واقعیت خواب و تعبیر آن

سؤال

آیا تعبیر خواب ابن سیرین واقعیت دارد یا خیر؟

۱. اصل خواب و تعبیر آن

خواب یا به تعبیر دین «رؤیا» عبارت است از صحنه‌هایی که انسان در خواب می‌بیند. اصل خواب و تعبیر آن مورد قبول همه است و واقعیت دارد. علم تعبیر خواب از هزاران سال پیش تا به امروز، همواره مورد توجّه پیامبران و امامان(ع) و دانشمندان و عموم مردم بوده است. خداوند تبارک و تعالی این علم را به حضرت یوسف(ع) و بعضی از پیامبران داده و قرآن کریم نیز بدان اشاره نموده است. در حدیثی از امام علی(ع) نقل شده است که: چون مؤمنی خواب ببیند، تعبیر آن لازم است تا از خواب بهرهٔ نیکو برگیرد و اگر خواب بد دید با صدقه، دعا و ذکر خدای تعالی، از خود رفع شرّ کند.

در کشور ما از زمان‌های گذشته تا امروز به همّت علماء و بزرگان کتاب‌هایی در زمینه فنّ تعبیر خواب به طرق گوناگون تألیف و چاپ شده است. امّا از میان انواع و اقسام آن‌ها تعبیر خواب ابن سیرین بیش از سایر تألیفات، مورد علاقه مردم بوده و هست. ابوبکر محمد ابن سیرین از جمله فقها و راویان معروف تعبیر خواب بوده و در قرن اوّل هجری می‌زیسته و در سال ۱۱۰ هجری وفات یافته است. پدرش سیرین و مادرش صفیّه نام داشت. او در بصره سکونت می‌کرد. در مورد وی روایات و داستان‌های زیادی نقل شده از جمله آن‌ها این که: او خود را از یک صحنهٔ کام جویی نجات داد و خداوند به پاس عفت و پاکدامنی‌اش همانند یوسف(ع) علم تعبیر خواب به او عطا کرد. ولی صحت و سقم روایت فوق چندان روشن نیست هر چند انتساب این داستان به ابن سیرین سابقه‌ای طولانی دارد.

۲. تعبیر خواب علم و فنّ است

ابن سیرین دربارهٔ تعبیر خواب می‌گوید:

... هر کس می‌خواهد تعبیر خواب نماید باید علم تعبیر قرآن کریم را بداند و از اخبار حضرت مصطفی(ع) آگاه باشد. از امثال و حِکَم عرب و عجم اطلاع داشته باشد. اشعار و فرهنگ و زبان و زمان عصر خویش را بداند و نیز زیرک و عارف باشد. روان‌شناس و قیافه‌شناس باشد… و همه این علوم با توفیق الهی به دست خواهد آمد. بنابراین بحث تعبیر خواب بحث کارشناسی و تخصصی است و همانند علم تفسیر قرآن و دیگر علوم، باید روشمندانه انجام گیرد.

۳. انواع خواب و انوع تعبیر

خواب به اعتبارات مختلف، انواع و اقسام گوناگون پیدا می‌کند. به یک اعتبار، اقسام خواب عبارت است از:

1. خواب‌های صادقانه و قابل تعبیر
2. ۳. خواب‌های آشفته و بدون تعبیر. خواب‌های صادقانه، مانند: رویاهای پیامبران و افراد بزرگ که آینده و آتیه را پیش‌گویی می‌کند و از امور مهمّ خبر می‌دهد. مانند خواب پیامبر اسلام در مورد فتح مکّه و خواب حضرت یوسف(ع) که ۴۰ سال بعد تعبیر شد و ایشان به وزارت و قدرت رسیدند….

۴. از پیامبر(ص) نقل شده است که: «الرؤیا ثلاثه»: ۱. بشری من اللهِ ۲. و تحزین من الشیطان ۳. والذّی یحدث به الانسان نفسه فیراه فی منامه. خواب سه گونه است:۱. گاهی بشارتی است از ناحیه خداوند ۲. گاهی وسیلهٔ غم و اندوه از سوی شیطان. ۳. گاهی مسائلی است که انسان در فکر خود می‌پروراند و آن را در خواب می‌بیند!.» رؤیاهای رحمانی می‌تواند بیانگر خبرها و وقوع حوادثی از آینده باشد و دریچه‌ای برای آگاهی به غیب و امور نهانی باشد. اما خواب‌های شیطانی تعبیر نمی‌شوند. در مورد حقیقت تعبیر رؤیا، باید گفت گاهی تفسیر و تعبیر رؤیا مادی صورت می‌گیرد و گاهی روحی…

۴. تعبیر و تفسیر روشمند و بر اساس قواعد

اهمیّت هر عمل به روشمندانه بودن آن است و میزان ارزش گذاری هر کار به تخصّصی است که در آن به کار رفته است. تعبیر خواب نیز از این قاعده جدا نیست. مهمّ در علم تعبیر خواب آن است که فرد از احاطهٔ کافی برخوردار باشد و بر اساس قواعد خاص این علم خواب‌ها را تعبیر و تفسیر بکند. چنین کاری از ناحیهٔ هر کس صورت گیرد ارزشمند است چه مطابق با واقع شود و چه به خطاء رود.

اگر کارشناس در کار خود خطاءکند، مرتکب گناه نشده و عذاب نمی‌بیند. چون کارش را روشنمندانه و بر اساس قواعد دنبال کرده است.

۵. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

۱. اصل خواب و تعبیر آن مورد اتّفاق همه است و ریشه قرآنی و روایی دارد. ۲. رؤیاهای رحمانی برای پیامبران و امامان و دانشمندان اتفاق می‌افتد و از ناحیهٔ خودشان تعبیر می‌شد. ۳. قرآن شریف به رؤیاهای زیادی اشاره کرده که همهٔ آن‌ها از امور مهمّ خبر داده است. مانند خواب حضرت یوسف که حضرت یعقوب آن را تعبیر کرد و حدود ۴۰ سال بعد. ۴. تعبیر خواب یک فنّ و علم است و باید روشنمندانه و بر اساس قواعد صورت پذیرد. ۵. ابن سیرین در مورد تعبیر خواب، کارشناس بوده و بر اساس قواعد خاص این علم تعبیر خواب می‌کرده است. ۶. مهمّ در مورد تعبیر خواب این است که روشنمندانه و از روی قواعد خاص خودش پیش برود و اگر چنین تعبیری، از خواب ارائه گردد. از ناحیهٔ هر کس باشد، از ارزش خاصی برخوردار است. هر چند مطابق با واقع نشود. چون ممکن است یک کارشناس هم در کار خود خطا بکند که خطا نیز می‌کنند و مصون از آن نیست.

تعبیر خواب ابن سیرین مانند بعضی از تعبیر خواب‌های دیگران کار کارشناسی است. امّا ممکن است به خطا رود و مطابق با واقع نشود. تخصّص و کارشناسی به معنای مصونیّت از اشتباه و خطاء نیست. در کارشناسی تنها احاطه بر قواعد مهمّ است. به عنوان مثال، به ابن سیرین گفتند: «در خواب، شخصی مهر بر دهان و فرج مردم می‌زند» ایشان روشنمندانه جواب گفت: او مؤذن ماه رمضان است که با اذان گفتن، خوردن و نکاح را ممنوع اعلام می‌کند. از این گونه تعبیر خواب‌ها در تعبیر خواب ابن سیرین زیاد است و بسیاری از آن‌ها درست و مطابق با واقع و ممکن است بعضی از آن‌ها مطابق با واقع هم نباشد. نتیجه این که علم تعبیر خواب، فنّی است که ابن سیرین از آن برخوردار بوده و چون کار او کار کارشناسی است، ارزش خاصی دارد.

مطالعه بیشتر

۱. تفسیر نمونه، ج۹ ص۳۱۸.

۲. تفسیر نور، ج۶ ص۲۲.

1. تعبیر خواب نوین، محمد مهدی علی‌خواه.
2. سلطان خیال، مریم فرجی.