هجرت امام رضا به مرو

سؤال

هجرت امام رضا(ع) به مرو با چه هدفی، از چه مسیری و با چه پیامدهایی صورت گرفت؟

درگاه‌ها

هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو به‌دستور و اجبار مأمون که به ماجرای ولایتعهدی امام رضا(ع) انجامید، یکی از مسائل بحث‌برانگیز تاریخ اسلام و مهم‌ترین دوره زندگی امام رضا(ع) تلقی شده است. گفته شده که هجرت حضرت از مدینه به مرو، علاوه بر تأثیر سیاسی که در رابطه با پذیرش ولایت‌عهدی از سوی امام رضا(ع) داشته، تأثیر قابل توجهی در روند رشد تشیع در ایران داشته است. هجرت علویان به ایران و تأثیر معنوی سفر امام(ع) و حرم ایشان در ایران از دیگر تأثیرات این هجرت برشمرده شده است. مهم‌ترین رخداد مسیر هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو را صدور حدیث سلسلة الذهب از سوی امام(ع) دانسته‌اند.

مسیر هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو از طریق بصره، خوزستان، فارس، یزد به نیشابور و در نهایت به مرو بوده است. این مسیر به دستور مأمون عباسی انتخاب شد تا امام رضا(ع) از مسیری به خراسان آورده شود که از مراکز شیعه‌نشین عبور نکند؛ زیرا مأمون از قیام علویان به‌دلیل دیدار با امام(ع) بیم داشت.

تأثیر هجرت و بستر آن

هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو به‌دستور و اجبار مأمون عباسی که به ماجرای ولایت‌عهدی امام رضا(ع) از سوی مأمون انجامید، یکی از مسائل بحث‌برانگیز تاریخ اسلام و مهم‌ترین دوره زندگی امام رضا(ع) تلقی شده است. گفته شده که هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو، علاوه بر تأثیر سیاسی که در رابطه با پذیرش ولایت‌عهدی از سوی امام رضا(ع) داشته، تأثیر قابل توجهی در روند تشیع در ایران داشته است.

رشد تشیع در خراسان، هجرت علویان به ایران و تأثیر معنوی سفر امام(ع) و حرم ایشان از جملۀ این تأثیرات برشمرده شده است. وجود قدمگاه‌های مختلف برای امام رضا(ع) در طول این سفر، در مناطقی چون خوزستان، یزد و خراسان، نشانی از این دانسته شده که سفر امام(ع) توانسته توجه محبان اهل‌بیت(ع) را به خود جلب کند. اقامت امام(ع) در خراسان که از نتایج این سفر بوده، عامل تقویت علمی و عملی شیعیان خراسان و تربیت شاگردانی، چون اباصلت هروی، دانسته شده است. همچنین، وجود حرم امام رضا(ع) در خراسان به‌عنوان یکی از عوامل رشد تشیع و تقویت بنیان آن در خراسان و ایران، به‌دلیل ایجاد کانونی معنوی، قلمداد شده است.

بستر سیاسی هجرت

مأمون عباسی پس از غلبه بر برادرش امین عباسی و رسیدن به خلافت، امام رضا(ع) را به خراسان فراخواند و ولایت‌عهدی خود را به آن حضرت سپرد. محققان برای این عملِ مأمون دلایلی برشمرده‌اند؛ از جمله، کاستن از خطر سیاسی امام(ع) با زیر نظر گرفتن ایشان، جلوگیری از شورش علویان و سوءاستفاده از جایگاه امام برای ایجاد مشروعیت برای خلافت خود. به گفته مرتضی مطهری، مأمونْ امام(ع) را احضار کرد بدون اینکه موضوع احضار برای امام(ع) روشن باشد. او نه تنها امام را، بلکه عده زیادی از آل ابی‌طالب را از مدینه، تحت نظر و بدون اختیار، به مرو فراخواند. مأمون کسانی را مأمور آوردن امام(ع) کرد که فوق‌العاده با امام(ع) دشمنی داشتند. مأمور اصلی، شخصی به نام رَجاء بن ضَحّاک از اقوام وزیر مأمون، فضل بن سهل، بود. او را فردی به نام جَلودِی همراهی می‌کرد که با امام(ع) و شیعیان دشمنی داشت.

مسیر هجرت

نقشه مسیر هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو. در این نقشه مسیرهای احتمالی هجرت و قدمگاه‌ها مشخص شده است.

به گزارش منابع، مأمون به مأموران خود دستور داد امام رضا(ع) را از مسیری به خراسان بیاورند که از مراکز شیعه‌نشین عبور نکند؛ زیرا از قیام علویان بیم داشت؛ به همین دلیل، دستور داده شد امام(ع) را از طریق کوفه و عراق نیاورند بلکه از طریق بصره، خوزستان، فارس و یزد به نیشابور و سپس به مرو ببرند.

در برخی منابع، زمان حرکت امام(ع) از مدینه به خراسان آخر سال ۲۰۰ق ذکر شده است. به‌نقل از رسول جعفریان در کتاب اطلس شیعه، مسیر هجرت امام به این شرح بوده است: مدینه، نقره، هوسجه، نباج، حفر ابوموسی، بصره، اهواز، بهبهان، اصطخر، ابرقوه، ده‌شیر (فراشاه)، یزد، خرانق، رباط پشت بام، نیشابور، قدمگاه، ده سرخ، طوس، سرخس و مرو.

برای هجرت امام رضا(ع) از مدینه به خراسان مسیرهای دیگری هم در منابع آمده، از جمله مسیری که از کوفه و قم می‌گذرد. این نقل‌ها مورد انتقاد برخی محققان قرار گرفته است؛ از نظر آنان، حرکت امام(ع) در این مسیر خلاف دستور مأمون به فرستادگانش، مبنی از عدم عبور امام(ع) از مناطق شیعه‌نشین، است. همچنین، برخی مناطقی که در این نقل‌ها برای فرود آمدن کاروان امام(ع) از آنها یاد شده، در مسیر مدینه به بصره هستند و نه در مسیر مدینه به کوفه.

رخداد مهم هجرت

مهم‌ترین رخداد مسیر هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو را صدور حدیث سلسلة الذهب از سوی امام(ع) دانسته‌اند. گفته شده وقتی امام رضا(ع) در سفر به خراسان به شهر نیشابور رسید، شماری از محدثان از امام(ع) درخواست کردند تا برای آنان حدیثی املاء کند. پس از این تقاضا، امام(ع) سرش را از کجاوۀ شتر بیرون آورد و از پدرانش از رسول خدا(ص) نقل کرد که جبرئیل گفته که شنیدم از خداوند که فرمود: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا؛ «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» دژ من است، پس هرکس که در دژ من درآید از عذابم در امان است. چون مرکب به راه افتاد [امام رضا](ع) گفت: [البته] با شرایطش و من جزو شرایط آنم».

برکات حضور امام رضا در ایران

امام رضا(ع)، طی اقامت خود در مرو که مرکز علمی و اداری خراسان بود، تلاش گسترده‌ای را برای ترقی اندیشه و اعتقادات مردم خراسان به عمل آوردند و با مناظره‌های علمی با اهل کتاب و نحله‌های فکری گوناگون، موجبات اعتلاء و ترقی معرفت و بینش دینی این منطقه را فراهم کردند. آن حضرت، با تشکیل محافل علمی و کلامی و حدیثی، به دفاع از اسلام و فرهنگ اهل بیت(ع) پرداخته و به ایرادات و شبهات فرق پاسخ می‌دادند. شمار مناظرات امام رضا(ع) با اهل کتاب و نمایندگان مسیحیان، یهودیان، مانویان، زرتشتیان، صائبین، و فرق اسلامی، فراوان است.

از دیگر فعالیت امام رضا(ع) تشکیل حوزه علمی در منزل خود و مسجد مرو بود. عظمت علمی و مقام معنوی و اخلاق علمی امام رضا(ع) موجب جذب مردم به سوی وی شد و سیرت علمی او همه جا را فرا گرفت، به گونه‌ای که مأمون به آن اعتراف کرد. آن حضرت از هر فرصتی برای پیاده کردن سنت‌های الهی و سیره رسول الله(ص) استفاده کرد تا انحرافاتی را که حکام در جامعه سرایت داده بودند، اصلاح کند.

از دیگر نتایج پر بار دوران اقامت علی بن موسی الرضا(ع) در مرو، فراهم شدن موجبات رشد و گسترش تشیع در خراسان بود. مردم خراسان که از پیش، دوستدار خاندان رسالت بودند، پس از حضور آن حضرت، علاقه و محبتشان به اهل بیت(ع) و علویان بیشتر شد؛ به گونه‌ای که بعد از شهادت امام(ع) مدفن ایشان یکی از پایگاه‌های مهم تشیع در طول تاریخ در آمد و بر تاریخ فرهنگ و هنر و اقتصاد ایران و تشیع تأثیر عمیقی گذاشت.

به برکت وجود امام رضا (ع) در خراسان بود که خیل انبوه امام‌زادگان را به سوی ایران کشاند و هر شهر و روستایی از خاک ایران، مزار امام‌زاده‌ای از سلاله پاک رسول الله(ص) را به خود دید و به آن مفتخر گردید و امروزه می‌بینیم که به خاطر وجود مقدس عالم آل محمد(ع) است که ایران را مهد علم و دانش می‌دانند. بارگاه مقدس امام(ع) نه تنها محلی برای زیارت و نیایش با خداست، بلکه دانشگاهی است برای فراگیری علوم مختلف.