پذیرفتن امانت الهی توسط انسان در آیه ۷۲ سوره احزاب

سؤال

مقصود از امانت الهی در آیه ۷۲ سوره احزاب چیست؟

امانت در تعابیر مفسیرین به؛ کمال، قابلیت تکامل، اطاعت و گسستن از هر چیز و فنای فی اللّه تعریف شده است.

معنای عرضهٔ امانت

مفسران در ذیل آیهٔ ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا؛ ما امانت [الهی و بار تکلیف] را بر آسمانها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم، پس، از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناک شدند، و انسان آن را برداشت؛ راستی او ستمگری نادان بود.﴾(احزاب:۷۲) نظرات مختلفی پیرامون مقصود از عرضه امانت خداوند بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها مطرح کرده‌اند:

• «عرضه» به معنای مجازی آن است. آیه تنها یک تمثیل و به نوعی بیان حال است. منظور آیه این است که اگر عرضه می‌کردیم و شعور داشتند، به‌خاطر عظمت امانت و سختی آن، نمی‌پذیرفتند.

ابن‌عربی: «گفت و گوی خدا با موجودات صامت نزد عامه از علمای رسوم، حدیث حال است و از این رو، اینان آیاتی نظیر (انّا عرضَنا الامانَة…) را تأویل می‌کنند … اما نزد اهل کشف، صامتی وجود ندارد و همه هستی، اعم از جماد و نبات و حیوان، سخن خداوند را به اذن او در عالم حس و نه عالم خیال می‌شنوند.

• امانت خداوند سنگین‌تر از آسمان‌ها و زمین و کوه‌هاست و این‌ها توان حمل آن را ندارند. علامه طباطبائی نیز کلامی نزدیک به این قول را دارد.
• افرادی از جمله ابوعلی جبّائی از دانشمندان معتزله معتقدند عرضه به معنای حقیقی آن بوده و منظور این است که امانت بر اهل آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه شد و تنها انسان آن را پذیرفت.
• بیشتر مفسرانی که پیرو مکاتب عرفانی بوده‌اند معتقدند «عرضه» به معنای حقیقی آن مراد است و چون در دیدگاه قرآن، همه هستی دارای شعور است، بدین روی، گفتگو بین خداوند و موجودات عالم هیچ بُعدی ندارد. این آیه نیز حاکی از نوعی مخاطبه حقیقی میان خداوند و آسمان و زمین البته با زبان متناسب با آن‌ها بوده است.

معنای امانت

علامه طباطبایی مراد از امانت را کمالی می‌داند که با داشتن اعتقادات درست، اعمال صالح و سلوک راه کمال حاصل می‌شود. او معتقد است در این کمال، هیچ موجودی نه آسمان و نه زمین و نه غیر آن دو، شریک انسان نیست. و خدا او را برای خود خالص کرده است.

در تفسیر نمونه امانت الهی را همان قابلیت تکامل و مقام انسانِ کامل، همراه با اراده و اختیار دانسته است. برخی مقصود خداوند از امانت را اطاعت گفته‏ و ملاصدرا، امانت را گسستن از هر چیز و فنای فی اللّه دانسته است.

از ابن‌مسعود صحابه پیامبر نقل شده که امانت پنج نماز است به وقت خویش گزاردن، زکات مال دادن، روزه ماه رمضان داشتن و حج کردن و سخن راست گفتن و ….

استعداد انسان در حمل امانت

استعداد و توانایی انسان در برعهده گرفتن امانت الهی بزرگترین و مهمترین امتیاز انسان بر سایر موجودات است. انسان را با توجه بر استعدادی که در وجودش نهفته، حاضر به پذیرش امانت الهی دانسته‌اند. علامه طباطبایی معتقد است اگر ولایت الهی را با وضع آسمان‌ها و زمین مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم اینها تحمل این امانت را ندارند و تنها انسان می‌تواند حامل آن باشد. او معتقد است معنای امتناع آسمان‌ها و زمین و پذیرفتن آن توسط انسان این است که در انسان استعداد و صلاحیتی هست که در آسمان‌ها و زمین نیست.