بدبینی

سؤال

بدبینی یا سوء ظن و پیامدهای آن چیست و چگونه می‌توان آن را درمان کرد؟

درگاه‌ها

بدبینی یا سوءظن به این معنا است که عمل دیگران، با اینکه امکان تفسیر آن به صورت نیکو وجود دارد، به صورت بد و نادرست تفسیر شود. این صفت یکی از رذائل اخلاقی و ترتیبِ اثر دادن به آن گناه و حرام است.

بدبینی باعث می‌شود دیگر رذائل اخلاقی، مانند کینه، غیبت و حسادت در انسان ایجاد شود. احساس ناامنی در جامعه و تنهایی، از دیگر پیامدهای بدبینی است.

برای بدبینی، عواملی مانند احساس حقارت،‌ قضاوت زودهنگام و کمبود در مهارت‌های اجتماعی شمرده شده است.

برای درمان بدبینی باید فرد بدبین، از پرورش دادن گمان بد در ذهن پرهیز کرده و آن را به باور تبدیل نکند؛ همچنین نباید بر اساس گمان عمل کند. خودتربیتی و نیکو دانستن کارهای دیگران هنگام شک، از دیگر راه‌های درمان بدبینی است.

مفهوم‌شناسی و جایگاه

بدبینی، به این معنا است که عمل دیگران با اینکه امکان تفسیر آن به صورت نیکو وجود دارد، به صورت بد و نادرست تفسیر شود. این صفت یکی از رذائل اخلاقی و

ترتیب اثر دادن به آن گناه و حرام است. در قرآن نیز از بدبینی نهی شده و برخی از بدبینی‌ها گناه دانسته شده است.

از بدبینی در برخی روایات و کتاب‌های اخلاقی به سوء ظن تعبیر شده است. ظن یا گمان، نوعی ادارک است که درجه آن از شک بیشتر است. شک هنگامی است که دو طرفِ احتمال مساوی باشد؛ ولی ظن هنگامی است که یکی از دو طرف، دارای احتمال بیشتری باشد.

انواع

مقالهٔ اصلی: انواع بدبینی

بدبینی گاهی در اعتقادات و گاه در رفتار انسان پدید می‌آید. بدبینی در اعتقادات به این معنا است که برای جهان و انسان هدفی ترسیم نشود و شخص را دچار احساس پوچی کند.

بدبینی در رفتار، گاه نسبت به خود، گاه نسبت به خدا و گاه نسبت به دیگران پدید می‌آید. بدبینی نسبت به خود، از ویژگی‌های پسندیده شمرده شده و برای کنترل خودخواهی و عُجْب مؤثر دانسته شده است.

بدبینی نسبت به خدا، از گناهان کبیره و به این معنا است که شخص گرفتاری‌های خود را به خدا نسبت دهد.

بدبینی نسبت به دیگران، به این معنا است که عمل دیگران با اینکه امکان تفسیر آن به صورت نیکو وجود دارد، به صورت بد و نادرست تفسیر شود. ترتیب اثر دادن به این نوع بدبینی، گناه و حرام است.

حکم

مقالهٔ اصلی: حکم بدبینی

امام باقر(ع):

«از گمان [بی‌پایه] بپرهیزید؛ زیرا گمان دروغ‌ترین دروغ است.»

قرب الاسناد، ۱۴۱۳ق، ص۲۹.

بدبینی به صورت تصوری ذهنی که بدون اختیار به ذهن انسان خطور کرده است، گناه و حرام نیست. ولی اگر بدبینی در ذهن پرورش داده شده و بدون در دست داشتن خبر قطعی، به صورت قطع پذیرفته شود گناه است.

همچنین اگر شخص در عمل، بر اساس گمان خود رفتار کند؛ مانند اینکه تهمت بزند یا حقوق فردی که نسبت به او بدگمان شده را ضایع کند، مرتکب گناه شده است.

گاهی تجسس از کار دیگران باعث ایجاد بدبینی می‌شود. در این صورت نیز، فرد مرتکب گناه و حرام شده است.

پیامدها

مقالهٔ اصلی: پیامدهای بدبینی

بدبینی باعث می‌شود دیگر رذائل اخلاقی، مانند کینه، غیبت، دشمنی و حسادت در انسان ایجاد شود. احساس ناامنی در جامعه، از دست دادن دوستان و تنهایی، از دیگر پیامدهای بدبینی است.

عوامل

مقالهٔ اصلی: عوامل بدبینی

برخی از عوامل بدبینی چنین است:

• احساس حقارت: کسی که گرفتار احساس حقارت است، سعی می‌کند دیگران را در فکر خود حقیر و آلوده به گناه و فساد تصور کند، تا اینگونه از احساس حقارت خود بکاهد.
• قضاوت زودهنگام: تحقیق ناقص، کمی اطلاعات و عجله در قضاوت، باعث می‌شود انسان به متهم کردن دیگران و صدور حکم نادرست نسبت به آنها اقدام کند.
• کمبود در مهارت‌های اجتماعی: در صورت کمبود در مهارت‌های اجتماعی، فرد تصوری منفی نسبت به دیگران پیدا می‌کند؛ زیرا توانایی کافی برای برقراری ارتباط سالم و شناخت دیگران ندارد.
• گنهکاری: فرد گنهکار دیگران را نیز مانند خود گنهکار تصور می‌کند.

درمان

مقالهٔ اصلی: راه‌های درمان بدبینی

پیامبر(ص): «برای رفتار برادر [ایمانی‌ات] عذری (توجیهی) پیدا کن. اگر عذری نیافتی برایش عذری بتراش.»

الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۶۲۲.

راه‌های درمان بدبینی، ترتیب اثر ندادن به گمان بد، خودتربیتی و نیکو دانستن کارهای دیگران هنگام شک، است. بنا بر روایتی، پیامبر(ص) به مردم سفارش کرده، برای گفتار و کرداری که از مسلمانان سر می‌زند، عذری پیدا کنند و اگر نیافتند، عذری بتراشند.

توجه به پیامدهای بدبینی و فوائد خوش‌بینی نیز در درمان سوء ظن مؤثر دانسته شده است. تلقین جملات مثبت، مانند «من خوش‌بین هستم»، پرهیز از تَجسّس در کارهای دیگران و دوری از افراد بدبین، از دیگر روش‌های درمان بدبینی است.