راه‌های افزایش هوش

سؤال

راه‌های افزایش عقل، هوش و فهم چیست؟

بر اساس روایات و علم روانشناسی، عوامل ژنتیکی در قدرت عقل و هوش مؤثر هستند؛ با این همه، می‌توان با تقویت عوامل محیطی، به تقویت هوش پرداخت. در روایات، آموختن علم، اندیشیدن، پرهیز از مسائل بی‌اهمیت، مشورت و همنشینی با حکیمان از جمله عوامل محیطیِ افزایش هوش شمرده شده و برخی از غذاها که مغز را تقویت می‌کند مانند عسل مورد سفارش قرار گرفته است.

برای تقویت عقل و هوش باید از عوامل تضعیف‌کننده آن که در روایات به آن اشاره شده، مانند هوسرانی، خودپسندی و طمع نیز دوری کرد.

عوامل ژنیتکی

عوامل ژنتیکی یکی از عواملی است، که در برخي موارد در رشد هوش، نقش تعيين كننده دارند. در روایات نیز به عقل سرشتی (عقل الطبع) اشاره شده که خداوند با درجه‌های متفاوتی در وجود انسان‌ها قرار داده است.

بر اساس تحقيقات روانشناسان نیز، ژنهايي كه انسان از والدين به ارث می‌برد، در رشد هوش او نقش دارند.

عوامل محیطی

عوامل محیطی، دیگر عامل تأثیرگذار در تقویت عقل و هوش است. در روایات نیز، به عقل اكتسابي (عقل التجربه)، كه از طريق تجربه و يادگيري و شرايط محيطي، به دست می‌یاید اشاره شده است. این عقل، با پشتوانه عقل سرشتي، راهنمای انسان خواهد بود. بر اساس روایتی ديگر از امام علي(ع) عقل غريزه‌اي است كه با علم و تجربه افزايش مي‌يابد.

برخی از عوامل محیطی تأثیرگذار بر افزایش هوش بر اساس روایات چنین است:‌

• اشتغال به تحصيل و دانش؛
• انديشه در علم و حكمت؛
• اشتغال به تعليم و تدريس؛
• پرهيز از مسائل بي‌اهميّت و كم اهميّت؛
• رايزني و مشورت؛
• جهاد با نفس؛
• هم‌نشيني با حكيمان؛
• مهرورزی نسبت به نادان.

در روايات، سفارش‌هایی نیز درباره برخي غذاها وجود دارد كه مغز را تقویت می‌کند؛ مانند کدو، گلابي، كرفس، گوشت، سركه، عسل، انار با لايه نازك، باقلا و ترنج. حجامت كردن و روغن ماليدن بر بدن هم، از جمله كارهايي است که در روایات، برای تقويت مغز و ذهن، مؤثر دانسته شده است.

پژوهش‌های برخی از روانشناسان نیز، نتیجه می‌دهد که عوامل محیطی مانند آموزش، فرهنگ، تغذيه و داروها از جمله عواملي هستند كه در رشد مهارت‌هاي شناختي و هوش تأثير مي‌گذارند.

عوامل ضعیف‌کننده هوش

در روايات عواملی به عنوان موانع و آفات هوش برشمرده شده که برخی از آنها چنین است:

• هوسراني و توجّه به خواهش‌هاي نفساني: بر اساس روایتی از امام علی(ع)، هواي نفس را می‌توان با عقل از میان برد.
• خودپسندي: انسان خودپسندي كه عقل و هوش خود ببالد و تصوّر كند آنچه او مي‌داند خطاناپذير است، به دنبالِ سؤال و پژوهش نيست و موجب ركود و خمودي عقل و هوش خود مي‌شود. بنابر روایتی خودپسندي، يكي از حسودانِ عقل است. بر پایه روایتی دیگر، کسی که به خود مغرور شود، به عقلش آسیب رسانده است.
• تكبّر: تفاوت تكبّر با خودپسندي آن است كه تكبّر در مقابله با ديگران، مفهوم پيدا مي‌كند و شخص خود را در بين ديگران برتر مي‌بيند، ولی خودپسندي تصور برتری خود نسبت به دیگران در ذهن خود است و چه بسا در ميان ديگران نباشد.
• طمع: در روایتی، امام علی(ع) بيشتر زمين‌‌خوردن‌هاي عقل را جایی دانسته که طمع به وجود آید.

عواملي دیگری نیز در روايات مانع شناخت، و دانش بشر دانسته شده است که برخی از آنها عبارتند از حبّ به دنيا، گناه، ظلم، كفر، فسق، اسراف، غفلت، آرزوي دراز، استبداد، تعصب، شراب و پرخوري.

مطالعه بيشتر

• روانشناسي رشد با نگرش به منابع اسلامي، دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، نشر سمت.
• خرد گرائي در قرآن و سنّت، محمد محمدي ري شهري، نشر دارالحديث.
• آئين عقل ورزي، حسين مهريزداده، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني.
• تربيت عقلاني، سعيد بهشتي، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه معاصر.