علامه جعفری
علامه جعفری کیست و چه جایگاهی در میان عالمان شیعه دارد؟
| علامه جعفری | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | محمدتقی جعفری |
| تولد | ۱۳۰۴ش تبریز |
| وفات | ۱۳۷۷ش |
| مذهب | شیعه |
| محل دفن | مشهد |
علامه محمدتقی جعفری (۱۳۰۴–۱۳۷۷ش) نویسنده و از دانشمندان شیعی است. تفسیر نهج‌البلاغه و شرح مثنوی مولوی مشهورترین آثار اوست. وی عمر خود را صرف تحقیق، سخنرانی، تدریس و تألیف کرد. از محمدتقی جعفری آثار فراوانی در حدود ۴۰ اثر به جامانده است.
علامه جعفری افزون بر مطالعه در آثار اسلامی، مطالعات گسترده‌ای نیز در آثار نویسندگان غربی در زمینه‌های گوناگون فلسفه، علوم انسانی و ادبیات انجام داد. استفاده از این منابع متنوع در آثار او نمایان است. او ضمن بهره‌گیری از دیدگاه‌های اندیشمندان به نقد آنها نیز اهتمام داشت.
درباره مشرب فکری او گفته‌اند او نیز مانند بیشتر فیلسوفان اسلامی معاصر به هماهنگی عقل، وحی و کشف قائل است و فلسفه، علم، عرفان و دین را هماهنگ می‌داند. از این رو از روش‌های مختلف عقلی نقلی تجربی و عرفانی بهره می‌گیرد اما نظرگاه اصلی او عقلی و فلسفی است.
زندگی‌نامه
محمدتقی جعفری متفکر و عالم دینی معاصر در مرداد ۱۳۰۴ در تبریز زاده شد. وی دروس مقدماتی را در تبریز خواند و در حدود ۱۳۱۹ش، برای ادامه تحصیلات عازم تهران شد و به مدرسه مروی رفت. در تهران دو سال نزد محمدرضا تنکابنی فقه و اصول آموخت و بخش حکمت منظومه ملاهادی سبزواری و بخشی از امور عامه اسفار را نزد میرزا مهدی آشتیانی فرا گرفت. در حدود ۱۳۲۳ش به قم رفت و در آنجا در حلقه درس استادان حوزه، از جمله امام خمینی و سیدمحمد حجت کوه‌کمری، شرکت نمود و در سلک اهل علم درآمد. اقامت وی در قم بیش از یک سال طول نکشید و او به سبب بیماری مادرش، که به فوت او انجامید، به تبریز بازگشت.[۱]
جعفری در ۱۳۲۵ش، به توصیه میرزا فتاح شهیدی و کمک‌های مالی او، برای ادامه تحصیل به نجف رفت و حدود یازده سال در آنجا ماند.[۲] از اساتید او در نجف می‌توان به محمدکاظم شیرازی، سیدابوالقاسم خویی، سید محمود شاهرودی، آیت‌اللّه حکیم، سیدعبدالهادی شیرازی، آیت‌اللّه سیدجمال الدین گلپایگانی، شیخ صدرا قفقازی و شیخ مرتضی طالقانی نام برد.[۳] جعفری، در ۲۳ سالگی از محمد کاظم شیرازی اجازه اجتهاد گرفت.[۴] جعفری، به توصیه استادانش، به ایران بازگشت و نخست به قم و سپس به مشهد رفت. در مشهد از آیت‌اللّه میلانی گواهی اجتهاد گرفت، سپس مشهد را ترک کرد و تهران را برای اقامت دائم برگزید. او در ۲۵ آبان ۱۳۷۷، بر اثر بیماری درگذشت و در مشهد به خاک سپرده شد.[۵]
جایگاه و تفکر علامه جعفری
علامه جعفری عمر خود را صرف تحقیق و سخنرانی و تدریس و تألیف کرد. از محمدتقی جعفری آثار فراوانی به جامانده است که از یک سو حاکی از پشتکار و اشتغال دائم علمی او و از سوی دیگر حاکی از وسعت مشرب، خردگرایی و پرهیز از تقلید، تعلقات دینی عمیق و علاقه او به علوم و معارف بشری به معنای عام کلمه است، چنان‌که او از سویی به فلسفه (بیشتر فلسفه مشائی) علاقه داشت و از سوی دیگر اهل ذوق و شعر بود، از سویی به عرفان دلبستگی داشت و از سوی دیگر متوجه علوم نو و حقوق و اجتماعیات و فلسفه جدید بود. رویکرد او مجموعاً رویکردی استدلالی و منطق باور بود و لذا چه در فلسفه اسلامی چه در فلسفه جدید و چه در پرداختن به دیگر علوم و معارف، می‌کوشید از مسیر بحث استدلالی خارج نشود. همین علاقه به منطق و استدلال مبنای داوری او درباره آثار و آرای اشخاص بود.[۶]
جعفری مطالعه و تحقیق گسترده در حوزه‌های مختلف فلسفه، معارف اسلامی و علوم انسانی را به‌طور جدی از زمان تحصیل در نجف آغاز کرد و تا پایان عمر ادامه داد. او افزون بر مطالعه در آثار اسلامی، مطالعات گسترده‌ای نیز در آثار نویسندگان غربی در زمینه‌های گوناگون فلسفه، علوم انسانی و ادبیات انجام داد. استفاده از این منابع متنوع در آثار او نمایان است. او ضمن بهره‌گیری از دیدگاه‌های اندیشمندان به نقد آنها نیز اهتمام داشت. از جمله می‌توان به نقد او بر ماکیاولی، توماس هابز، دیوید هیوم، برتراند راسل و آلفرد نورث وایتهد اشاره کرد.[۷]
جعفری یک عالم و اندیشمند اسلامی و شیعی است که می‌کوشد برای پرسش‌های انسان معاصر پاسخ‌های از تعالیم اسلامی با بهره‌گیری از فرهنگ و ادبیات زمان بدهد. او نیز مانند بیشتر فیلسوفان اسلامی معاصر به هماهنگی عقل، وحی و کشف قائل است و فلسفه، علم، عرفان و دین را هماهنگ می‌داند. از این رو از روش‌های مختلف عقلی نقلی تجربی و عرفانی بهره می‌گیرد اما مشرب و نظرگاه اصلی او عقلی و فلسفی است. به گواهی آثارش، در کمتر بحثی است که او از تجزیه و تحلیل عقلی فاصله بگیرد.[۸] جعفری علاقه ویژه‌ای به ادبیات فارسی به ویژه شعر حکمی و عرفانی دارد. بسیاری از آثار او به تحلیل و تفسیر آثار شعرای بزرگ فارسی اختصاص دارد. او در شرح مفصلش بر مثنوی کوشیده است تا جهان بینی مولوی را از اشعار او استخراج تفسیر و گاه نقد کند. وی در آثار دیگری به بررسی و تحلیل اندیشه‌های خیام، نظامی و سعدی پرداخته است.[۹]
دو تألیف مشهور علامه جعفری
عمده‌ترین آثار علامه جعفری درباره امام علی(ع) و نهج‌البلاغه (مانند: ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه در ۲۷ جلد؛ خدا و جهان و انسان از دیدگاه علی بن ابی‌طالب و نهج‌البلاغه؛ و علی و مسئله مرگ) و در مرتبه بعد درباره مولوی است (مانند: تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی در ۱۵ جلد؛ از دریا به دریا؛ عقل و عاقل و معقول و عوامل جذابیت در سخنان جلال‌الدین محمد مولوی).[۱۰] شرح و تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی و هم ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه در میان آثار جعفری، بیش از دیگر تألیفات او اهمیت دارد.[۱۱]
شرح و تفسیر مثنوی
تفسیر پانزده جلدی او از مثنوی مولوی که جعفری آن را در طول شش سال تلاش بی وقفه (۱۳۴۸–۱۳۵۳ ش) به سامان رساند، تبیین اصول جهان‌بینی جلال‌الدین مولوی در مثنوی است. جعفری با اعتقاد و تصریح به اینکه مثنوی یکی از درخشان‌ترین تجلی گاه‌های فرهنگ اسلامی است، این ویژگی را در شرح خود باز نموده و در عین حال، از نقد اظهارات و آرای مولوی غفلت نورزیده است.[۱۲]
ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه
ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه که جعفری پس از شرح مثنوی بدان پرداخت، قرار بود در مجموعه‌ای ۳۵ جلدی تدوین یابد ولی فقط تا مجلد ۲۷ (تا خطبه ۱۸۵) منتشر شد.[۱۳] این اثر در میان دیگر شروح نهج‌البلاغه، اثری کم‌نظیر به حساب می‌آید که از مفصّل‌ترین و غنی‌ترین شروح نهج‌البلاغه شمرده می‌شود.[۱۴] وی در مقدمه یک جلدی کتاب، پس از بحثی تفصیلی درباره رسالت انسانی و ویژگی‌های آن، به این موضوع پرداخته که امام علی(ع) نماینده کامل رسالت‌های کلی انسانی است و سخنان او «به جهت وابستگی تمام به قرآن… عالی‌ترین مفسر قرآن و روشنگر واقعیات انسان و جهان است».[۱۵]
روش علامه جعفری در تفسیر نهج‌البلاغه، چنین است که ابتدا خطبه را به صورت کامل ذکر کرده، سپس، ترجمه روانی از آن خطبه بیان می‌کند و آن گاه به شرح و تفسیر عبارات می‌پردازد. وی، برخلاف دیگر شروح، شرح خود را به صورت تفسیر عام مطالب نگاشته است، نه به صورت شرح کلمات و مفردات. از توضیح لغت و مباحث نحوی هم صرف‌نظر کرده است. علّامه جعفری، ضمن تفسیر، از آیات و اشعار، بخصوص اشعار مثنوی و نیز از نظریات علوم جدید، بهره برده است.[۱۶]
ویژگی‌ها
از ویژگی‌های این کتاب، تنوّع و قدرت تحقیق در مسائل گوناگون است که آن را از هم‌ردیفان خود، ممتاز ساخته است. ارائه مطلب در حوزه‌های مختلفی چون: هستی‌شناسی، انسان‌شناسی، معرفت‌شناسی، و نیز بهره‌گیری از لطایف هنری و نظریات علمی، غنای این کتاب ارزشمند را دو چندان نموده است.[۱۷] دیگر ویژگی‌های این کتاب عبارت است از:
- با توجه به احاطه گسترده علامه‌جعفری به زبان عربی، ترجمه متن نهج‌البلاغه بسیار دقیق و روان است و با استفاده از توضیحات جانبی، تعقیدات متن را برطرف ساخته است.
- مؤلّف، کوشیده است با در نظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی و مخاطبان کلام امیرمؤمنان، نزدیک‌ترین تفسیر را از کلام ایشان در اختیار خوانندگان قرار دهد.
- به اسناد سخنان امام علی(ع) و بررسی آنها جهت اثبات موثّق بودن آنچه در نهج‌البلاغه آمده، توجّه شده است.
- برای رسیدن به ژرفای کلام امام(ع) تلاش‌های عقلی گسترده‌ای شده و غوّاصی‌های موشکافانه‌ای انجام شده است؛
- یک جلد از کتاب (جلد نخست) به شناخت شخصیت و ابعاد گوناگون امیرمؤمنان از زوایای مختلف با استفاده از قرآن و روایات و سخنان متفکّران مسلمان و غیر مسلمان، اختصاص یافته که یکی از ویژگی‌های برجسته این شرح به‌شمار می‌رود.[۱۸]
دیگر آثار
آثار علامه جعفری حوزه‌های گوناگونی را در بر می‌گیرد که حدود ۱۵۰ اثر علمی است.[۱۹] برخی از آنها عبارت‌اند از:
اخلاق: وجدان، تهران ۱۳۴۲ش؛ اخلاق و مذهب، تهران ۱۳۵۴ش.
فلسفه و کلام: جبر و اختیار، تهران، ۱۳۳۴ش؛ سخنی کوتاه در علم امام، تهران ۱۳۵۱ش.
فقه: رسائل فقهی، تهران، ۱۳۷۷ش.
انسان‌شناسی: آفرینش و انسان، تهران، ۱۳۵۱ش؛ انسان در افق قرآن از نظر فردی و اجتماعی، اصفهان، ۱۳۴۹ش؛ ارتباط انسان و جهان و انعکاس تحول مادّه فلسفی و جرم فیزیکی در ادراک بشر از قدیمترین ازمنه فلسفه تا قرن حاضر، تهران، ۱۳۳۷ش.
فلسفه علم: تحقیقی در فلسفه علم، تهران، ۱۳۷۲ش.
فلسفه دین: فلسفه دین، تهران، ۱۳۷۵ش.
فلسفه هنر: فلسفه زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، تهران، ۱۳۶۹ش.
فلسفه حقوق: اعلامیه جهانی حقوق بشر از دیدگاه اسلام و غرب، تهران، ۱۳۷۰ش.
علم و دین: رابطه علم و حقیقت، تبریز ۱۳۴۵ش؛ علم از دیدگاه اسلام، تهران، ۱۳۶۰ش؛ تعاون الدین و العلم، تهران، ۱۳۷۸ش؛ علم در خدمت انسان، تهران، ۱۳۴۴ش؛ علم و دین در حیات معقول، تهران، ۱۳۶۹ش.
قرآن پژوهی: حرکت و تحول از دیدگاه قرآن، تهران ۱۳۶۰ش؛ شناخت از دیدگاه علمی و از دیدگاه قرآن، تهران ۱۳۶۰ش؛ انسان در افق قرآن، اصفهان ۱۳۴۹ش.
عرفان: عرفان اسلامی، تهران، ۱۳۷۳ش.
ادبیات: حکمت، عرفان و اخلاق در شعر نظامی گنجوی، تهران ۱۳۷۰ش؛ تحلیل شخصیت خیام، تهران، ۱۳۶۸ش.
و نقد و بررسی و تحشیه آثار متفکران غربی: توضیح و بررسی مصاحبهٔ برتراند راسل ـ وایت، تهران ۱۳۴۲ش؛ بررسی و نقد افکار راسل، تهران ۱۳۶۴ش؛ بررسی و نقد نظریات هیوم در چهار مسئله فلسفی، تهران، ۱۳۷۴ش؛ حاشیه بر برگزیده افکار راسل، تهران، ۱۳۵۰ش؛ حاشیه بر سرگذشت اندیشه‌ها، اثر آلفرد نورث وایتهد، تهران، ۱۳۷۰–۱۳۷۱ش؛ حاشیه بر ادیان زنده جهان، اثر رابرت ا. هیوم، تهران، ۱۳۶۹ش.
درباره ائمه(ع): نیایش حسین در عرفات، تهران، ۱۳۴۷ش؛ و امام حسین: شهید فرهنگ پیشرو انسانیت، تهران، ۱۳۸۰ش.[۲۰]
منابع
- ↑ جلالی، غلامرضا، «جعفری محمدتقی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۰، ذیل مدخل؛ فنایی اشکوری، محمد، مقدمه‌ای بر فلسفه اسلامی معاصر، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۰.
- ↑ جلالی، غلامرضا، «جعفری محمدتقی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۰، ذیل مدخل.
- ↑ انوشه، حسن، «علامه جعفری و خیام»، کتاب ماه دین، شماره ۱۳، آبان ۱۳۷۷ش، ص۷.
- ↑ وفایی، تاریخ حدیث شیعه از آغاز سده چهاردهم هجری تا امروز، ۱۳۹۰ش، ص۱۶۸.
- ↑ جلالی، غلامرضا، «جعفری محمدتقی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۰، ذیل مدخل.
- ↑ جلالی، غلامرضا، «جعفری محمدتقی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۰، ذیل مدخل.
- ↑ ص۱۹۰.
- ↑ فنایی اشکوری، مقدمه‌ای بر فلسفه اسلامی معاصر، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۲.
- ↑ فنایی اشکوری، مقدمه‌ای بر فلسفه اسلامی معاصر، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۲.
- ↑ «فهرست عناوین آثار مکتوب علامه فقید محمد تقی جعفری»، کتاب ماه دین، شماره ۱۳، آبان ۱۳۷۷ش، ص۱۶ و ۱۷.
- ↑ جلالی، «جعفری محمدتقی»، ذیل مدخل.
- ↑ جلالی، غلامرضا، «جعفری محمدتقی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۰، ذیل مدخل.
- ↑ جلالی، غلامرضا، «جعفری محمدتقی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۰، ذیل مدخل.
- ↑ وفایی، مرتضی، تاریخ حدیث شیعه از آغاز سده چهاردهم هجری تا امروز، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، ۱۳۹۰ش، ص۱۶۸.
- ↑ جلالی، غلامرضا، «جعفری محمدتقی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۰، ذیل مدخل.
- ↑ وفایی، تاریخ حدیث شیعه از آغاز سده چهاردهم هجری تا امروز، ۱۳۹۰ش، ص۱۷۰.
- ↑ وفایی، تاریخ حدیث شیعه از آغاز سده چهاردهم هجری تا امروز، ۱۳۹۰ش، ص۱۷۰.
- ↑ وفایی، تاریخ حدیث شیعه از آغاز سده چهاردهم هجری تا امروز، ۱۳۹۰ش، ص۱۷۱.
- ↑ فنایی اشکوری، محمد، مقدمه‌ای بر فلسفه اسلامی معاصر، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۱.
- ↑ جلالی، غلامرضا، «جعفری محمدتقی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۰، ذیل مدخل.