تعداد آیه‌های قرآن

سؤال

تعداد آیات قرآن چند آیه است؟ منابع شیعه و سنی در این‌باره چه نظری را گزارش کرده‌اند؟ این اختلاف دلیلی بر تحریف شدن قرآن است؟

درگاه‌ها

تعداد آیات قرآن به علت اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیات و نیز اختلاف در شمارش بسمله، مختلف گشته و اقوال متعددی بوجود آورده است که هیچکدام گواهی بر تغییر در آیات قرآن یا حذف و اضافه شدن به قرآن نبوده است. در این میان عددی بین ۶۰۰۰ تا ۶۶۰۰ به عنوان تعداد آیات قرآن یاد شده است.

اختلاف و منشأ آن در عدد آیات

تعداد آیات قرآن، از جمله مسائل اختلافی است. چرا که هیچ‌یک از پیامبر(ص)، ائمه اطهار(س) یا گردآوران قرآن، آیات آن را شماره گذاری نکرده و این کار به دست قاریان انجام شده است. این اختلاف، برآمده از اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیه و نیز اختلاف در شمارش بسمله (بسم الله الرحمن الرحیم) به عنوان آیه مستقل یا جزئی از سوره ندانستن آن است.

این اختلاف هرگز به معنای زیادت و نقصان در قرآن و کمیت کلمات و جملات قرآن نیست. به گفته برخی، علت اختلاف گذشتگان در شمارش آیات، آن است که پیامبر خدا(ص) هنگام تلاوت، بر سر آیه‌ها وقف می‌کرد؛ چون آیات توقیفی‌اند و هنگامی که جای آن معلوم می‌شد، برای تکمیل کردن سخن، آن را وصل می‌کرد و شنونده گاهی چنین می‌پنداشت که آنجا فاصله‌ای نیست؛ یعنی گاهی شنونده، دو آیه را یکی می‌شمرد؛ بنابراین، اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در شمار آیات شد و در پی آن، مکتب‌های گوناگون در این باره پدید آمد.

اقوال متعدد

در بیان علمای مسلمان

اقوال متعددی درباره تعداد آیات قرآن کریم ذکر شده است:

• قول (۶۲۱۶ آیه): این قول را دیلمی در کتاب مسند الفردوس از طریق فیض از فرات از میمون از ابن‌عباس مرفوعا روایت کرده است و سپس فیض گفته: «در سند این حدیث ابن معین دروغگوی خبیث است.»
• قول (۶۶۰۰ آیه): ابن ضریس از طریق ابن عطاء از پدرش از ابن‌عباس آورده است که گفت: «تمام آیات قرآن ۶۶۰۰ آیه است».
• مکتب مدینه (۶۰۰۰ و ۶۲۱۴ آیه): مدنی‌ها برای خود دو عدد روایت کرده‌اند یکی به ابن قعقاع و ابن نصاح منتهی می‌شود. روایت دیگر به اسماعیل بن جعفر انصاری منتهی می‌گردد.
• مکتب مکی (۶۲۱۹ آیه): مکی‌ها عدد خود را از عبداللّه بن کثیر از مجاهد از ابن‌عباس از ابی بن کعب روایت کرده‌اند.
• مکتب کوفی (۶۲۳۶ آیه): روایت عدد کوفی‌ها به حمزه، کسایی و خلف بن هشام منتهی می‌شود.
• مکتب بصری (۶۲۰۴ آیه): منبع شمارش اهل بصره، عاصم بن عجاج جحدری است.
• مکتب شامی (۶۲۲۵ آیه): اهل شام عدد خود را از ابی درداء روایت کرده‌اند.

علامه طباطبایی درباره شمارگان آیات قرآن می‌گوید: «در این خصوص نص متواتری نرسیده که یک یک آیه‌ها را معرفی کند و هر یک را از دیگری متمایز سازد. روایات محدودی هم که رسیده به خاطر خبر واحد بودن قابل اعتماد نیستند؛ روشن‌ترین علت بر نبودن دلیل معتبر، اختلاف اهل مکه، مدینه، شام، بصره و کوفه است، که درباره تعداد آیات اعداد متفاوتی ارائه کرده‌اند… وقتی اعداد به یک نص متواتر یا حداقل خبر واحد قابل اعتنایی منتهی نشود و هیچ آیه‌ای به‌طور اطمینان‌بخشی، از سایر آیات قبل و بعدش متمایز نگردد، هیچ الزامی نیست که یکی از این روایت اخذ شود، لا جرم هر یک از این روایات که روشن و قابل اعتماد بود را می‌پذیریم و ما بقی را طرد می‌کنیم، یا به هیچ‌یک عمل نمی‌کنیم، و اگر شخصی اهل تدبر باشد، باید به هر روایتی که در نظرش بیشتر قابل اعتماد بود، عمل نماید.»

در روایات اسلامی

تعداد آیات قرآن، در روایات مختلف بیان گشته است که این روایات توسط علماء مورد نقد و از درجه اعتبار ساقط گشته است. عدد اهل کوفه منسوب به حمزه و کسایی و هشام می‌باشد. اما حمزه گفته است: «ابن ابی لیلی از عبدالرحمن السلمی از علی بن ابی طالب(ع) این تعداد را خبر داده است.» علامه طباطبایی در نقد این روایت می‌نویسند: «و آنچه که از علی(ع) در عدد کوفیان نقل شده معارض است با ادله‌ای که از خود آن جناب و همچنین از سایر ائمه اهل بیت(ع) رسیده که: در هر سوره بسم اللَّه جزء آن سوره و یکی از آیات آن است، زیرا به حساب کوفیان، تنها بسم اللَّه فاتحه، جزء سوره است، و ما بقی به حساب نیامده، و لازمه روایت نامبرده این است که عدد آیه‌های قرآن به مقدار بسم‌الله‌ های سوره‌ها بیشتر باشد.»

امام صادق(ع) در این‌باره می‌فرماید: «قرآنی که جبرئیل برای محمد(ص) آورد ۱۷ هزار آیه بوده است». هر چند که این روایت، صحیح السند است برای آنکه این روایت به علت تعارض با متن قرآن در خصوص عدم تحریف شدن قرآن، از اعتبار ساقط نشود و کنار گذاشته نشود، مورد توجیه قرار گرفته است. از این میان می‌توان به مورد زیر اشاره کرد:

توجیه اول: در این روایت کلمه «عشر» به اشتباه توسط نسخه نویسان یا راویان اضافه گشته باشد و امام در صدد بیان عدد تقریبی بوده است نه عدد دقیق. این حدیث در برخی نسخ الکافی و در بعضی منابع دیگر، «سبعة آلاف آیة» آمده است:

• در کتاب الوافی، به نقل از الکافی: ظاهر از متن الوافی این است که عبارت مزبور در نسخه محدّث فیض از الکافی «سبعةآلاف آیة» بود.
• در نسخه‌ای معتبر از الکافی، به صورت: «سبعة الاف آیة» آمده است. این نسخه از بهترین نسخ خطّی و صحیح الکافی به‌شمار می‌آید.
• در نسخهٔ منقّح و ممتاز دیگری از الکافی، به صورت: «سبعة آلاف آیة» آمده است.

این نسخ، در قوّت و کثرت، قابل سنجش با نسخ دیگری که در آن ۱۷ هزار آیه آمده، نیستند و توجیه «عدد تقریبی» نیز مورد نقد واقع گشته است.

توجیه دوم: متن حدیث تاویل برده شود و کلمه «قرآن»، بر معنای جامع وحی قرآنی و وحی بیانی حمل شود: وحی بیانی حاوی بیان تفسیر و تأویل قرآن است، در نتیجه، شش هزار و دویست و اندی از آن، وحی مُعجِز قرآنی می‌باشد و بقیه‌اش وحی بیانی می‌باشد که متکفّل تبیین و تأویلِ همان وحی قرآنی است. این همان مصحف امیرالمومنین(ع) می‌باشد. و شواهدی از آیات و روایات نیز بر این توجیه دلالت دارد.

جستارهای وابسته

• تفاوت تعداد آیات قرآن در برخی روایات
• تحریف قرآن در روایت سالم بن سلمه
• روایات تحریف قرآن
• انواع تحریف قرآن