رسیدن از خودشناسی به خداشناسی

سؤال

چگونه می‌توان از خودشناسی به خداشناسی رسید؟

خودشناسی دارای دو مرحله شناخت جسم و شناخت روح است، که هر کدام، انسان را به مرحله‌ای از خداشناسی می‌رساند. در مرحله شناخت جسم، انسان با شناخت اندام خود و چگونگی هماهنگی آنها، به علم و قدرت خدا شناخت پیدا می‌کند.

شناخت روح، دارای دو بخش شناخت عملی و نظری است، که شناخت عملی در رسیدن به خداشناسی مؤثرتر دانسته شده است. انسان در شناخت عملیِ روح، با عبادت، عمل صالح و پاکسازی روح از گناهان، خود را برای دریافت نورِ شناختِ خدا آماده می‌کند؛ زیرا تنها مانع بین انسان و خدا، اعمال ناپسندِ او دانسته شده است.

شناخت جسم

خودشناسی سیر درونی و باطنی است، که از دو مرحله تشکیل شده و یکی از مراحل آن شناخت جسم است.

انسان با اندیشه در جسم خود و چگونگی آفرینش خویش، به علم و قدرت خداوند شناخت پیدا می‌کند. با دقت در اعضاءِ بسیار دقیق و ظریف، و تفکّر در هماهنگی بین آنها، بزرگی پروردگار، به اندازه ظرفیت انسان، درک می‌شود. انسان با دیدن زیبایی‌های خود، جمال و زیبائی آفریننده خود را مشاهده می‌کند؛ چنانچه آیه ﴿لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیم؛ ما انسان را در نیکوترین نظم و اعتدال و ارزش آفریدیم.﴾(تین:۴) به این اشاره دارد که خدا انسان را در زیباترین صورت آفریده است.

شناخت روح

یکی دیگر از مراحل خودشناسی، شناخت روح است. این مرحله، پس از مرحله شناخت جسم قرار می‌گیرد.

در آیه ﴿سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقّ؛ به زودی نشانه‌های خود را در کرانه‌ها و اطراف جهان و در نفوس خودشان به آنان نشان خواهیم داد تا برای آنان روشن شود که بی تردید او حق است.﴾(فصلت:۵۳)، به این مرحله از خودشناسی اشاره شده است و مقدمه خداشناسی دانسته شده است. از این مرحله به «آیات اَنْفُسی» نیز تعبیر شده است.

برای شناخت روح، دو مرحله عملی و نظری برشمرده‌اند؛ البته آنچه در رسیدن به خداشناسی مؤثرتر دانسته شده مرحله عملی آن است.

در مرحله عملی، انسان با شناخت روح خود و پاکسازی آن از آلودگی‌ها، خود را آماده دریافت نور معرفت خدا می‌کند؛ زیرا آنچه بین انسان و خدا، فاصله ایجاد می‌کند، و از شناخت خدا جلوگیری می‌کند، اعمال و اخلاق ناپسند انسان است. بر اساس دعایی از امام سجاد(ع) مانعی بین انسان و خدا، جز اعمال او نیست.

در آیه ﴿وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِین؛ پروردگار خود را عبادت کن تا به یقین برسی.﴾(حجر:۹۹) به مرحله عملی از شناخت روح اشاره شده است. در این مرحله، انسان با عبادت و عمل نیک، به فقر و نیاز محض خود نسبت به خدا آگاه شده و اعمال خود را فقط برای رضایت او انجام می‌دهد. این شناخت، از جنس علم حضوری و شهودی است.

بر اساس آیه ﴿وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی؛ در انسان از روح خود دمیدم.﴾(ص:۱۹) روح انسان از جلوه‌های وجود خدا است. مانند پرتوهای خورشید که جلوه و ظهوری از خود خورشید است و به هر جایی که می‌رسد آنجا را روشن می‌کند؛ بنابراین وقتی که انسان روح خود را، که حقیقتِ او است، درک می‌کند، نموداری از بزرگی و قدرت خدا را ادراک کرده است؛ زیرا وجود او از حق است. پس توجه به (روح) و سیر در آن، مشاهده جلوه‌ای از هنرنمایی خدا است. در نتیجه انسان با شناخت این مطلب، درمی‌یابد وجود مستقلی ندارد؛ بلکه فقر و نیاز محض نسبت به خدا است، و اینگونه، عظمت خدا را درک می‌کند.

جستارهای وابسته

• تعریف خودشناسی
• خداشناسی

مطالعه بیشتر

1. خودشناسی عرفانی (سیری در المیزان)، حمید رضا مظاهری سیف، انتشارات نشاط.
2. طریق عرفان، علامه طباطبایی، انتشارات کتابسرای اشراق.