تعداد آیههای قرآن
تعداد آیات قرآن به علت اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیات و نیز اختلاف در شمارش بسمله، مختلف گشته و اقوال متعددی بوجود آورده است که هیچکدام گواهی بر تغییر در آیات قرآن یا حذف و اضافه شدن به قرآن نبوده است. در این میان عددی بین ۶۰۰۰ تا ۶۶۰۰ ببه عنوان تعداد آیات قرآن یاد شده است.
اختلاف و منشأ آن در عدد آیات
تعداد آیات قرآن، از جمله مسائل اختلافی است. چرا که هیچیک از پیامبر(ص)، ائمه اطهار(س) یا گردآوران قرآن، آیات آن را شماره گذاری نکرده و این کار به دست قاریان انجام شده است… این اختلاف، برآمده از اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیه و نیز اختلاف در شمارش بسمله (بسم الله الرحمن الرحیم) به عنوان آیه مستقل یا جزئی از سوره نداستن آن است.[۱]
این اختلاف هرگز به معنای زیادت و نقصان در قرآن و کمیت کلمات و جملات قرآن نیست. به گفته برخی، علت اختلاف گذشتگان در شمارش آیات، آن است که پیامبر خدا(ص) هنگام تلاوت، بر سر آیهها وقف میکرد؛ چون آیات توقیفی اند و هنگامی که جای آن معلوم میشد، برای تکمیل کردن سخن، آن را وصل میکرد و شنونده گاهی چنین میپنداشت که آنجا فاصله ای نیست؛ یعنی گاهی شنونده، دو آیه را یکی میشمرد؛ بنابراین، اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در شمار آیات شد و در پی آن، مکتبهای گوناگون در این باره پدید آمد.[۲]
اقوال متعدد
در بیان علمای مسلمان
اقوال متعددی درباره تعداد آیات قرآن کریم ذکر شده است:[۳]
- قول (۶۲۱۶ آیه): این قول را دیلمی در کتاب مسند الفردوس از طریق فیض از فرات از میمون از ابنعباس مرفوعا روایت کرده است و سپس فیض گفته: «در سند این حدیث ابن معین دروغگوی خبیث است.»
- قول (۶۶۰۰ آیه): ابن الضریس از طریق ابن عطاء از پدرش از ابنعباس آورده است که گفت: «تمام آیات قرآن ۶۶۰۰ آیه است».
- مکتب مدینه (۶۰۰۰ و ۶۲۱۴ آیه): مدنیها برای خود دو جور عدد روایت کردهاند یکی به ابن قعقاع و ابن نصاح منتهی میشود. و روایت دیگر به اسماعیل بن جعفر انصاری منتهی میگردد.
- مکتب مکی (۶۲۱۹ آیه): مکیها عدد خود را از عبداللّه بن کثیر از مجاهد از ابنعباس از ابی بن کعب روایت کردهاند.
- مکتب کوفی (۶۲۳۶ آیه): روایت عدد کوفیها به حمزه و کسایی و خلف بن هشام منتهی میشود.
- مکتب بصری (۶۲۰۴ آیه): منبع شمارش اهل بصره، عاصم بن عجاج جحدری است.
- مکتب شامی (۶۲۲۵ آیه): اهل شام عدد خود را از ابی درداء روایت کردهاند.
علامه طباطبایی درباره شمارگان آیات قرآن میگوید: «پیرامون تعداد آیههای قرآن باید گفت: در این خصوص نص متواتری نرسیده که یک یک آیهها را معرفی کند، و هر یک را از دیگری متمایز سازد. روایات محدودی هم که رسیده به خاطر خبر واحد بودن قابل اعتماد نیستند، و روشنترین علت بر نبودن دلیل معتبر، اختلاف اهل مکه، مدینه، شام، بصره و کوفه است، که درباره تعداد آیات اعداد متفاوتی ارائه کردهاند… وقتی اعداد به یک نص متواتر یا حداقل خبر واحد قابل اعتنایی منتهی نشود، و هیچ آیهای بهطور اطمینانبخشی، از سایر آیات قبل و بعدش متمایز نگردد، هیچ الزامی نیست که یکی از این روایت اخذ شود، لا جرم هر یک از این روایات که روشن و قابل اعتماد بود را میپذیریم و ما بقی را طرد میکنیم، یا به هیچیک عمل نمیکنیم، و اگر شخصی اهل تدبر باشد، باید به هر روایتی که در نظرش بیشتر قابل اعتماد بود، عمل نماید.»[۴]
در روایات اسلامی
تعداد آیات قرآن، در روایات مختلف بیان گشته است که این روایات توسط علماء مورد نقد و از درجه اعتبار ساقط گشته است. همانطور که گفته شد، عدد اهل کوفه منسوب به حمزه و کسایی و هشام میباشد. اما حمزه گفته است: «ابن ابی لیلی از عبدالرحمن السلمی از علی بن ابی طالب(ع) این تعداد را خبر داده است.»[۵] علامه طباطبایی در نقد این روایت مینویسند: «و آنچه که از علی(ع) در عدد کوفیان نقل شده معارض است با ادلهای که از خود آن جناب و همچنین از سایر ائمه اهل بیت(ع) رسیده که: در هر سوره بسم اللَّه جزء آن سوره و یکی از آیات آن است، زیرا به حساب کوفیان، تنها بسم اللَّه فاتحه، جزء سوره است، و ما بقی به حساب نیامده، و لازمه روایت نامبرده این است که عدد آیههای قرآن به مقدار بسمالله های سورهها بیشتر باشد.»[۶]
امام صادق(ع) در اینباره میفرماید: «قرآنی که جبرئیل برای محمد(ص) آورد ۱۷ هزار آیه بوده است».[۷] هر چند که این روایت، صحیح السند است[۸] برای آنکه این روایت به علت تعارض با متن قرآن در خصوص عدم تحریف شدن قرآن، از اعتبار ساقط نشود و کنار گذاشته نشود، مورد توجیه قرار گرفته است.[۹] از این میان میتوان به مورد زیر اشاره کرد:
توجیه اول: اینکه در این روایت کلمه «عشر» به اشتباه توسط نسخه نویسان یا راویان اضافه گشته باشد و امام در صدد بیان عدد تقریبی بوده است نه عدد دقیق.[۱۰] این حدیث در برخی نسخ الکافی و در بعضی منابع دیگر، «سبعة آلاف آیة» آمده است:
- در کتاب الوافی، به نقل از الکافی شریف:ظاهر از متن الوافی این است که عبارت مزبور در نسخه محدّث فیض از الکافی «سبعةآلاف آیة» بود.[۱۱]
- در نسخهای معتبر از الکافی، به صورت: «سبعة الاف آیة» آمده است. این نسخه از بهترین نسخ خطّی و صحیح الکافی بهشمار میآید.[۱۲]
- در نسخهٔ منقّح و ممتاز دیگری از الکافی، به صورت: «سبعة آلاف آیة» آمده است.[۱۳]
این نسخ، در قوّت و کثرت، قابل سنجش با نسخ دیگری که در آن ۱۷ هزار آیه آمده، نیستند و توجیه «عدد تقریبی» نیز مورد نقد واقع گشته است.[۱۴]
توجیه دوم: اینکه متن حدیث تاویل برده شود و کلمه «قرآن»، بر معنای جامع وحی قرآنی و وحی بیانی حمل شود: وحی بیانی حاوی بیان تفسیر و تأویل قرآن است، در نتیجه، شش هزار و دویست و اندی از آن، وحی مُعجِز قرآنی میباشد و بقیهاش وحی بیانی میباشد که متکفّل تبیین و تأویلِ همان وحی قرآنی است. این همان مصحف امیرالمومنین(ع) میباشد.[۱۵][۱۶][۱۷] و شواهدی از آیات و روایات نیز بر این توجیه دلالت دارد.[۱۸]
جستارهای وابسته
- تفاوت تعداد آیات قرآن در برخی روایات
- تحریف قرآن در روایت سالم بن سلمه
- روایات تحریف قرآن
- انواع تحریف قرآن
منابع
- ↑ رشاد، علی اکبر (۱۳۹۶). دانشنامه علوم قرآن. ج۱. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. ص۵۶.
- ↑ محمدی ری شهری، محمد (۱۳۹۱). شناختنامه قرآن. ج۱. قم: دار الحدیث. ص۳۰۶.
- ↑ حائری قزوینی، سید مهدی (۱۳۸۹). ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی. ج۱. تهران: امیرکبیر. ص۲۲۶-۲۲۷.
- ↑ طباطبایی، محمدحسین (۱۴۰۲). ترجمه تفسیر المیزان. ج۱۳. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی. ص۳۲۰.
- ↑ حائری قزوینی، سید مهدی (۱۳۸۹). ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی. ج۱. تهران: امیرکبیر. ص۲۲۷.
- ↑ طباطبایی، محمدحسین (۱۴۰۲). ترجمه تفسیر المیزان. ج۱۳. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی. ص۳۲۱.
- ↑ الکلینی الرازی، أبو جعفر محمّد بن یعقوب (۱۴۳۰). الکافی. ج۴. قم: دار الحدیث. ص۶۷۴.
- ↑ المجلسی، محمّد باقر (۱۴۰۴). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول. ج۱۲. تهران: دار الکتب الإسلامیّة. ص۵۲۵.
- ↑ محمدی ری شهری، محمد (۱۳۹۱). شناختنامه قرآن. ج۱. قم: دار الحدیث. ص۳۰۸.
- ↑ المازندرانی، الملا صالح. شرح أصول الکافی. ج۱۱. تهران: المکتبة الإسلامیة. ص۷۶.
- ↑ فیض کاشانی، محمد محسن (۱۴۰۶). الوافی. ج۹. اصفهان: کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی(ع). ص۱۷۸۰-۱۷۸۱.
- ↑ احسانی فرلنگرودی، محمد (۱۳۸۸). «صحیحه هشام و شمار آیات قرآن». فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث. ۵۱ (۱): ۱۰۱.
- ↑ احسانی فرلنگرودی، محمد (۱۳۸۸). «صحیحه هشام و شمار آیات قرآن». فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث. ۵۱ (۱): ۱۰۱.
- ↑ احسانی فرلنگرودی، محمد (۱۳۸۸). «صحیحه هشام و شمار آیات قرآن». فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث. ۵۱ (۱): ۱۰۲.
- ↑ ابن بابَوَیْه قمی، ابوجعفر محمد بن علی (۱۴۱۴). الإعتقادات. قم: کنگره شیخ مفید. ص۸۴.
- ↑ الأزدی النیسابوری، الفضل بن شاذان. الإیضاح. المحقق:السید جلال الدین الحسینی الأرموی. تهران: دانشگاه تهران. ص۲۱۵.
- ↑ العکبری، البغداد، الشیخ المفید محمد بن محمد (۱۴۱۴). أوائل المقالات فی المذاهب والمختارات. بیروت: دار المفید. ص۸۱.
- ↑ احسانی فرلنگرودی، محمد (۱۳۸۸). «صحیحه هشام و شمار آیات قرآن». فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث. ۵۱ (۱): ۹۶-۹۷.