آقا بزرگ تهرانی
آقا بزرگ تهرانی کیست و چه جایگاهی در حوزه علمیه شیعه دارد؟
| آقابزرگ تهرانی | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | محمد محسن منزوی |
| سرشناسی | تراجِم‌نگاری و کتابشناسی |
| تولد | ۱۲۹۳ق |
| وفات | ۱۳۸۹ق |
| استادان | آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی |
| تالیفات | الذریعه، طبقات اعلام الشیعه |
| مذهب | شیعه |
| علت شهرت | نگارش الذریعه |
| خویشان سرشناس | احمد منزوی، علی‌نقی منزوی |
| محل دفن | کتابخانه عمومی آقابزرگ تهرانی در نجف |
آقا بزرگ تهرانی (۱۲۹۳ق-۱۳۸۹ق)، فقیه، کتابشناس و تراجِم‌نگار شیعی. کتاب الذریعه، که دانشنامه بزرگ کتابشناسی عالمان شیعه و کتاب طبقات اعلام الشیعه، که دایرةالمعارف دانشمندان شیعه از قرن چهارم تا قرن چهاردهم است، دو اثر مهم و مشهور آقابزرگ تهرانی به‌شمار می‌رود.
آقا بزرگ در تهران متولد شد و در نجف تحصیلات حوزوی را تا اجتهاد ادامه داد و پس از آن برای تألیف الذریعه به سامرا رفت. او برای نوشتن دو اثر مشهور خود، به سفرهای زیادی پرداخت و از کتابخانه‌های بسیاری از کشورها دیدن کرد.
ملا محمدکاظم خراسانی و محمدکاظم طباطبایی یزدی از اساتید آقا بزرگ در نجف بودند. آقا بزرگ با تألیف الذریعه و طبقات اعلام شیعه، جایگاهی بی‌نظیر در کتابشناسی و رجال‌شناسی پیدا کرد که مورد تحسین و تکریمِ اهل علم قرار گرفت.
زندگی‌نامه
محمدمحسن بن علی، مشهور به منزوی و آقابزرگ تهرانی، کتابشناس و رجال‌شناس برجسته،[۱] مجتهد،[۲] اصولی بود.[۳] آقابزرگ در ۱۲۹۳ق در تهران متولد شد. خاندان او همه از تاجرانی بودند که از گیلان به تهران مهاجرت کرده و از ۱۲۵۰ق در این شهر ساکن شده بودند.[۴] پدر و پدربزرگش از روحانیان این شهر بودند. جد بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهر خان معتمدالدولهٔ گرجی، نخستین چاپخانهٔ ایران را بنیاد نهاده بود. وی ۱۳۱۵ق به قصد ادامهٔ تحصیل به نجف رفت و از این تاریخ تا ۱۳۲۹ق در حوزه علمیه نجف به کسب دانش پرداخت.[۵]
آقابزرگ در ۱۳۲۹ق، به کاظمین و سامرا[۶] رفت و به تدوین بزرگ‌ترین دائرةالمعارف کتابشناسی شیعی، یعنی الذریعة الی تصانیف الشیعة به تحقیق و تتبع پرداخت. در ۱۳۵۴ق، به نجف بازگشت و به‌منظور چاپ الذریعة، چاپخانه‌ای به نام مطبعة السعاده بنیاد نهاد؛ اما دولت پادشاهی عراق به بهانه‌های گوناگون مانع کار وی گردید. آقا بزرگ جلد نخست الذریعة را در مطبعة الغری به چاپ رساند، اما انتشار آن، بازهم در نتیجهٔ مخالفت دولت عراق ۶ ماه به تعویق افتاد.[۷]
آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دائرةالمعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. او از بیشتر کتابخانه‌های عمومی عراق، ایران، سوریه، فلسطین، مصر و حجاز، و بسیاری از کتابخانه‌های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت.[۷]
آقا بزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای ۵ پسر و ۴ دختر شد.[۸] شیخ آقابزرگ، در ۹۷ سالی، در سال ۱۳۸۹ق برابر با ۱۳۴۸ شمسی درگذشت. آیت‌اللّه خویی بر جنازه وی نماز خواند و در کتابخانه خویش به خاک سپرده شد.[۹]
جایگاه و مقام علمی
از آقابزرگ با عنوان «مقتدای پژوهشگران» یاد می‌کنند که ابواب وسیعی را در موضوعات گوناگون به روی پژوهشگران باز کرد. گفته شده زمانی آقا بزرگ اقدام به تدوین کتاب الذریعة کرد که آن اهتمامی که امروز به کتابشناسی در جامعه وجود دارد، در آن زمان وجود نداشته و فردی که به این کار مبادرت می‌کرده است، او را به بی‌سوادی متهم می‌کردند.[۱۰]
آقابزرگ تهرانی را با عناوین علامه کبیر، مؤلف مجاهد توصیف کرده‌اند. محمدرضا حکیمی در کتابی که درباره آقا بزرگ تهرانی نوشته، وی را در اخلاق اسلامی، تقوای نفس و طهارت ضمیر از نمونه‌های اندک‌یاب توصیف می‌کند که احوالات او و امثال او، اصحاب ائمه طاهرین و علمای بزرگ شیعه را به یاد می‌آورد. جلال آل احمد پس از انتشار جلد پنجم الذریعه مقاله‌ای در معرفی آن منتشر کرد که ضمن آن این‌گونه نوشت: «به‌راستی باید گفت کمتر محقق و کتابدار یا مطالعه‌کننده‌ای در تاریخ ایران بعد از اسلام می‌تواند خود را از این مجموعه گرانبها بی‌نیاز بداند».[۱۱]
مهدی محقق، ادیب و فیلسوف، از شیخ آقابزرگ تهرانی به عنوان یکی از چهره‌های بزرگ فرهنگ ایران یاد کرده است. محقق گفته است: «همیشه سعی شده است که پایگاه علمی شیعهٔ امامیه کم‌رنگ نشان داده شود؛ اما مرحوم آقابزرگ تهرانی در آثار خود کوشش کرده است که دانشمندان شیعی را معرفی کند.»[۱۲] رضا استادی درباره آقابزرگ گفته است: «ایشان به جهانیان ثابت کرد که شیعه ۵۵ هزار کتاب و رساله دارد.»[۱۳]
حسن انصاری، کتابشناس و پژوهشگر تاریخ اسلام درباره آقابزرگ می‌نویسد: «عظمت کار شیخ آقا بزرگ طهرانی در الذریعه با توجه به زمان و امکانات او شگفت‌آور است. همین الآن هم اگر بخواهیم کتابی در سطح الذریعه بنویسیم نیاز به یک لجنه(گروه) چند ده نفری داریم. آقا بزرگ طهرانی نمونه یک محقق تمام عیار در سنت کهنسال حوزه‌های پر افتخار شیعی است. اگر او چنین همتی نمی‌کرد بعید است بسیاری از آنچه او شناسایی کرد هیچگاه شناخته می‌شد».[۱۴]
عبدالله انوار، مصحح و نسخه‌شناس درباره آقابزرگ گفته است: «آنچه آقا بزرگ را از دیگر فضلای حوزه متمایز می‌کند، ورودش به حوزه کتابشناسی و فهرست‌نگاری و طبقات اعلام شیعه یعنی علم رجال شیعی است».[۱۵]
اساتید
شفیعی کدکنی: آقابزرگ را باید در کنار دهخدا و علامه قزوینی و پورداوود و تقی‌زاده، و بهار و خانلری و یارشاطر و مصاحب به‌شمار آورد؛ آنها که کارهای عظیم و جاودانه در سطح جهانی، انجام داده‌اند. کارهای عظیم «رجالی» و «کتابشناسی» علامه تهرانی را در عرض کارهای بزرگ و دوران‌ساز آن بزرگان می‌شمارم. درست است که او آثار خود را به زبان عربی نوشته است ولی محتوای نوشته‌های او عملاً معرفی فرهنگ ملی ما و شناساندن جمعی از دانشمندان ایرانی به مخاطبان زبان عربی در سراسر جهان بوده است.[۱۶]
اساتید در تهران:
- فقه: میرزا محمّد تقی گرکانی و حاج شیخ علی نوری ایلکایی
- اصول: سید عبدالکریم لاهیجی و سید محمّد تقی تنکابنی
- ادبیات: شیخ محمّد حسین خراسانی و شیخ محمّد باقر معز الدوله
- تجوید: شیخ محمدرضا قاری
- منطق: میرزا محمود قمی
- ریاضیات: حاج شیخ علی نوری و میرزا ابراهیم زنجانی
- خط نسخ و نستعلیق: خطاط شهیر، زین العابدین محلاتی[۱۷]
اساتید در نجف:
- آخوند ملا محمد کاظم خراسانی (د. ۱۳۲۹ ه.ق)، صاحب کفایة الاصول
- سید محمد کاظم طباطبائی یزدی (د. ۱۳۳۷ ه.ق)، صاحب العروة الوثقی
- شیخ محمد طه نجف (د. ۱۳۲۳ ه.ق)، صاحب اتقان المقال
- حاج میرزا حسین نوری (د. ۱۳۲۰ ه.ق)، صاحب مستدرک الوسائل.
- میرزا محمّد تقی شیرازی (د. ۱۳۳۸ ه.ق)، صاحب حاشیه مکاسب
- حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی (د. ۱۳۲۶ ه.ق)
- ملا فتح اللّه شیخ الشریعه اصفهانی (د. ۱۳۳۹ ه.ق)، صاحب افاضة القدیر و قاعدة لا ضرر
- سید مرتضی کشمیری (د. ۱۳۲۳ ه.ق)،
- سید احمد حائری تهرانی (د. ۱۳۳۲ ه.ق)
- میرزا محمّد علی مدرسی چهاردهی (د. ۱۳۳۴ ه.ق)[۱۸]
عالمانی که به آقابزرگ اجازه فقهی و روایی داده‌اند:
- سید حسن صدر کاظمی (د. ۱۳۵۴ ه.ق)، صاحب تأسیس الشیعة الکرام لعلوم الاسلام
- سیدمحمّد علی شاه عبد العظیمی (د. ۱۳۳۴ ه.ق)، صاحب الایقاد فی وفیات المعصومین علیهم السّلام
- سید ابو تراب خوانساری (د. ۱۳۴۶ ه.ق)، صاحب سبل الرشاد فی شرح نجاة العباد و الدر النضید فی شرح التحریر
- شیخ علی خاقانی (د. ۱۳۳۴ ه.ق)، صاحب کتاب رجال الخاقانی
- شیخ موسی بن جعفر کرمانشاهی (د. ۱۳۴۰ ه.ق)
- شیخ محمّد صالح آل طعان بحرانی (د. ۱۳۳۳ ه.ق)
- شیخ علی کاشف الغطاء (د. ۱۳۵۰ ه.ق)، پدر علامه مجاهد شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء
- شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از دانشمندان مدینه
- شیخ عبد القادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف نبوی
- شیخ محمّد علی ازهری مکی مالکی، رئیس مدرسان مسجد الحرام
- شیخ عبد الوهاب شافعی، امام جماعت مسجد الحرام.
- شیخ عبد الرحمن علیش حنفی، امام جماعت مسجد رأس الحسین و مدرس الازهر.[۱۹]
شاگردان
شاگردان و کسانی که از آقا بزرگ تهرانی اجازه روایی دارند:
- آیت‌اللّه بروجردی (د. ۱۳۸۰ ه.ق)
- سید عبدالهادی شیرازی (د. ۱۳۸۲ ه.ق)
- سید عبدالحسین شرف‌الدین موسوی (د. ۱۳۷۷ ه.ق)
- شیخ عبدالحسین امینی (د. ۱۳۹۰ ه.ق)
- محمد حسن مظفر (د. ۱۳۷۵ ه.ق)
- سید هبة الدین شهرستانی (د. ۱۳۸۶ ه.ق)
- محمد رضا آل یاسین (د. ۱۳۷۰ ه.ق)
- علامه طباطبایی (د. ۱۴۰۲ ه.ق)
- شیخ نجم الدین عسکری تهرانی (د. ۱۳۹۵ ه.ق)
- سید شهاب الدین مرعشی نجفی (۱۳۱۵–۱۴۱۱ ه.ق)
- شیخ محمّد علی غروی اردوبادی (د. ۱۳۷۰ ه.ق)
- سید محمد هادی میلانی (۱۳۱۳–۱۳۹۵ ه.ق)
- قلی کابلی (۱۲۹۳–۱۳۷۲ ه.ق)
- شیخ محمّد تقی شوشتری (۱۳۲۰–۱۴۱۵ ه.ق)
- سید عبداللّه شیرازی (۱۳۱۵–۱۴۰۵ ه.ق)
- شیخ محمّد رضا طبسی نجفی (۱۳۲۴–۱۴۰۵ ه.ق)
- مرتضی حائری یزدی (۱۳۳۴–۱۴۰۶ ه.ق)
- محمد علی مدرس خیابانی (۱۲۹۶–۱۳۷۳ ه.ق)
- سید علی علامه فانی اصفهانی (۱۳۳۳–۱۴۰۹ ه.ق).[۲۰]
آثار
- مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، تهران، ۱۳۳۷ش
- المشیخة، نجف، ۱۳۵۶ق
- هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی، کربلا، ۱۳۸۳ق
- النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)
- توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد، قم، ۱۴۰۱ق
- تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)
- ذیل المشیخة، نجف، ۱۳۵۵ق
- ضیاء المفازات فی طرق مشایخ الاجازات (خطی)
- اجازات الروایة و الوراثة فی القرون الاخیرة الثلاثة (خطی).
- حیات الشیخ الطوسی، نجف، ۱۳۷۶ق
- مستدرک کشف الظنون یا ذیل کشف الظنون، تهران، ۱۳۸۷ق.[۲۱]
الذریعه
الذریعة الی تصانیف الشیعة را مهمترین و ارزشمندترین تألیف شیخ آقابزرگ می‌دانند. در این کتاب، خواننده با بیش از ۵۰ هزار کتاب شیعی که در طول قرون متمادی به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی، اردو، تألیف یافته است، آشنا می‌شود.[۲۲] گفته شده دو فرزند آقابزرگ یعنی علی نقی و احمد در ارتباط با ذریعه، تلاش فراوانی کردند و از بابت اضافاتی که در آن داشتند، همواره مورد انتقاد بوده‌اند.[۲۳]
در کتاب ریحانه الادب آمده است: «احاطه بر مصنّفات شیعه با این همه تشتّت و تفرق آنها که در تمامی اقطار عالم در خانه‌ها و کتابخانه‌های عمومی و خصوصی، ملی و دولتی در هر شهر و قریه و قصبه منتشر می‌باشد از محالات عادیه بشمار است لکن این علامه وقت .. با اهتمام تمام و عزم راسخ فتورناپذیر در انجام این مرام مقدس دامن همّت بر کمر زده ... است.»[۲۴]
شفیعی کدکنی درباره این کتاب گفته است: «الذریعه او جایگاهی دارد در حد کارهای بزرگ کارل بروکلمان (خاورشناس بزرگ آلمانی) و فؤاد سزگین (مستشرق اهل ترکیه) که کوشیده‌اند موجودی زبان عربی را به شیوه‌ای جهانی و علمی به زبان آلمانی، معرفی کنند. کتابشناسی فرهنگ ایران، هیچگاه، از آثار علامه تهرانی بی‌نیاز نخواهد بود.»[۲۵]
انگیزه نگارش الذریعه
در مورد انگیزهٔ شیخ آقا بزرگ در تألیف الذریعه چنین گفته شده است که جرجی زیدان در کتاب مشهور خود تاریخ آداب اللغة العربیة در مورد شیعه سخنی بدین مضمون گفت: «شیعه طایفه‌ای بود کوچک و آثار قابل اعتنایی نداشت و اکنون شیعه‌ای در دنیا وجود ندارد»؛ این شد که شیخ آقا بزرگ و دو هم‌ردیف و دوست علمی‌اش، شیخ محمد کاشف الغطاء و سید حسن صدر هم‌پیمان شدند تا هر یک در باب معرفی شیعه کاری را بر عهده گیرند و به این صورت پاسخ سخن جرجی زیدان را بدهند. سید حسن صدر با نگارش کتاب تأسیس الشیعه لعلوم الإسلام این کار را انجام داد. علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء نیز متعهد شد کتاب «تاریخ آداب اللغة» جرجی زیدان را نقد علمی بکند. و شیخ آقا بزرگ هم مأمور شد فهرستی برای تألیفات شیعه بنویسد که حاصل آن کتاب «الذریعه» شد.[۲۶]
برخی گفته‌اند این انگیزه و داستان در مقابل کتاب فجر الاسلام نوشته احمد امین مصری بود که تهمت‌ها و اهانت‌های زیادی در این کتاب به شیعه کرده است.[۲۷]
طبقات اعلام الشیعه
طبقات اعلام الشیعة از تألیفات گرانسنگ و پربار آقابزرگ تهرانی شمرده می‌شود که تذکره‌ای از دانشمندان شیعه از قرن چهارم تا قرن چهاردهم قمری می‌باشد.[۲۸] گفته شده طبقات در معرفی اعلام و بزرگان شیعه به قدری جامع و مانع است که کمتر کتابی در این موضوع در فرهنگ اسلامی می‌تواند با آن برابری کند.[۲۹]
مطالعه بیشتر
- زندگی و آثار شیخ آقابزرگ تهرانی، سید محمدحسین حسینی جلالی، ترجمه سید محمدعلی احمدی ابهری، تهران، مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش، محمد صحتی سردرودی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
- زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی شیخ آقابزرگ تهرانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۷ش.
- شیخ آقابزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش.
- شیخ آقا بزرگ تهرانی، نامه‌ها، مقالات و آثاری از شیخ آقا بزرگ و مباحث و مطالبی درباره وی، به کوشش علی اکبر صفری، مؤسسه کتابشناسی شیعه، ۱۳۹۱ش.
- نرم‌افزار مجموعه آثار آقابزرگ تهرانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
منابع
- ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۳۹.
- ↑ استادی، رضا، «کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه آقا بزرگ باید به عنوان کتاب قرن انتخاب می‌شد»، سایت مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۲ش.
- ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۵۲.
- ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴۵.
- ↑ منزوی، علی نقی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، کتاب ماه کلیات، سال ششم، شهریور و مهر ۱۳۸۲ش، شماره ۹ و ۱۰، ص۱۱۶.
- ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴۵.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.
- ↑ موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.
- ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۶۷.
- ↑ «در مراسم بزرگداشت آقابزرگ تهرانی عنوان شد: «الذریعة الی تصانیف الشیعه» عشق‌نامه و رنج‌نامه است»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۸ مهر ۱۳۸۷ش، تارخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۴۰۲ش.
- ↑ «شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
- ↑ «در مراسم بزرگداشت آقابزرگ تهرانی عنوان شد: «الذریعة الی تصانیف الشیعه» عشق‌نامه و رنج‌نامه است»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۸ مهر ۱۳۸۷ش، تارخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۴۰۲ش.
- ↑ استادی، رضا، «کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه آقا بزرگ باید به عنوان کتاب قرن انتخاب می‌شد»، سایت مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۲ش.
- ↑ انصاری، حسن، «آقابزرگ طهرانی»، سایت بررسی‌های تاریخی (مقالات و نوشته‌های حسن انصاری در حوزه تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام)، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید:۳ مهر ۱۴۰۲ش.
- ↑ «میراث‌بان تشیع، شب آقا بزرگ تهرانی در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد»، روزنامه اعتماد، شماره ۴۵۸۸، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۲ش.
- ↑ شفیعی کدکنی، محمدرضا، «یکی از چند چهره ممتاز فرهنگ ملی ما»، مجله بخارا، شماره ۱۳۸، ۱۳۹۹ش، به نقل از «انتشار بخارا تابستانی» سایت مجله بخارا، تاریخ درج مطلب:۳۱ تیر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
- ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش. ص۲۴۱.
- ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش. ص ۲۴۲.
- ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش. ص۲۴۱ و ۲۴۲.
- ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴۲ تا ص۲۴۵.
- ↑ موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.
- ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴۶.
- ↑ «گفتاری از رسول جعفریان: نهضت بازشناسی هویت شیعه با فهرست‌نویسی آثار امامیه» خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۲ش.
- ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۵۳.
- ↑ شفیعی کدکنی، محمدرضا، «یکی از چند چهره ممتاز فرهنگ ملی ما»، مجله بخارا، شماره ۱۳۸، ۱۳۹۹ش، به نقل از «انتشار بخارا تابستانی» سایت مجله بخارا، تاریخ درج مطلب:۳۱ تیر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
- ↑ «شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
- ↑ خامنه ای، سید علی، «شیخ آقا بزرگ تهرانی، (بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری)»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۵ شهریور ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
- ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۵۱.
- ↑ انوار، سید عبدالله، «اهمیت الذریعه و خاندان حاج آقا بزرگ تهرانی»، کتاب ماه کلیات، شماره ۹ و ۱۰، سال ششم، شهریور و مهر ۱۳۸۲ش، ص۴۸.