب: در باب ائمه ۱۳ گانه ====
=== اشکالات ابن الغضائری ===
۱ـ احتمال قوی هست که سهواً به جای «فاختار بعدی» نسخه نویسان و راویان «فاختار بعدنا» نوشته باشند خصوصاً که کتابت «نا» و «ی» در خط شبیه هم است. ضمن این که حدیث عیناً در جای دیگری از همین کتاب آمده و با عبارت صحیح «بعدی» ذکر شده است.<ref>این مبنا مورد اتفاق اکثر قریب به اتفاق رجالیون است. علامه خویی، معجم رجال الحدیث.</ref>
[[ابن الغضائری]] در قرن پنجم جزو نخستین صاحب‌نظرانی بوده که با استناد به منابع و محافل شیعه، ابان بن ابی عیاش را به عنوان جاعل کتاب سلیم شناسانده است.<ref>جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۵۱.</ref> ابن غضائری آغازگر تشکیک در محتوای کتاب سلیم است که به دنبال آن حکم به جعلی و ساختگی بودن کتاب کرده است.<ref>علامه جعفر مرتضی، مأساه الزهراء (رنج‌های حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ) ترجمه محمد سپهری، انتشارات تهذیب، قم، چاپ۳، ص۱۱۴.</ref>


۲ـ طبق بیان انصاری زنجانی محقق کتاب سلیم در ۲۴ مورد در همین کتاب صریحاً و آشکار آمده که امامان دوازده نفرند. و این بیست و چهار مورد خود قرینه می‌شود که در این یک مورد اشتباهی رخ داده است.
اشکالاتی که ابن الغضائری و به تبع، دیگران، بر کتاب سلیم وارد کرده‌اند عبارت است از:


۳ـ شهادت مسعودی مورخ قرن ۴ هجری به عقیده صحیح سلیم. او گفته «قطعیان به امامت دوازده نفرند که سلیم بن قیس هلالی حصرآنان در عدد دوازده را در کتاب خود آورده».<ref>مسعودی، نرم‌افزار نور السیره، التنبیه و الاشراف، ص۱۹۹.</ref> از این سخن مسعودی و این که هیچ اشاره ای به حدیث مورد اشکال نمی‌کند این احتمال بر می‌آید که شاید این حدیث جعل یا تصحیف شده باشد.
'''الف''': در سند کتاب از اآبان ابن ابی عیاش و ابراهیم بن عمر صنعانی نام برده شده که ابن الغضائری هر دو را ضعیف می‌شمارد. مخصوصاً که گفته‌اند کتاب سلیم تنها از طریق ابان به سلیم استناد می‌یابد. از این گذشته سند روایت مختلف و پریشان است. عمر بن اُذینه گاه مستقیماً از ابان نقل می‌کند و گاه به واسطه ابراهیم بن عمر صنعانی. این مطلب بویژه با آنچه در مقدمه کتاب سلیم آمده ناهماهنگ است. در آنجا ابان کتاب سلیم را به عمر بن اُذینه می‌سپارد.<ref>سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.</ref>


۴ـ اگر در کتاب سلیم یک روایت این چنینی داریم در کتاب اصول کافی مرحوم کلینی ۵ روایت مشابه این داریم که امامان را به سیزده نفر رسانده است.<ref>علامه جعفر مرتضی، همان، صص ۱۴۰–۱۳۸. نک: کلینی، اصول کافی، ج۱، صص۵۳۴–۵۳۲؛ بدری، همان، ص۱۲۰–۱۱۵.</ref> مرحوم علامه شوشتری شماری از موارد مشابه را نقل کرده و گفته که این سوء تعبیر راویان است و سپس ۵ موردی را که در کافی آمده نقل کرده و تصحیف آن را توضیح داده است.
'''ب''': در کتاب سلیم نشانه‌هایی از وضع و تدلیس وجود دارد. از جمله آورده است که [[ابوبکر]] در هنگام وفات به غصبِ ولایت امام علی(ع) اعتراف نمود و فرزندش محمّد بن ابوبکر او را نصیحت کرد. در حالی که محمد در حجةالوداع به دنیا آمد و در آن زمان تنها سه سال داشته است. همچنین گفته شده که در یکی از روایاتِ سلیم، ائمه شیعه را سیزده نفر دانسته است. از اینجا احتمال داده‌اند که راوی، زیدی مذهب بوده و روایت را به سود اعتقادات خویش جعل کرده است.<ref>سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.</ref>


== منابع ==
== منابع ==
خط ۱۳۶: خط ۱۰۶:
}}
}}
{{تکمیل مقاله
{{تکمیل مقاله
  | شناسه =
  | شناسه =شد
  | تیترها =
  | تیترها =شد
  | ویرایش =
  | ویرایش =شد
  | لینک‌دهی =
  | لینک‌دهی =شد
  | ناوبری =
  | ناوبری =
  | نمایه =
  | نمایه =
  | تغییر مسیر =
  | تغییر مسیر =شد
  | ارجاعات =
  | ارجاعات =
  | بازبینی =
  | بازبینی =
  | تکمیل =
  | تکمیل =
  | اولویت =
  | اولویت =ب
  | کیفیت =
  | کیفیت =ب
}}
}}
{{پایان متن}}
{{پایان متن}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۶ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۴۱

سؤال

کتاب سلیم بن قیس هلالی چقدر معتبر است؟

سلیم بن قیس هلالی
کتاب سلیم بن قیس هلالی
اطلاعات کتاب
نویسندهسلیم بن قیس هلالی
تاریخ نگارشقرن اول
موضوعحوادث پس از وفات پیامبر(ص)
زبانعربی

کتاب سُلَیم بن قیس هِلالی، به عنوان اولین کتاب در موضوع حدیث و تاریخ است که پس از رحلت پیامبر(ص) تألیف شده است. در اعتبار این کتاب میان عالمان دینی اختلاف است. اگر استناد نسخه موجود به سلیم اثبات شود، این کتاب تنها اثر رواییِ به یادگار مانده از نیمه نخست سده اول اسلامی است. بسیاری از عالمان شیعه، استناد این کتاب را به سلیم بن قیس و مندرجات آن را صحیح دانسته‌اند. کشی و ابن ندیم، محمدبن ابراهیم نعمانی، آقابزرگ تهرانی، علامه مجلسی، محمدتقی مجلسی، شیخ حر عاملی، علامه تفرشی و سید هاشم بحرانی از کسانی هستند که کتاب سلیم را مستند و معتبر می‌دانند.

عده‌ای این کتاب را از اساس جعلی و اسناد این کتاب به سلیم را مخدوش می‌دانند. شهید ثانی، سیدبن‌ طاووس، علامه شعرانی، و حسن‌زاده آملی و محمدباقر بهبودی این نظر را پذیرفته‌اند. برخی معتقدند کتاب سلیم مجعول نیست اما برخی از اخبار و روایات آن جعلی است و کتاب خالی از تحریف نیست. شیخ مفید و علامه حلی از این دست هستند.

مؤلف

سلیم بن قیس عامری کوفی هلالی، از محدّثین شیعه و اکابر اصحاب امام علی(ع) و حسنین(ع) و امام سجاد(ع) می‌باشد که نزد آنها بسیار محبوب بود و اخبار بسیاری در مدح او وارد شده است. کتاب او معروف و نخستین کتابی است که از شیعه ظهور یافته است.[۱]

سلیم دوسال قبل از هجرت، در اطراف کوفه متولد شد. او از سواد خواندن و نوشتن برخوردار شد و ۱۲ ساله بود که حضرت محمد(ص) رحلت کرد.[۲]

معرفی و جایگاه

کتاب سلیم به عنوان اولین کتاب در موضوع حدیث و تاریخ است که پس از رحلت پیامبر(ص) تألیف شده است.[۳] از نظر تاریخی کتاب سلیم از نخستین گردآورده‌های شیعه و از اولین منابع حدیث اسلامی است. از نقطه نظر کلامی کتاب سلیم اهمیت بسیار دارد. مسئله امامت و خلافت مهمترین ـ و از نظر تاریخی اولین ـ مسئله اعتقادی مورد اختلاف در بین فرق اسلامی است. اگر استناد نسخه موجود به سلیم اثبات شود، این کتاب تنها اثر رواییِ به یادگار مانده از نیمه نخست سده اول اسلامی است.[۴]

این کتاب به وقایع صدر اسلام و دوران خلافت خلفا و حوادث و رویدادهای وارده بر امام علی(ع) و خاندان پیامبر(ص) با جزئیات زیاد می‌پردازد. عده‌ای از محققان از جمله ابن غضائری در صحت این کتاب تردید دارند.[۵] تا آنجا که شواهد نشان می‌دهد این کتاب دست کم از اوایل قرن سوم هجری تاکنون در بین دانشمندان و توده شیعیان رواج داشته و حتی در بین علمای اهل‌تسنن نیز معروف بوده است.[۶]

اهمیت تاریخی این کتاب بیشتر مرهون گزارشی است که از حوادث پس از وفات پیامبر(ص) و دوران حکومت حضرت امیر(ع) به دست می‌دهد. یکی از ویژگی‌های برجسته کتاب، نقل حوادثی است که همواره میان شیعه و سنّی محل اختلاف و کشمکش بوده است. تأکید پیامبر(ص) بر مسئله امامت و ولایت، هجوم و آتش زدن خانه فاطمه زهرا(س)، ماجرای صحیفه ملعونه و اصحاب عقبه از جمله این حوادث است.[۷]

کتاب سلیم بن قیس هلالی، از کتاب‌های معروف بین شیعه است که در مورد آن مباحث زیادی مطرح است. گفته شده که اگر اعتبار کتاب تمام شود، یک سند شیعی است که در قرن اول تدوین شده است و در مسائل متعددی می‌توان به آن رجوع کرد.[۸]

این کتاب با خبر واحد و از طریق یک راوی نقل شده است و تنها راوی آن ابان بن ابی عیاش است. بر پایه اطلاعات موجود در آغاز کتاب سلیم، عمر بن اذینه اعلام داشته که ابان بن ابی عیاش یک ماه پیش از مرگش (۱۳۸ق) او را فراخوانده و نسخه کتاب سلیم بن قیس هلالی را به او سپرده و او از برای حفظ نسخه و مراقبت از آن تعهد گرفته است.[۹] بر پایه آگاهی‌های موجود که بر آرا و نظرات عالمان فن حدیث و رجال استوار است، ابان بن ابی عیاش شخص موثقی نبوده و استحکام شخصیتی لازم را برای ورود به این عرصه نداشته است.[۱۰] برخی صاحب نظران حدیث شیعه، اعتقاد دارند ابان بن ابی عیاش این کتاب را جعل کرده یا دست کم کتاب را تغییر و تحریف کرده است.[۱۱]

این کتاب به نام اسرار آل محمد توسط اسماعیل انصاری زنجانی به فارسی ترجمه شده است.[۱۲]

«اسرار آل‌محمد»
ترجمه فارسی از کتاب سلیم بن قیس هلالی

محتوا

مهمترین موضوعات مطرح شده در این کتاب به شرح است:

  1. تأکید بر افضل بودن اهل‌بیت(ع)؛
  2. اثبات ولایت و وصایت امام علی(ع) بعد از پیامبر(ص)؛
  3. تصریح به تعداد امامان شیعه از سوی پیامبر و معرفی آنان؛
  4. تصریح به اینکه امام مهدی(عج) از نسل نهم امام حسین(ع) است؛
  5. بیان جزئیات واقعه سقیفه و شیوه برخورد امام علی(ع) و یاران وی؛
  6. واقعه هجوم و آتش زدن خانه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)؛
  7. توطئه قتل امام علی(ع) توسط خالد بن ولید به دستور ابوبکر؛
  8. عدم ایمان دو خلیفه اول و باقی بودن آنان بر عقاید پیش از اسلام؛
  9. جمع‌آوری قرآن توسط امام علی(ع) و موضع وی در برابر جمع‌آوری قرآن توسط عمر و عثمان؛
  10. پیشگویی پیامبر(ص) و امام علی(ع) درباره حکومت ظالمانه اموی و نهضت عباسیان و ظلم به شیعیان.[۱۳]

اعتبار کتاب

بسیاری از علمای شیعه چه در قرون متقدم و چه در قرون متاخر، استناد این کتاب را به سلیم بن قیس و مندرجات آن را صحیح دانسته‌اند. کشی کتاب را توثیق و تأیید می‌کند و ابن ندیم آن را به عنوان اوّلین کتابی که برای شیعه ظاهر شده، پذیرفته است. محمدبن ابراهیم نعمانی نیز درباره‌اش می‌گوید که در بین همه اهل علم و راویان حدیث ائمه(ع) اختلافی نیست که کتاب سلیم بن قیس هلالی از بزرگ‌ترین و قدیم‌ترین کتاب‌های پایه‌ای است که اهل علم و راویان حدیث اهل بیت(ع) نقل کرده‌اند. قاضی بدرالدین سُبکی نیز درباره این کتاب می‌گوید اولین کتابی که برای شیعه تألیف شده است. محمد باقر خوانساری نیز درباره‌اش می‌نویسد که اولین تألیف و تدوین در اسلام است که احادیث را جمع کرده است. محدث قمی آن را اولین کتابی معرفی می‌کند که برای شیعه ظاهر شده و بین محدّثین معروف است.[۱۴] آقابزرگ تهرانی، علامه مجلسی، محمدتقی مجلسی، شیخ حر عاملی، علامه تفرشی و سید هاشم بحرانی از کسانی هستند که کتاب سلیم را مستند و معتبر می‌دانند.[۱۵]

عده‌ای این کتاب را از اساس جعلی و اسناد این کتاب به سلیم را مخدوش می‌دانند. شهید ثانی، سیدبن طاووس، علامه شعرانی و حسن‌زاده آملی این نظر را پذیرفته‌اند. محمدباقر بهبودی نیز این کتاب را جعلی می‌داند اما نه به وسیله ابان بن ابی عیاش بلکه یکی از غلاة.[۱۶]

عده‌ای معتقدند کتاب سلیم مجعول نیست اما برخی از اخبار و روایات آن جعلی است و کتاب خالی از تحریف نیست. شیخ مفید و علامه حلی از این دست هستند.[۱۷] این افراد کتاب سلیم و سند آن را اجمالاً تصدیق می‌کنند اما معتقدند آنچه از نسخه‌های کتاب در قرون بعد برجای مانده خالی از تحریف و تدلیس نیست و باید به روایات سلیم به دیده احتیاط نگریست و تنها پس از نقد و بررسی به نقل و نشر آن پرداخت.[۱۸]

نقدها و ردها

محققان گفته‌اند میان روایتِ مشایخ حدیث از سلیم در قرن چهارم و پنجم با مندرجات فعلی کتاب سلیم اختلاف است و موضوعات فراوانی از نسخه موجود وجود دارد که در هیچ‌یک از متون روایی قرون اولیه نقل نشده است. در مقابل بیشتر روایاتی که از سلیم در آن زمان نقل شده، معمولاً به اخلاقیات و حداکثر به فضایل اهل بیت(ع) اختصاص دارد. بخش مهم و برجسته کتاب سلیم به مثالب و مطاعن مربوط می‌شود. این گونه مضامین در منابع اولیه معمولاً از سلیم روایت نشده است. شواهد بسیاری در دست است که نشان می‌دهد بر روایات سلیم در طول زمان مقداری افزوده شده یا از آن کاسته گردیده است. متن و مضمون پاره‌ای از روایات سلیم (نسخه موجود) خالی از اضطراب و دوگانگی و گاه سستی و کاستی نیست.[۱۹]

پژوهش‌های جدیدی وجود دارد که اصل وجود تاریخی شخصی به نام سلیم بن قیس را زیر سؤال می‌برد. بر طبق این پژوهش‌ها، مطالب مربوط به سلیم بن قیس در هیچ منبع تاریخی و رجالی‌ای جز خود کتاب کتب سلیم بن قیس وجود ندارند و هر منبع دیگری نیز چیزی درباره او ذکر کرده، نهایتاً به مطالب خود همین کتاب رجوع کرده است. همه مطالب نقل شده از این کتاب، به خاطر منتهی شدن به یک راوی ضعیف یعنی ابان بن ابی عیاش - کسی که به خاطر ضعف در حفظ حدیث و دچار فراموشی شدن در نقل و راویان احادیث از سوی محدثان اهل سنت غیرقابل استناد معرفی شده و در نگاه رجال شناسان شیعه و سنی غیرموثق دانسته شده است. - خبر واحد غیر موثق به‌شمار می‌آیند. وجود خارجی و تاریخی شخصیتی به نام سلیم بن قیس شدیداً مخدوش است و به نظر می‌رسد خود ابان بن ابی عیاش یا عده‌ای دیگر با همیاری او در صدد جعل مطالبی در کتابی منتسب به نویسنده‌ای گمنام به نام سلیم بن قیس بوده‌اند.[۲۰]

یکی از شواهدی که می‌تواند مستمسک مخالفین این کتاب قرار بگیرد، نام برده نشدن از این کتاب در گفته‌ها و احتجاجات برخی از علمای برجسته پیشین است. برای مثال سید مرتضی در سراسر کتب و رسائل خویش از کتاب سلیم نام و یادی به میان نمی‌آورد و در آثار خویش تنها یک روایت کوتاه از سلیم نقل کرده است.[۲۱]

اشکالات ابن الغضائری

ابن الغضائری در قرن پنجم جزو نخستین صاحب‌نظرانی بوده که با استناد به منابع و محافل شیعه، ابان بن ابی عیاش را به عنوان جاعل کتاب سلیم شناسانده است.[۲۲] ابن غضائری آغازگر تشکیک در محتوای کتاب سلیم است که به دنبال آن حکم به جعلی و ساختگی بودن کتاب کرده است.[۲۳]

اشکالاتی که ابن الغضائری و به تبع، دیگران، بر کتاب سلیم وارد کرده‌اند عبارت است از:

الف: در سند کتاب از اآبان ابن ابی عیاش و ابراهیم بن عمر صنعانی نام برده شده که ابن الغضائری هر دو را ضعیف می‌شمارد. مخصوصاً که گفته‌اند کتاب سلیم تنها از طریق ابان به سلیم استناد می‌یابد. از این گذشته سند روایت مختلف و پریشان است. عمر بن اُذینه گاه مستقیماً از ابان نقل می‌کند و گاه به واسطه ابراهیم بن عمر صنعانی. این مطلب بویژه با آنچه در مقدمه کتاب سلیم آمده ناهماهنگ است. در آنجا ابان کتاب سلیم را به عمر بن اُذینه می‌سپارد.[۲۴]

ب: در کتاب سلیم نشانه‌هایی از وضع و تدلیس وجود دارد. از جمله آورده است که ابوبکر در هنگام وفات به غصبِ ولایت امام علی(ع) اعتراف نمود و فرزندش محمّد بن ابوبکر او را نصیحت کرد. در حالی که محمد در حجةالوداع به دنیا آمد و در آن زمان تنها سه سال داشته است. همچنین گفته شده که در یکی از روایاتِ سلیم، ائمه شیعه را سیزده نفر دانسته است. از اینجا احتمال داده‌اند که راوی، زیدی مذهب بوده و روایت را به سود اعتقادات خویش جعل کرده است.[۲۵]

منابع

  1. مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش، ج۶، ص۳۶۹.
  2. احمدی، مهدی، سلیم بن قیس هلالی، فرهنگ کوثر، ۱۳۷۹، شماره ۴۸.
  3. أسرار آل محمد علیهم السلام / ترجمه کتاب سلیم، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۶ق. ص۱۷.
  4. سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.
  5. صدرایی خویی، علی، فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه)، ج۵، ص۳۲۳.
  6. «میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
  7. سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.
  8. جوادی، قاسم، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، علوم حدیث، بهار و تابستان ۱۳۸۴، شماره ۳۵ و ۳۶. ص۱۶۴.
  9. جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۲۹ و ۱۳۰.
  10. جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۳۶.
  11. جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۵۱.
  12. أسرار آل محمد علیهم السلام / ترجمه کتاب سلیم، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۶ق. شناسنامه کتاب.
  13. سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.
  14. «میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
  15. علی بیک، روح‌الله، «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، حدیث اندیشه، ۱۳۸۱، شماره ۱، ص۲۹.
  16. علی بیک، روح‌الله، «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، حدیث اندیشه، ۱۳۸۱، شماره ۱، ص۳۱.
  17. علی بیک، روح‌الله، «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، حدیث اندیشه، ۱۳۸۱، شماره ۱، ص۳۰.
  18. سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.
  19. سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.
  20. «میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
  21. «میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
  22. جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۵۱.
  23. علامه جعفر مرتضی، مأساه الزهراء (رنج‌های حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ) ترجمه محمد سپهری، انتشارات تهذیب، قم، چاپ۳، ص۱۱۴.
  24. سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.
  25. سبحانی، محمدتقی، گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سُلیم بن قیس هلالی، آیینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش. ص۱۹ تا ۲۸.