کتاب الفتن
کتاب «الفتن» تألیف نعیم بن حماد تا چه حد اعتبار دارد؟
کتاب الفتن قدیمی‌ترین منبع در مورد نشانه‌های ظهور است که در دسترس است. موضوع کتاب الفِتَن نقل روایاتی با محتوای پیش‌گویی در مورد آینده است. در این کتاب روایات آستانهٔ ظهور مهدی(ع) نیز نقل شده است. نویسندهٔ این کتاب نُعَیم بن حَمَّاد مَرْوَزی، از محدثان اهل‌سنت، است.
| الفتن | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | نعيم بن حماد خزاعى مروزى |
| تاریخ نگارش | قرن دوم و سوم |
| موضوع | علائم آخرالزمان |
| زبان | عربی |
| به تصحیح | مجدی بن منصور بن سید الشوری |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دارالکتب العلمیة |
| محل نشر | بیروت |
کتاب الفتن، با وجود تأثير فراوانى كه بر اهل‌سنت و شيعيان داشته و آنان بسيارى از روايات علائم ظهور را از آن نقل کرده‌اند، اعتبار چندانى نزد عالمان اهل‌سنت و شیعه ندارد. بزرگان اهل‌سنت در کل از ابن‌حماد تجليل كرده و بعضاً او را توثيق كرده‌اند، با این حال روايات او را قوى نمى‌دانند.
كتاب الفتن ابن‌حماد يا مجموعه روايات او در منابع روايى شيعه و اهل‌سنت جايگاه مهمى به خود اختصاص داده و حجم گسترده‌اى از آنچه او در موضوع مهدويت و نشانه‌هاى ظهور گزارش كرده در كتاب‌هاى بعدى آمده است.
مؤلف
ابوعبدالله نعيم بن حماد بن معاويهٔ خزاعى مروزى، معروف به فارض، اهل مرو بود و زمان ولادت او مشخص نیست. او براى آموختن حديث به عراق و حجاز سفر كرد و سرانجام در مصر ساكن شد. از جزئيات سفرهاى علمى ابن حماد اطلاعى در دست نيست. البته مسلم است که او مدتى طولانى در مصر سكونت داشته و براى اظهارنظر دربارهٔ موضوع جنجالى خلق قرآن به عراق آمده است.[۱]
فتنهٔ خلق قرآن يا عصر محنت[۲] در تاريخ اسلام به دوران سه خليفه عباسى، مأمون، معتصم و واثق گفته مى‌شود كه با درگیری خشونت‌بار معتزله، که معتقد به مخلوق‌بودن قرآن بودند، با كسانى كه قائل به قدیم‌بودن قرآن بودند همراه بود. ابن حماد از قربانيان مخالفت با معتزله و موضوع خلق قرآن بود. او در دوران حکومت معتصم به عراق فراخوانده شد و چون برخلاف اعتقاد حاكم بر دربار نظر داد و به خواستهٔ آنان اعتراف نكرد، در سامرا يا بغداد زندانى شد و پس از چندی در سال ۲۲۸ يا ۲۲۹ از دنيا رفت. در منابع آمده که او را با زنجير اسارت و به قولى بدون كفن و اقامهٔ نماز دفن كردند. همچنين، گفته شده که او در زندان هم به نقل حديث اشتغال داشته است. افرادی چون بخارى و ابوحاتم رازى از او حدیث نقل کرده‌اند.[۳]
اعتبار مؤلف
در مورد اعتبار ابن حماد در میان عالمان اهل‌سنت اختلاف نظر وجود دارد:
- احمد بن حنبل (۱۶۴-۲۴۱ق)، از فقهای چهارگانهٔ اهل‌سنت، او را توثیق کرده است[۴]
- احمد بن شعیب نسائی (درگذشتهٔ ۳۰۳ق)، از ائمهٔ حدیث اهل‌سنت و صاحب سنن نسائی، او را تضعیف کرده است.[۵]
- ابن عدی (۲۷۷- ۳۶۵ق)، محدث و رجالی اهل‌سنت، ابن حماد را ضعيف دانسته است. او معتقد است ابن حماد براى تقويت سنت، جعل حديث مى‌كرده است.[۶]
- ذهبی (۶۷۳-۷۴۸ق)، رجالی و محدث اهل‌سنت، ابن حماد را از عالمان بزرگ دانسته، ولى اضافه کرده که اطمينانى به روايات ابن حماد نیست و نبايد به سخنان او استناد كرد؛ چون در كتاب الفتن مطالبى عجيب و غير قابل قبول آورده است.[۷]
- ابن حجر عسقلانی (۷۷۳-۸۵۲ق)، محدث و مورخ و رجالی اهل‌سنت، ابن حماد را راستگو معرفی کرده، ولی کتاب او را دارای اشتباهات فراوان برشمرده است.[۸]
محققان معتقدند که بزرگان اهل‌سنت در کل از ابن حماد تجليل كرده و برخى هم او را توثيق كرده‌اند، در عين حال روايات او را قوى نمى‌دانند.[۹]
ویژگی‌ها
الفتن ابن حماد، به طور گسترده، به منابع شيعه راه يافته و از طريق آثارى مانند التشريف بالمنن فى تعريف الفتن مشهور به الملاحم و الفتن سید ابن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق)، در کتاب‌های اماميه وارد شده است. الفتن قديمى‌ترين منبع در بحث ملاحم و فتن یا نشانه‌هاى ظهور است.[۱۰]
كتاب الفتن همانند ديگر كتاب‌هايى كه در موضوع ملاحم و فتن نوشته شده است، به مهدى اختصاص ندارد؛ بلكه دربارهٔ رويدادهاى آينده جهان اسلام تا قيامت است. بخشى از اين گونه کتاب‌ها، به مهدى(ع) و نشانه‌هاى ظهور او اختصاص دارد. بيشتر روایات اين كتاب از صحابه يا تابعان نقل شده و سند آن به پيامبر خدا(ص) نمى‌رسد؛ برای نمونه از حدود ۱۷۰ حديث باب‌هاى ۲۹ تا ۴۴ اين كتاب، كه دربارهٔ مهدى و سفيانى است، حدود ۲۵ حديث به پيامبر(ص)، امام علی(ع) و امام باقر (ع) مى‌رسد و ديگر اسناد كتاب به افرادى چون كعب الأحبار، زهرى و ارطاة ختم مى‌شود. آنچه به اين سه معصوم هم مى‌رسد، با طرق غير شيعى است.[۱۱] اين‌گونه سندها نه‌تنها از نظر شيعه ارزشى ندارد، در نظر اهل‌سنت نيز حجيت ندارد، چون اصطلاحاً موقوف به‌شمار مى‌رود؛ يعنى سند آن به صحابى متوقف مى‌شود.[۱۲]
از ميان عالمان شيعه سيد بن طاووس یک‌چهارم كتاب ملاحم خود را به نقل روايات كتاب الفتن ابن حماد اختصاص داده است. محدثان بعدى شيعه، كه روايات كتاب ابن طاووس را گزارش كرده‌اند، بدون توجه به منبع اصلى آن، احاديث را به نقل از يک عالم شيعى در تأليفات خود آورده‌اند.[۱۳]
اعتبار کتاب
محققان به دلایلی کتاب الفتن را دارای اعتبار چندانی نمی‌دانند:
- نسبت اين كتاب به مؤلف قطعى نيست و محدثان و رجالیان قديمى اهل‌سنت از چنين كتابى ياد نكرده‌اند؛
- عبدالرحمن مرادى، كه نام او به‌عنوان راوى الفتن در نسخه‌هاى موجود آمده، توثيق نشده است؛
- رجالیان اهل‌سنت مؤلف كتاب را متهم کرده‌اند که اشتباه زياد داشته و احاديث نادرست نقل می‌کرده و گاه جعل هم داشته است؛
- بسيارى از روايات كتاب، موقوف يا مقطوع است و سند آن به رسول خدا(ص) نمى‌رسد. از نظر اهل‌سنت و شيعه چنين آثارى حجت نيست؛
- در اين كتاب رواياتى نقل شده كه ساختگی‌بودن آن آشكار است.[۱۴]
خصوصیات ظاهری و باب‌ها
كتاب الفتن ابن حماد از ده جزء تشكيل شده است. دليل اين تقسيم‌بندى و تفاوت اين اجزاء روشن نيست؛ زیرا در هر جزء رواياتى وجود دارد كه عناوين همان روايات در اجزاى ديگر نيز به‌چشم مى‌خورد. تعداد ابواب هر جزء نيز متفاوت است. اين كتاب هيچ مقدمه و مؤخره‌اى ندارد و مؤلف از آغاز تا انجام آن را به نقل روايت پرداخته است. مؤلف دربارهٔ روايات نيز تفسير و توضيحى از خود نيفزوده است.[۱۵]
كتاب الفتن در مجموع ۷۷ باب دارد؛ برخى از ابواب این کتاب عبارت‌اند از:
مطالعه بیشتر
- صادقی، مصطفی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، آینهٔ پژوهش، شمارهٔ ۸۴، بهمن و اسفند ۱۳۸۲.
منابع
- ↑ صادقی، مصطفی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، آینهٔ پژوهش، شمارهٔ ۸۴، بهمن و اسفند ۱۳۸۲، ص۴۸.
- ↑ برای اطلاع بیشتر راجع به عصر محنت ن.ک: خرم، فاطمه، «عصر محنت»، فرهنگ پژوهش، شمارهٔ ۵، ۱۳۸۸ش.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۴۸-۴۹.
- ↑ الذهبی، شمس‌الدين محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق مجموعة من المحققين بإشراف شعيب الأرناؤوط، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۵ق، م ج۱۰، ص۵۹۷.
- ↑ الذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۶۰۹.
- ↑ ابن عدی، ابواحمد عبدالله بن عدی جرجانی، الكامل فى ضعفاء الرجال، تحقيق عادل أحمد عبدالموجود و علی محمد معوض، شارک فی تحقيقه عبدالفتاح أبوسنة، بیروت، الكتب العلمية، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۲۵۱.
- ↑ الذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۶۰۹.
- ↑ العسقلانی، ابن حجر احمد بن علی، تقریب التهذیب، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دار المعرفة، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۳۰۵.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۴۹.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامهٔ امام مهدى بر پايهٔ قرآن حديث و تاريخ، ترجمهٔ عبدالهادی مسعودى، قم، مؤسسهٔ علمى فرهنگى دارالحديث، ۱۳۹۳، ج۷، ص۴۱۸-۴۱۹.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامهٔ امام مهدى بر پايهٔ قرآن حديث و تاريخ، ج۷، ص۴۱۸-۴۱۹.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۵۰.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۵۴.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۵۳.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۵۰.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامهٔ امام مهدى بر پايهٔ قرآن حديث و تاريخ، ج۷، ص۴۱۸-۴۱۹.