ولادت امام حسن عسکری(ع)

سؤال

ولادت امام حسن عسکری در چه تاریخی بوده است؟

ولادت امام حسن عسکری(ع) را در سال ۲۳۲ قمری ذکر کرده‌اند.

زندگی‌نامه

حَسَنِ عَسْکَری(ع)، اِمام، ابومحمد حسن بن علی بن محمد (۲۳۲–۲۶۰ ق)، امام یازدهم از امامان معصوم در مذهب شیعهٔ اثناعشری.

پدر آن حضرت، امام علی بن محمد(ع) ملقب به هادی و نقی، امام دهم شیعیان بود که پس از وفات پدر به جانشینی او رسید. دربارهٔ مادر حضرت، سخن مشهور در منابع امامی آن است که وی کنیزی با نام حُدیث بوده است. مشهورترین لقب حضرت، عسکری است که به سبب سکنای وی در محل عسکر یا عسکر معتصم است که نام دیگر سامرا بوده است.

امام حسن عسکری(ع) هنوز در سنین کودکی بود که پدرش به اجبار به عراق فراخوانده‌شد و در سامرا، پایتخت آن روز عباسیان، تحت الحفظ قرار گرفت و در این سفر فرزندش حسن نیز همراه وی بود. این فراخوان و جابه‌جایی با دستور متوکل، خلیفهٔ وقت و با تصدی یحیی بن هرثمه صورت گرفت (نوبختی، ۹۲؛ سعد، ۹۹–۱۰۰؛ مفید، الارشاد، ۲ / ۳۱۰–۳۱۱). زمان این سفر به سامرا در برخی منابع ۲۳۶ ق (نک‍: مسعودی، ۲۵۹) و نزد برخی دیگر ۲۳۳ ق بوده است (نوبختی، همان‌جا؛ سعد بن عبداللٰه، ۱۰۰). این مهاجرت که بنا به عبارتی از زبان امام هادی(ع) به اکراه صورت گرفته (طوسی، الامالی، ۲۸۱؛ نیز نک‍: ابن‌طولون، ۱۱۳)، دقیقاً در سالی اتفاق افتاده که متوکل سخت‌گیری خود نسبت به علویان و شیعه را به بیشترین حد رسانده است؛ چنان‌که در همان سال، وی دستور به منهدم کردن بارگاه امام حسین(ع) داده و مردم را از زیارت تربت آن حضرت منع کرده است (نک‍: طبری، ۹ / ۱۸۵). به‌هرروی، حضرت تا ۲۵۴ ق در جوار پدر، در همان سامرا روزگار به سر برد

حضرت بیشتر زندگی خود را در سامرا گذرانید (خطیب، همانجا) و تنها گزارش از خروج از سامرا، حضوری در مکه ــ به‌طبع برای مناسک حج ــ است که بلاذری بدان اشاره‌کرده‌است (نک‍: اربلی، همان‌جا). وی در مجموع ۲۸ سال زندگی کرد (کلینی، ۱ / ۵۰۳؛ مسعودی، ۲۷۱) که از آن میان، ۶ سال امامت را عهده‌دار بود (مفید، همان، ۲ / ۳۱۴؛ ابن‌شهرآشوب، ۳ / ۵۲۳). دورهٔ امامت حضرت، با خلافت ۳ تن از خلفای عباسی، یعنی معتز (حک‍ ۲۵۲–۲۵۵ ق)، مهتدی (حک‍ ۲۵۵–۲۵۶ ق) و معتمد (حک‍ ۲۵۶–۲۷۹ ق) هم‌زمان بود که در آن سالها، خلفا فاقد اقتدار، و بیشتر دست‌نشاندهٔ سرداران نظامی ترک و بربر بودند. امام(ع) هرگز همسری اختیار نکرد و نسل وی تنها از طریق کنیزی دوام یافت که مادر حضرت مهدی(ع) است.

بر اساس غالب منابع شیعه و اهل سنت، تنها فرزند آن حضرت امام زمان(ع) مسمّا به محمد است. گفتنی است دربارهٔ فرزندان حضرت، اقوال دیگری هم وجود دارد. برخی او را دارای ۳ فرزند ذکور و ۳ فرزند اناث شمرده‌اند. در اول ربیع‌الاول ۲۶۰ ق به بستر بیماری افتاد (مفید، الارشاد، ۲ / ۳۳۶؛ ابن‌شهرآشوب، ۳ / ۵۲۴) و چند روز بعد به همین بیماری درگذشت. به گفتهٔ طبرسی، برخی از امامیه براساس حدیثی که به مقتضای آن، همهٔ ائمه(ع) به شهادت از دنیا می‌روند (نک‍: ابن‌بابویه، من لا یحضره …، ۲ / ۵۸۵؛ طوسی، الامالی، ۱۲۰)، باور داشتند که امام حسن عسکری(ع) نیز مسموم شده‌است (طبرسی، فضل، اعلام، ۲ / ۱۲۹؛ نیز نک‍: ابن‌حجر، ۲۹۰؛ ابن‌صباغ، همان‌جا). اما فضل طبرسی خود تصریح دارد که دلیل قاطعی بر صحت این مدعا نیست («تاج»، ۵۹). ابن‌شهرآشوب نیز به گفتهٔ برخی اشاره دارد که حضرت شهید شده‌است (۳ / ۵۲۳) که یکی از آنها مؤلف دلائل الامامة است (ص ۴۲۳). در منابع متأخر با تکیه بر قول به مسمومیت، نقل است که خلیفهٔ وقت از دستور خود نسبت به قتل حضرت پشیمان شد و طبیبان را ملازم خانهٔ اوساخت تا علاجی حاصل شود، اما کوشش آنان سودی نداشت و سم منجر به وفات حضرت شد. حضرت بنا بر قول مشهور نزد نویسندگان شیعه و اهل سنت، در ۸ ربیع‌الاول ۲۶۰ ق وفات یافت.

جایگاه

دوره امامتشان فقط شش سال طول کشید. به نص تواریخ، تمام این مدت شش سال یا در حبس بودند یا اگر هم آزاد بودند ممنوع المعاشرش و ممنوع الملاقات بودند. از نظر معاشرت آزادی نداشتند، اگر هم احیاناً رفت و آمدهایی می‌شد یا گاهی حضرت را می‌خواستند، تحت نظر بودند. وجود مقدس امام عسکری علیه السلام به جلالت و هیبت و رواء [۱] به اصطلاح، ممتاز بودند یعنی اساساً عظمت و هیبت و جلالت در قیافه ایشان به نحوی بود که هر کس که ایشان را ملاقات می‌کرد تحت تأثیر آن سیما قرار می‌گرفت قبل از اینکه سخن بگویند و او از علم ایشان چیزی بفهمد. ص247.

ولادت

به اتفاق منابع معتبر، حضرت در مدینه تولد یافت (مسعودی، ۲۵۸، ۲۶۶؛ مفید، همان، ۲ / ۳۱۳؛ طوسی، تهذیب، همان‌جا) و آنچه در برخی اقوال از تولد وی در سامرا سخن رفته (نک‍: ابن‌شهرآشوب، ابن‌حاتم، همانجاها)، خطا ست. کلینی و بیشتر منابع متقدم امامی، بدون تعیین روز، ولادت حضرت را در ربیع‌الآخر ۲۳۲ ق (نک‍: نوبختی، ۹۵؛ سعد، ۱۰۱؛ کلینی، ۱ / ۵۰۳؛ مفید، همان‌جا؛ طوسی، همان، ۶ / ۹۲) گفته‌اند و روایتی آن را از زبان خود حضرت نقل‌کرده‌است (دلائل، ۴۲۳). شیخ مفید در برخی از آثارش ولادت را مشخصاً در دهم آن ماه گفته (مسار …، ۵۲؛ نیز نک‍: ابن‌طاووس، الاقبال …، ۳ / ۱۴۹، به نقل از حدائق الریاض مفید؛ طوسی، مصباح، ۷۹۲)، اما در سدهٔ ۶ ق، این قول به حاشیه رفته و تولد حضرت در ۸ ربیع‌الآخر شهرت‌یافته‌است (نک‍: ابن‌شهرآشوب، همان‌جا؛ قس: طبرسی، فضل، «تاج»، ۵۷؛ برای اقوال دیگر، نک‍: کلینی، ۱ / ۵۰۳، نسخه بدل؛ ابن‌خلکان، شهید اول، مدرس، همانجاها) که قول مشهور نزد معاصران امامیه نیز هست. برخی منابع متقدم، از امامیه و اهل سنت، ولادت حضرت را در ۲۳۱ ق نیز نوشته‌اند.