دعا

سؤال

درباره جایگاه دعا در آیات قرآن و احادیث توضیح دهید.

درگاه‌ها

دعا به معنای خواستن و طلب کردن از خداوند، از مفاهیم پرکاربرد دینی است. متون دینی به دعا و یاری خواستن از خداوند بسیار تأکید و سفارش دارد. خداوند در قرآن بندگانش را به دعا کردن امر می‌کند. دعا در قرآن عبادت شمرده شده است و به شرط داشتن شرایط، استجابت نوید اجابت آن داده شده است. مفهوم دعا در حقیقت، انقطاع از خلق و روی آوردن به خالق است. در آیات قرآن از فراخواندن غیر خداوند نهی شده است. دعاهای زیادی از پیامبران در قرآن وجود دارد که حاجات دنیوی و اخروی داشته‌اند و خداوند گرفتاری و رنج آنان را رفع کرده است.

خط نستعلیق آیه «رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ» اثر احسان کلیدری.

مفهوم‌شناسی

واژه دعا، به معنای درخواست کردن و طلب کردن است؛ در قرآن نیز به همین معنا به کار گرفته شده است. «دعا» در لغت به معناى خواندن چيزى است به سوى خود با آواز و يا سخن. با تأمل در كاربرد كلمه «دعا» در قرآن و حديث معلوم مى‌گردد كه دعاى انسان در برابر خداوند، در حقيقت به معناى خود را بنده و نيازمند مطلق به خدا ديدن و با پرستش او درصدد جلب عنايت و رحمت او برآمدن است.

حضرت ابراهیم(ع): «پروردگارا! به من حکمت بخش، و مرا به شایستگان ملحق کن، و براى من در [ميان‌] آيندگان آوازه نيكو گذار، و مرا از وارثان بهشت پرنعمت گردان.»

سوره شعراء آیات ۸۳ تا ۸۵

دعا در قرآن

یاد خدا كردن (ذكر) و خواهش‌های خویش را به درگاه او بردن (دعا) در اسلام از جایگاه والایی برخوردار است. خداوند در قرآن بندگانش را به دعا فراخوانده است: ﴿وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ ۚ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ؛ و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم. در حقيقت، كسانى كه از پرستش من كبر مى‌ورزند به زودى خوار در دوزخ درمى‌آيند.﴾(غافر:۶۰) دعا در این آیه عبادت شمرده شده است. قرآن، شرط توجه خداوند به بندگانش را دعای آنان می‌داند. دعا، وسيله جلب اعتناى خدا و زمينه جذب رحمت الهى به سوى دعا كننده است.خداوند وعده داده است که دعای دعاکننده را اجابت می‌کند. هرگاه شخص مضطری خدا را بخواند، خداوند او را پاسخ می‌دهد. خداوند دستور داده است او را با تضرع و پنهانی و با بیم و امید و با اخلاص بخوانند که از آداب دعا شمرده می‌شود. خداوند خواسته است که او را به اسماء حسنا و از فضلش بخوانند. یکی از اسماء خداوند مجیب است که دلالت دارد بر پاسخ گفتن دعاهای بندگان.

دعا امری عبادی است. در قرآن هم اجابت به عنوان وعده، بیان می‌شود هم به دعا امر می‌شود که معنای تشویق به دعا کردن است. در معنای کلماتی که خداوند به حضرت آدم تعلیم داد، برخی گفته‌اند آن کلمات دعا بوده است.

در برخی آیات قرآن، از دعا و خواستن از غیر خداوند به شدت نهی شده است: ﴿وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ؛ و كسانى را كه جز خدا مى‌خوانند، چيزى نمى‌آفرينند در حالى كه خود آفريده مى شوند.﴾(احزاب:۲۰)

مؤمنان می‌گویند: «پروردگارا! اگر ما فراموش یا خطا کردیم، ما را مؤاخذه مکن! پروردگارا! تکلیف سنگینی بر ما قرار مده، آن چنان که (به خاطر گناه و طغیان،) بر کسانی که پیش از ما بودند، قرار دادی! پروردگارا! آنچه طاقت تحمل آن را نداریم، بر ما مقرّر مدار! و آثار گناه را از ما بشوی! ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده! تو مولا و سرپرست مایی، پس ما را بر جمعیّت کافران، پیروز گردان»

سوره بقره آیه ۲۸۶

دعاهای قرآنی

مقالهٔ اصلی: دعاهای قرآنی

در قرآن از قول دیگران به خصوص پیامبران دعاهای زیادی نقل شده است. اهتمام اولیای خداوند و مؤمنان به دعا در قرآن برجسته است و نشانه اهمیت این موضوع می‌باشد. دعاهای حضرت ابراهیم(ع) دعای سپاه طالوت دعاهای زکریا دعای حضرت عیسی(ع) دعای حضرت موسی(ع) دعای حضرت یوسف(ع) و دعاهای حضرت محمد(ص) دعای حضرت ایوب دعاهای حضرت نوح(ع) حضرت سلیمان حضرت لوط در قرآن با بیانات گوناگون آمده است که سرمشق و الگوی دعاکردن برای مؤمنان است و نیز نشان‌دهنده اینکه دعا کردن امری مهم میان خداوند و بندگان صالحش است.

دعاهای مؤمنان ملازمان پیامبران ساحران فرعون عبادالله و عبادالرحمن ملائکه و دیگران از جمله دعاهایی است که در قرآن بیان شده است.

دوری از عذاب دنیا،‌ اعطای صبر و استقامت، پیروزی بر کافران،‌ طلب بخشش و آمرزش گناه و رحمت خداوند، هدایت، طلب فرزند، روزی و ایمنی مردم، قبول طاعات، رفع ظلم و ستم، طلب حسنه در دنیا و آخرت، قرار دادن از شاکران و نمازگزاران و متقین و صالحان، رهایی از قوم کافر، عذاب کفار، هدایت مردم، آمرزیدن همه مؤمنان و پدر و مادر، افزودن علم و حکمت، رفع مشکلات و مصایب، حاجات دنیوی، یاری خواستن، پناه به خداوند از وسوسه‌های شیطان، توفیق انجام عمل صالح، طلب خیر و نیکی، از مضامین دعا در قرآن است.

دعا در روایات

دعا در روایات بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. بر اساس احادیث، دعا سلاح مؤمن، ستون دین، درون مایه عبادت، کلید رحمت، موجب افزایش روزی و رفع بلا است.

از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: «اَلدُّعَاءُ مُخُّ اَلْعِبَادَةِ؛ دعا جان و مغز عبادت است.» امام صادق(ع) می‌فرماید: «دعا كن و مگو كار از كار گذشته است، زيرا دعا همان عبادت است.» و از پیامبر(ص) نقل می‌کند: «دعا، سلاح مؤمن و ستون دين و نور آسمان‌ها و زمين است.» امام علی(ع) می‌فرماید: «أعلَمُ النّاسِ بِاللّه ِ أكثَرُهُم لَهُ مَسأَلَةً؛ داناترين مردم به خداوند، پر درخواست‌ترين آنان است.»

نسخه خطی صحیفه سجادیه به خط احمد نیریزی

امام علی(ع) در تفسیر آیه ﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ؛ راه کسانی که آنان را مشمول نعمت خود ساختی؛﴾(حمد:۷) می‌فرماید: «منظور از نعمت، نعمت‌های مادی از قبیل خوردنی و پوشیدنی نیست، چرا که خداوند متعال این‌ها را به کافران و فاسقان نیز عطا می‌کند، بلکه منظور از نعمت در این آیه، دعا است.» امام سجاد(ع) در مناجات ذاکرین به خدا عرض کرده است: «و از بزرگ‌ترین نعمت‌های تو بر ما جاری ساختن نام تو بر زبان و اذن تو به دعا کردن با توست.»

در شرایط و زمان دعا، از پیامبر (ص) روایت آمده است که «هر كه خوش دارد كه خداوند، در سختى‌ها و گرفتارى‌ها دعايش را بپذيرد، در هنگام آسايش و خوشى، بسيار دعا كند.» و نیز «هرگاه بنده در هنگام آسايش، پروردگارش را ياد كند، خداوند، در هنگام رنج و گرفتارى به يارى‌اش مى‌آيد.»

احاديثى تحت عنوان «موانع اجابت دعا» آمده است که این موانع را در دو چیز می‌دانند: یک: آنچه بر اساس حكمت الهى، مانع اجابت دعاست؛ مانند اين كه نيايشگر از خداوند متعال، چيزى را مى‌خواهد كه به زيان اوست. یا مصلحت او در استجابت دعا نیست. دو: مطلق گناهان. گناهان و عدم اطاعت خداوند گاه مانع استجابت دعا می‌شود.

آداب دعا

مقالهٔ اصلی: آداب دعا

از آداب دعا که در قرآن بدان توجه شده، این است که دعا با صدای آهسته خوانده شود. خواندن پنهانی و با تضرع و خوف، معنای نیازمندی و ترس را می‌رساند که بنده مؤمن نه فقط در هنگام دعا، باید همواره در قلب خویش، در برابر درگاه خداوند متضرع و خائف باشد.

روایات نیز دعا با صدای بلند را نکوهش کرده‌اند. وقتی انسان دست به دعا برداشت، طبق روایات و سنت معصومان، مستحب است آن را بر سر و صورت خود بکشد، برای اینکه لطف خدا به این دست پاسخ می‌دهد، دستی که به سوی خدا دراز شود یقینا خالی برنمی‌گردد.

دعا در ادب فارسی و تصوف

دعا فقط صحنه‌ی خواندن دعا نیست، که عرصه‌ی شناختن او هم هست، مونولوگ نیست، دیالوگ هم هست. سخن گفتنی دوسویه است و در این مکالمه و مخاطبه است که هم اُنس حاصل میشود هم شناخت هم پالایش روح می‌شود، هم تقویت ایمان، هم دل خرسند میگردد، هم خرد و چنین است که آدمی، به تمامیت خویش در محضر تمامیت طلب ربوبی حاضر میشود و نه دستار که سر را هم می‌بازد، و نه به اضطرار عاقلانه که به اختیار عاشقانه می‌شکند.

دعا از مهمترین مفاهیمی است که در کتب صوفیان و عارفان بدان پرداخته شده است. در تصوفِ اسلامی دعا و مناجات به صورتِ گفتگویی عاشقانه با خداوند برگزار می‌شود. در رساله قشیریه آمده است دعا كليد حاجت‌ها و راحت درماندگان و پناهگاه درويشان‌ و غمگسار نيازمندان است‌. ابوالقاسم قشیری یک باب از رساله قشیریه را به دعا اختصاص داده است.

از شاعرانی که دعا در آثار او جایگاه ویژه‌ای دارد سنایی است که در این موضوع از دیدگاه عرفان ناب می‌نگرد و در انتقال اندیشه‌های خود در این زمینه، همچون سایر اندیشه‌های عرفانی، به دیگر عارفانِ پس ازخود، سهمِ بسزایی داشته است؛ به طوری که در بسیاری از موضوعات عرفانی، عارفانِ بزرگی همچون: عطّار و مولوی وامدار وی به شمار می‌روند.

دعا نزد حافظ

دعا در اشعار حافظ جایگاه ویژه‌ای دارد و ابیات زیادی در این موضوع سروده است. کلمه دعا ۵۳ بار در دیوان حافظ تکرار شده است. اخلاص و صدق، طلب از خداوند، استمرار در دعا، دعا در حالت غم، نیازمند بودن داعی، وقت‌شناسی در دعا، توکل، از شرایط دعا از نظر حافظ است. حافظ درباره مناجات سحرگاهی می گوید: دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند/ واندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند.

ما حاصل خود در سر خمخانه نهادیم		محصول دعا در ره جانانه نهادیم.

کتاب «دعا در مثنوی» نوشته ابراهیم خدایار

دعا نزد مولوی

نماز و دعا یکی از مشخصه‌های مهم آثار مولاناست. دعا نزد مولانا برترین راه مراوده با خداوند است. مولانا دعا را از الطافی می داند که خداوند به انسان داده است و باب گفتگو با خود را باز کرده است. «این دعا هم بخشش و تعلیم تست\ گرنه در گلخن، گلستان از چه رُست.»مولوی اعتقاد دارد کشش و گرایش به دعا را هم خود خدا در انسان پدید می‌آورد و دعا را امر حق و نیز عطای او می‌خواند:«گفت آن اللهِ تو لبیک ماست\ آن نیاز و درد و سوزت پیک ماست.» مولانا خود اذعان دارد سرمایه‌ای جز دعا در کف ندارد. از نظر مولوی انسان در قالب دعا با خداوند به گفتگو می‌پردازد. مولوی دعا را مقصد می‌داند و کاری به اجابت و رد آن ندارد: ای اخی دست از دعا کردن مدار/ با اجابت یا رد اویت چه کار. و نیز گفته است:

هم دعا از تو اجابت هم ز تو		ایمنی از تو مهابت هم ز تو

دعا از منظر فیلسوفان

برخی متکلمان دعا را با برخی فضائل اخلاقی و مقام رضا ناسازگار می‌دانند و از حیث کلامی معتقد هستند خداوند رحیم و مهربان است و مصالح بندگان را می‌داند. از این جهت برای دعا فایده‌ای مترتب نیست. اما مخالفان این نظریه، گفته‌اند دعا فارغ از اجابت یا رد عبادت محسوب می‌شود و مقصود از دعا، اظهار عبودیت و رجوع به خداوند و احساس عجز و ناتوانی است که نشانه بندگی است. غزالی معتقد است همانطور که خداوند شر را تقدیر کرده است، رفع آن توسط دعا را هم مقدر ساخته است. بنابر این ترک چنین اسبابی مخالفت با قضای الهی است. به‌علاوه‌ دعا موجب یادكردن‌ خداست‌ و این‌ برترین‌ عبادت‌ است‌ و به همین‌ دلیل‌، فقر و حاجت‌ كه‌ آدمی‌ را به‌یاد خداوند می‌افكنند، مطلوبند و باز به‌ همین‌ سبب‌ است‌ كه‌ انبیا و اولیا بیش‌ از دیگران‌ گرفتار مصائب‌ می‌شوند.

سرآغاز تبیین دعا در فلسفه اسلامی با آثار ابن سینا شروع می‌شود که مورد توجه فیلسوفانی همانند سهروردی و ملاصدرا و میرداماد قرار گرفته است. این نظریه می‌گوید هنگان دعا نیرویی از جانب خداوند بر داعی نازل می‌شود که بر اثر آن دعاکننده بر عناصر تأثیر می‌گذارد. این نظریه بر این اصل فلسفی استوار است که عالی بر سافل اثر دارد.

دعاهای مأثور

در سنت اسلامی دعاها و مناجات‌های زیادی از اهل بیت(ع) و عارفان نقل شده است که مؤمنان می‌توانند از آن برای دعا کردن و خواندن خداوند استفاده کنند. از آن جمله می‌توان به این دعاها اشاره کرد: دعای جوشن کبیر، دعای کمیل، دعای ام داوود، دعای مشلول، دعای ابوحمزه ثمالی و دعاهایی که در کتب مفاتیح الجنان، اقبال الاعمال، مصباح کفعمی و صحیفه سجادیه، زاد المعاد ، مصباح المتهجد و... نقل شده است که سند و انتساب هر کدام باید بررسی شود. و نیز دعاهای ابن عربی در کتاب اوراد الایام و اللیالی و مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری و ...

مطالعه بیشتر

• دعا در قرآن، سید کمال حیدری، ترجمه محمد علی سلطانی، انتشارات سخن.
• عبادت و دنیا، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا.