حج در قرآن

سؤال

حج در قرآن چگونه ترسیم شده است؟

حج از امور مهم عبادی در اسلام است که قرآن در آیات متعدد درباره وجوه و فروع آن سخن گفته است. حج در قرآن با شرط استطاعت واجب شمرده شده است. خداوند بهترین توشه و ره‌آوردی را که می‌توان از سفر حج حاصل کرد تقوا می‌داند. قصد و نیت حج تنها باید برای خداوند باشد. اعمال حج، قربانی حج و سعی صفا و مروه، شعارالله نام گرفته‌اند.

ماه‌های معین برای حج، و احکام آن نظیر قربانی کردن، جواز تجارت در حج، طواف خانه خدا، وقوف در عرفات و… در قرآن تصریح شده است.

تصویر مینیاتوری از حج متعلق به قرن نهم قمری، نگهداری شده در موزه ملی ایران

بُعد معنوی و عرفانی حج

مقصود اصلی از تشریع حج و سایر عبادات، تقویت بعد روحانی انسان است. وقتی خداوند کعبه را برای حضرت ابراهیم(ع) معین کرد دو امر را به او سپرد. یک اینکه برای خداوند شریکی قرار ندهد و دوم اینکه این مکان را برای نمازگزاران و طواف‌کنندگان پاکیزه نگه دارد. علامه طباطبایی ذیل آیه ۲۶ سوره حج می‌فرماید: مراد از آماده ساختن کعبه برای ابراهیم این است که آنجا مرجع عبادت خدا قرار داده شود تا بندگان آنجا را خانه عبادت قرار بدهند.

خداوند به مؤمنان سفارش می‌کند از حج توشه‌ای بردارند و بهترین توشه را تقوا می‌داند. هدف از این سفر الهی، کسب تقوا و توشه معنوی است. خداوند توصیه می‌کند پس از انجام مناسک حج، خداوند را بسیار یاد کنند. و برای خداوند حج را تمام کنند. آیات قرآن نشان می‌دهد جز انگیزه الهی و قصد تقرب به ذات پاک او، چیز دیگری نباید برای انگیزه سفر حج وجود داشته باشد.

کتاب «حج از دیدگاه قرآن»
اثر شهید بهشتی

وجوب حج

در بین همه مذاهب، یکی از ارکان دین، حج می‌باشد. آیات متعددی در قرآن نشان‌دهنده وجوب حج است. بنابر آیه ۲۷ سوره حج، حضرت ابراهیم(ع) مأمور شد که حکم حج را به مردم ابلاغ کند. کسی که عمداً حج نگذارد، رکنی از ارکان دین الهی را نادیده گرفته است. از این‌رو، خداوند در مورد ترک عمدی و عملی حج می‌فرماید: ﴿... و برای خدا بر مردم است که آهنگ خانه (او) کنند، آنها که توانایی رفتن به سوی آن دارند. و هر کس کفر ورزد (و حج را ترک کند، به خود زیان رسانده)، خداوند از همه جهانیان، بی‌نیاز است.﴾(آل عمران:۹۷) از این آیه به دست می‌آید ترک عمدی حج به منزله کفر هست؛ یعنی کسی که عمداً به حج نرود، در عمل مرتکب کفر و نادیده گرفتن قسمتی از دین شده است، اگر چه در ایمان و اعتقاد کافر نباشد؛ لذا در این‌جا کفر به معنای کفر به فروع دین می‌باشد؛ نظیر کافر شدن به نماز یعنی ترک نماز و کافر شدن به روزه، یعنی ترک روزه. پس کفر در اینجا به معنای نادیده گرفتن عمل و ترک عمل می‌باشد. و نیز در آیه ۱۹۷ سوره بقره، برای حج ماه‌های معین، تعیین شده است.

در آیه ۹۷ سوره آل عمران شرط وجوب حج، استطاعت دانسته شده است.

شعائرالله

مقالهٔ اصلی: شعائرالله در قرآن

شعائر جمع شعیره به معنای علامت است، شعائر الله، علامت‌هایی هستند که انسان را به یاد خدا می‌اندازند. از این روست که خداوند در مورد صفا و مروه می‌فرماید: این دو از شعائر الهی هستند

خداوند زمان و مکانی را که در آن حج و عمره به جا آورده می‌شود و نیز کسانی را که عمره به جا می‌آورند و همچنین قربانی حج، همه را از شعائر الهی یاد کرده است. بنابراین نه تنها کسانی که برای حج و عمره احرام بسته‌اند، بلکه افرادی که به قصد این دو عمل از دورترین نقاط عالم حرکت کرده‌اند و هنوز به حرم بلکه به میقات نرسیده‌اند، همه جزء شعائر الهی هستند. سراسر حج از کعبه گرفته تا آن حیوانی که برای قربانی تعیین شده، جزء شعائر الهی هستند. لذا دیده می‌شود برای امنیت شخصی که آهنگ حج کرده، ماه ذیقعده برای حرکت او به طرف خانه خدا و ماه ذیحجه برای اعمال و مناسک آن و ماه محرم بر حرمت و احترام و برای بازگشت او به طرف خانه خود و امنیت او از ماه‌های حرام شمرده شده و جنگ و قتال به احترام حاجی در این سه ماه، حرام می‌باشد.

در آیه دوم از سوره مائده نیز آمده است: ﴿ای کسانی که ایمان آوردید شعائر و حدود الهی در حج را محترم بشمارید، مخالفت با آنها را حلال ندانید و نه ماه حرام را و نه قربانی‌های بی نشان و با نشان را و نه آنها را که به قصد خانه خدا برای به دست آوردن فضل پروردگار و خوشنودی او می‌آیند.﴾

تصویری از رمی جمرات در سال ۱۹۵۳

احکام حج

بسیاری از فروعات فقهی حج در قرآن آمده است. بسیاری از این احکام در سوره‌های بقره و حج آمده است. از جمله اینکه وجوب حج در زمانی است که فرد مسلمان مستطیع باشد. معین بودن ماه‌های برگزاری حج، تشریع حج تمتع برای غیراهالی مکه، وقوف در مشعرالحرام و عرفات همراه با آداب آن، احکام مربوط به قربانی کردن، شکار کردن (صید) در مناسک حج، وجوب طواف خانه خدا، سعی میان صفا و مروه، جایز نبودن تراشیدن موی سر پیش از انجام قربانی، جواز کسب و تجارت در حج، برخی کارهای ممنوع یا مذموم در هنگام مراسم حج، مانند مجادله و مباشرت با همسر و مخالفت با برخی سنت‌های ناپسند جاهلی در اعمال حج، از احکامی است که در قرآن درباره حج ذکر شده است.

مطالعه بیشتر

• حج از دیدگاه قرآن، شهید محمدحسین بهشتی، روزنه.
• صهبای حج، مرتضی جوادی آملی.
• حج، محسن قرائتی، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.
• حج، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا.
• حج، علی شریعتی، نشر الهام.
• حج در آینه قرآن، مجموعه مقالات قرآنی فصلنامه میقات حج، پژوهشکده حج و زیارت.