قدمت زیارت اربعین

سؤال

گفته می‌شود که زیارت اربعین در دهه‌های معاصر و با هدف جلب زائر از سوی کشور عراق تعریف شد است؛ این ادعا چقدر درست است و قدمت این زیارت به چه زمانی بازمی‌گردد؟

درگاه‌ها

زیارت اربعین ریشه‌ای عمیق در باورهای شیعی دارد و از نشانه‌های مؤمن شمرده می‌شود، چنان‌که شیخ طوسی از امام حسن عسکری(ع) نقل کرده است. این سنت پیاده‌روی به کربلا در روز اربعین، بنا بر نظر برخی پژوهشگران مانند سید محمدعلی قاضی طباطبایی، از زمان ائمه معصومین (علیهم السلام) در میان شیعیان رایج بوده و حتی در دوره‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس نیز پابرجا مانده است. در قرن ۱۳ قمری، این سنت توسط عالمانی چون شیخ انصاری احیا شد و پس از آن، هرچند برای مدتی کم‌رونق گشت، اما مجدداً در اوایل قرن ۱۴ توسط محدث نوری و دیگر علما احیا شد. این آیین همواره با استقبال هیئت‌های عزاداری از ملیت‌های مختلف همراه بوده و در سال ۱۳۸۸ قمری، جمیعت راهپیمایان اربعین به بیش از یک میلیون نفر تخمین زده شده بود.

زیارت اربعین در طول تاریخ، تحت تأثیر موضع‌گیری‌های سیاسی حاکمان عراق قرار داشته است. حزب بعث در اواخر قرن ۱۴ قمری با این مراسم به شدت مخالفت کرد و حتی به خشونت متوسل شد، که منجر به کم‌رونق شدن آن گردید. با این حال، در سال ۱۳۹۷ قمری، ممنوعیت‌ها به حدی رسید که آیت‌الله سید محمد صدر، پیاده‌روی به کربلا را واجب اعلام کرد و با وجود برخورد خشونت‌آمیز رژیم صدام حسین و کشته و زندانی شدن بسیاری، از جمله حکم حبس ابد برای سید محمدباقر حکیم، شیعیان به این سنت ادامه دادند. پس از سقوط حزب بعث در سال ۲۰۰۳ میلادی، مراسم راهپیمایی اربعین بار دیگر احیا شد و هر سال با حضور میلیونی زائران از سراسر جهان، به یکی از بزرگترین گردهمایی‌های مذهبی جهان تبدیل شده است.

پیشینه زیارت اربعین

شیخ طوسی از امام حسن عسکری(ع) نقل کرده نشانه‌های مؤمن پنج چیز است و یکی از آنها زیارت اربعین است.

اربعین حسینی

به گفته برخی پژوهشگران، راهپیمایی در روز اربعین از زمان امامان معصوم(ع) در بین شیعیان رایج بوده است. سید محمدعلی قاضی طباطبایی در کتاب تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء، زیارت امام حسین در روز اربعین را سنت و رفتار مداومِ شیعیان از زمان ائمه دانسته که در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس نیز به این حرکت پایبند بوده‌اند.گفته شده سنت پیاده‌روی در دوره شیخ انصاری (۱۲۱۴–۱۲۸۱ق) رایج بود و بسیاری از علما با پای پیاده به کربلا می‌رفتند؛ اما این سنت در زمان میرزا حسین نوری فراموش شده بود و او آن را احیا کرد. محدث نوری مسیر نجف تا کربلا را با شاگردان و همراهان خود در طول سه روز طی می‌کردند.در برخی منابع، از گونه‌ای پیاده‌روی زیارتی در زمان حیات امامان شیعه سخن گفته‌اند. اما طبق قول مشهورتر سابقه این آیین حدوداً به میانه قرن ۱۳ برمی‌گردد و مرتضی انصاری (۱۲۱۴–۱۲۸۱ ق) - از علمای بزرگ شیعه معاصر قاجار از مبدعان اصلی آن بوده است. پس از وی برای مدتی این آیین کم رونق شد تا اینکه مجدداً در اوایل قرن ۱۴ به کوشش برخی از علمای شیعه از جمله محدث نوری احیا شد و از آن پس تا امروز، با افت و خیزهایی استمرار یافته است. نویسنده کتاب ادب الطف در گزارشی از مراسم اربعین در کربلا، اجتماع در این مراسم را به اجتماع مسلمانان در مکه تشبیه و به حضور هیئت‌های عزاداری در آن اشاره کرده که برخی به ترکی، عربی، فارسی و اردو مرثیه می‌خوانده‌اند. ادب الطف در سال ۱۳۸۸ق/۱۹۶۷م منتشر شده و نویسنده آن، جمیعت راهپیمایان اربعین را بیش از یک میلیون نفر تخمین زده است.

عوامل مؤثر بر حیات اربعین

از عوامل مؤثر بر حیات این آیین، موضع قدرت‌های سیاسی عمدتاً سنی حاکم بر عراق بوده است؛ در مقاطعی که حکومت عراق با برگزاری این آیین مخالفت کرده، از تعداد شرکت کنندگان در آن کاسته شده و برعکس، در مقاطعی که شیعیان به آزادی‌های سیاسی دست یافته‌اند، این آیین رونق بیشتری یافته است. در اواخر قرن ۱۴ و با استیلای حزب بعث در عراق این آیین به افول گرایید. حزب بعث که این راهپیمایی را نمودی از قدرت سیاسی شیعیان می‌دانست، ابتدا کوشید با کمک تبلیغات گسترده از آن بهره‌برداری سیاسی کند؛ اما با ناکامی مواجه شد و در پی مقابله با این آیین برآمد. اصرار شیعیان عراق به برگزاری پیاده‌روی و ممانعت رژیم، در سال‌های متعدد منجر به اعمال خشونت علیه زائران شد. گزارش‌هایی از تیراندازی زمینی و هوایی نیروهای نظام سال‌های ۱۹۷۰م، ۱۹۷۵م و ۱۹۷۶م (۱۳۵۳، ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹) در دست است. این حملات ۱۹۷۷م/۱۳۶۰ به اوج خود رسید. در آن سال، نیروهای بعثی در نزدیکی کربلا به روی زائران پیاده آتش گشودند.

ممنوعیت زیارت اربعین توسط حزب بعث

در اواخر قرن ۱۴ قمری حزب بعث عراق، با برگزاری مراسم راهپیمایی اربعین مخالفت کرد و گاه با راهپیمایی‌کنندگان با خشونت رفتار می‌شد. این مسئله موجب کم‌رونق شدن این مراسم گردید. گفته شده آیت‌الله سید محمد صدر در دوره‌ای، پیاده‌روی به کربلا را واجب اعلام کرده بود.

در سال ۱۳۹۷ق (برابر با ۱۹۷۷م-۱۳۵۵ش) حزب بعث عراق، برگزاری مراسم‌های مذهبی و برقراری موکب و پیاده‌روی به کربلا را ممنوع کرد؛ اما مردم نجف در ۱۵ صفر آن سال آماده برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین شدهو به سمت کربلا حرکت کردند. این حرکت با برخورد حکومت صدام حسین مواجه شد و تعدادی از مردم کشته و گروهی نیز زندانی شدند. سید محمدباقر حکیم در این انتفاضه به حبس ابد محکوم شدو برای برخی علما همچون علامه عسکری، سید محمدحسین فضل‌الله که از عراق فرار کرده بودند، نیز حکم اعدام غیابی صادر شد.

زیارت اربعین در دهه‌های اخیر

با سقوط حزب بعث عراق در سال ۲۰۰۳م/۱۳۸۲ش، مراسم راهپیمایی اربعین بار دیگر در عراق احیا شد و پس از آن، هر ساله جمعیت بیشتری نسبت به سال قبل در آن شرکت می‌کند. در آغاز این حرکت، دو تا سه میلیون نفر در آن حضور داشتند؛ ولی در سال‌های بعد تعداد زائران شرکت‌کننده در این راهپیمایی به بیش از ده میلیون نفر رسید؛تا جایی که آن را از بزرگ‌ترین راه‌پیمایی‌ها یا گردهمایی‌های مذهبی جهان دانسته‌اند.در سال ۱۴۰۱ش/۱۴۴۴ق که پس از گذشت چند سال از شیوع کرونا، نخستین سال بدون محدودیت‌های کرونایی بود، خبرگزاری‌ها آمار زائران کربلا را بیش از ۲۱ میلیون اعلام کردند.این آمار در سال ۱۴۰۲ش/۲۰۲۳م به ۲۲ میلیون نفر رسید که بیش از چهار میلیون نفر از آنان ایرانی بودند.