اعتقاد نداشتن آیت‌الله معرفت به نزول دفعی قرآن

سؤال

چرا آیت الله معرفت قائل به نزول دفعی قرآن نیست؟

محمدهادی معرفت قرآن‌پژوه شیعه معتقد است قرآن تنها نزول تدریجی داشته است. او معتقد است قرآن با این الفاظ و محتوا نمی‌تواند یک جا و در یک شب نازل شده باشد. در قرآن از گذشته‌ای خبر می‌دهد که نسبت به اولین شب قدر، آینده محسوب می‌شود. او همچنین به ظاهر آیه «شهرُ رمَضانَ الذی انزِلَ فیه القُرآن» و آیات مشابه نیز استدلال کرده است. او همچنین روایاتی که برای نزول دفعی قرآن به آن‌ها استدلال شده است را خبر واحد دانسته که موجب علم و قطع نمی‌شود.

در میان بزرگان و عالمان، از شیعه و اهل‌سنت، مشهور چنین است که قرآن دارای دو نوع نزول دفعی و تدریجی است. بسیاری از عالمان شیعه مانند شیخ صدوق، فیض کاشانی، علامه بلاغی، علامه طباطبایی و ... و همچنین شمار فراوانی از عالمان اهل‌سنت معتقدند که قرآن کریم در شب قدر و یکباره به بیت المعمور یا قلب پیامبر نازل شده و از آن پس به تدریج نیز بر پیامبر اسلام (ص) نازل گردید.

البته تعدادی از عالمان شیعه از جمله شیخ مفید، سید مرتضی، ابن شهرآشوب، محمدهادی معرفت و در میان عالمان اهل‌سنت افرادی چون عامر شعبی و بیضاوی نزول دفعی قرآن را انکار کرده‌اند.

ادله آیه الله معرفت بر نفی نزول دفعی قرآن

• قرآن با این الفاظ و محتوای موجود نمی‌تواند یک جا و در یک شب نازل شده باشد، مگر اینکه این آیات را تأویل کنیم. در قرآن از گذشته‌ای خبر می‌دهد که نسبت به اولین شب قدر، آینده محسوب می‌شود. آیه: «وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّه؛ و یقیناً خدا شما را در [جنگ‏] بدر- با آنکه ناتوان بودید- یاری کرد». این آیه و آیات متعدد دیگر از گذشته خبر می‌دهد؛ اگر قرآن در اولین شب قدر نازل شده باشد؛ باید از آینده خبر می‌داد و می‌گفت در آینده خدا شما را یاری خواهد داد، نه اینکه به‌صورت گذشته استفاده کند.
• ظاهر آیه «شهرُ رمَضانَ الذی اُنزِلَ فیه القُرآن» و آیات مشابه آن دلالت بر این دارد که آغاز نزول قرآن، در ماه رمضان و شب قدر بوده است. از این‌رو بیشتر مفسران این آیه را به معنای شروع نزول قرآن در ماه رمضان دانسته‌اند و استفاده‌ای بر نزول دفعی قرآن از این آیه فهمیده نمی‌شود.
• آیه «شهرُ رمَضانَ الذی انزِلَ فیه القُرآن» و آیات مشابه آن، از گذشته حکایت می‌کند و نمی‌تواند شامل خود این آیات شود. پس این آیات از چیز دیگری جز خود خبر می‌دهند و آن شروع نزول قرآن است. در واقع، این آیات که نازل شده، می‌گوید آیاتی قبلاً نازل شده و این به معنای نزول تدریجی برای قرآن است.
• روایاتی که براساس آن‌ها، نزول دفعی اثبات شده، اخبار آحاد است و موجب علم و قطع نمی‌شود.

نقد و بررسی

محققان معتقدند اگر نزول دفعی قرآن را به معنای نزول یکباره و در قالب الفاظ بر پیامبر اسلام بدانیم، به‌گونه‌ای که همه خطابات قرآنی در آغاز بعثت نسبت به پیامبر و سایر مسلمانان فعلیت یافته باشد، اشکالات وارد خواهد بود. اما آنچه در روایات درباره نزول دفعی قرآن مطرح شده آن است که حقیقت قرآن و نه الفاظ آن، به صورت یک جا در شب قدر به بیت المعمور یا بیت العزه نازل شده است. برخی همچون علامه طباطبایی آن را به نزول دفعیِ حقیقت قرآن [بدون قالب لفظی] بر قلب پیامبر تأویل نموده‌اند.

درباره روایات مربوط به نزول دفعی قرآن که آن‌ها را غیر متواتر دانسته‌اند. گفته شده این روایات با این‌که غیر متواتر هستند ولی با توجه به هماهنگی با ظواهر برخی آیات می‌توانند اطمینان را به دنبال داشته باشد.

مطالعه بیشتر

• مقاله بررسی و نقد دیدگاه آیت الله معرفت در نزول قرآن، علی اصغر ناصحیان و علی جلائیان اکبرنیا، مجله تخصصی الهیات و حقوق، شماره ۲۶، زمستان ۱۳۸۶.