محقق کرکی
كمی از زندگی شيخ علی كركی برای من بنويسيد؛ خيلی علاقمندم كه واقعيت‌هایی از زندگی ايشان بدانم.
محقق کرکی معروف به محقق ثانی (۸۶۵ یا ۸۷۰ق-۹۴۰ق)، از فقها و علمای مشهور شیعه در دورهٔ صفویه است. توانایی محقّق کَرَکی در فقه استدلالی شیعه موجب شد تا آثار فقهی او در تاریخ فقه شیعه مورد توجه قرار گیرد. کتاب جامع المقاصد مهم‌ترین کتاب فقهی محقق کرکی است.
اندیشه‌های دینی و فقهی محقق کرکی به دلیل شرایط روزگارش، که مقارن با روی کار آمدن دولت شیعی صفوی بود، مورد دقت قرار گرفت و طیفی از نظرات دینی چون محدوده ولایت فقیه را تبیین کرد. محقق کرکی دو بار به دعوت شاه اسماعیل صفوی و شاه طهماسب صفوی به ایران آمد و به ترویج تشیع و تأثیرگذاری در سیاست دینی در ایران پرداخت.
محقق کرکی شاگردان برجسته‌ای نیز تربیت کرد. بسیاری از فقهای دورهٔ صفویه از شاگردان او هستند؛ افرادی مانند حسین بن عبدالصمد عاملی، شیخ علی منشار و سید نعمت الله جزائری.
آغاز زندگی، تحصیل و تدریس
علی بن حسین بن علی بن محمد بن عبدالعالی کرکی در سال ۸۶۸ق در روستای کَرَک نوح، از توابع بقاع لبنان، به‌دنیا آمد. لقب او نورالدین و کنیه‌اش ابوالحسن بود و به محقق کرکی، محقق ثانی و خاتم المجتهدین شهرت یافت.[۱] از دیگر القاب او به القابی چون علائی[۲] و مُروّج المذهب یا مولی المروج می‌توان اشاره کرد.[۳]
پس از آموزش‌های ابتدایی در فقه شیعه در زادگاه خود، نزد استادانی چون علی بن هلال جزائری، برای آموزش در فقه سایر مذاهب اسلامی به شام، فلسطین و مصر سفر کرد.[۴] محقق کرکی برای تکمیل تحصیلات خود به نجف مهاجرت کرد؛ هجرتی که با آغاز شهرت او به عنوان فقیهی توانا در فقه شیعه همراه شد.[۵] برخی محققان حضور محقق کرکی در عراق را بیشتر برای تدریس دانسته‌اند، چون در منابع از استادان او در نجف یادی نشده است.[۶]
شخصیت علمی و فقهی محقق کرکی شخصیتی تحت تأثیر مکتب فقهی حله بوده است. مکتب فقهی حله، که بنیان‌گذرا آن محقق حلی، علامه حلی و فخر المحققین بوده، یکی از مهم‌ترین مکاتب در فقه شیعه است. در این مکتب حدیث‌گرایی به پایین‌ترین حد خود می‌رسد و فقه استدلالی متکی بر علم اصول فقه به اوج خود می‌رسد. محقق کرکی در روزگار خود نمایندهٔ این مکتب فقهی است که پایهٔ آن استدلال و خردگرایی است. البته محقق کرکی در نگاه فقهی خود در ذیل مکتب حله دارای نوآوری نظری و عملی بود که تحت تأثیر شرایط جدید سیاسی و اجتماعی، ناشی از برقراری حکومتی شیعی در ایران، نگاهی نو و پذیرا به تغییر و توسعه داشت.[۷]
استادان و شاگردان
محقق کرکی استادان دیگری را در مناطق مختلف جهان اسلام درک کرد و از آنان استفاده علمی نمود. برخی از این استادان از عالمان اهل‌سنت بودند. برخی از استادان عبارتند از:
- علی بن هلال جزائری
- محمد بن داود بن موذن جزينی
- شمس‌الدين محمد بن خاتون عاملی
- سيد حيدر عاملی
- احمد بن علی عاملی
- زين‌الدين جعفر بن حسام عاملی
- شمس‌الدين محمد بن احمد صهيونی
- ابی يحيی زكريا انصاری
- كمال‌الدين ابراهيم بن محمد بن ابی‌شريف قريشی[۸]
از جمله شاگردان محقق کرکی، که برخی از آنان از افراد مؤثر در حکومت صفوی بودند، می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
- شيخ زين‌الدين فقعانی.
- شيخ احمد بن محمد بن ابی‌جامع.
- شيخ نعمت‌‌الله بن شيخ جمال الدين.
- احمد بن الشيخ شمس‌الدين.
- شيخ عبدالنبی الجزائری، صاحب رجال.
- شيخ علي منشار زين‌الدين العاملی، شيخ الاسلام.
- كمال‌الدين درويش محمد بن الشيخ كمال‌الدين درويش محمد بن شيخ حسن عاملی.
- سيد امير محمود بن ابی‌طالب استرآبادی حسينی موسوی، شارح جعفريه و مترجم نفحات اللاهوت محقق کرکی.
- سيد شرف‌الدين علی الحسن استرآبادی نجفی.[۹]
محقق کرکی و ایران
شهرت و جایگاه محقق کرکی در نجف موجب شد که پس از قدرت گرفتن دولت شیعی صفویان در ایران و تصرف عراق به دست شاه اسماعیل صفوی ارتباطی بین شاه صفوی با محقق کرکی ایجاد شود. ارتباطی که موجب تأیید حکومت و همراهی محقق کرکی با دولت صفوی شد. این تأیید و همراهی از جملات تأییدآمیزی که ضمن برخی رسالاتش، مانند نفحات اللاهوت (نگاشته‌شده در مشهد) و جامع المقاصد (نگاشته‌شده در نجف)، دربارهٔ حکومت صفوی نگاشته قابل دریافت است.[۱۰]
محقق کرکی، به‌جز ملاقات اولیه‌اش با شاه اسماعیل در سال ۹۱۴ق در عراق، دو بار به ایران سفر کرد. بار نخست، بین سال های ۹۱۶ تا ۹۱۹ق و به دعوت شاه اسماعیل صفوی بود. محقق کرکی پس از فتح هرات توسط سپاه صفوی برای دیدار با شاه وارد هرات شد. پس از این دیدار، محقق برای زیارت به مشهد رفت و در این شهر مدتی اقامت کرد.[۱۱] اطلاعی هم از حضور محقق کرکی در حوالی سلطانیه در دربار شاه اسماعیل وجود دارد که برای پاسخ‌گویی به دعاوی مذهبی ایلچی سلطان عثمانی فراخوانده شده است. نیز اطلاعی دربارهٔ حضور او در اصفهان وجود دارد که با اقامهٔ نماز جمعه از سوی محقق و پرشدن مسجد جامع عتیق از نمازگزاران همراه بوده است.[۱۲]
در دوران حکومت شاه طهماسب صفوی، ارتباط محقق کرکی با ایران ادامه یافت. در سال ۹۳۵ق، شاه وقفنامه‌ای برای کشیدن نهری از فرات به نام محقق کرکی که در عراق بود نوشت و محقق را با القابی قابل توجه وکیل خود بر ادارهٔ آن قرار داد. سال بعد، محقق برای بار دوم به ایران آمد و تا سال ۹۳۹ق، که به عراق بازگشت، در اردوی شاه طهماسب بود و به شهرهای اصفهان، قم، هرات و کاشان سفر کرد.[۱۳] بعد از بازگشت محقق به عراق، با اینکه شاه طهماسب برای او حکم شیخ الاسلامی مفصلی نوشت،[۱۴] به دلایلی چون حفظ حوزهٔ علمیهٔ نجف، بازگشت به ایران برای او میسر نشد و یک سال و دو روز پس از صدور این فرمان در نجف درگذشت.[۱۵] در منابع، اطلاعاتی وجود دارد که نشان از نفوذ قابل توجه محقق کرکی بر شاه طهماسب دارد؛ نفوذی که گاه به عزل و نصب مقامات دولت صفوی به اشارهٔ محقق کرکی منجر می‌شد.[۱۶]
محقق کرکی چه در زمان حضور خود در ایران و چه در زمان ارتباط خود با ایران تلاش بسیاری برای تأثیرگذاری مذهبی در ایران داشت. تلاش برای گسترش تئوریک نقش فقیه در امور جاری حکومت و قبول و تطبیق مقام فقاهت و مرجعیت با شرایط جدید سیاسی، که برآمدن حکومتی شیعی در ایران بود، مهم‌ترین میراث محقق در رابطه با ایران بود. نتیجه این اعتقادات تلاش برای پیاده کردن برخی مظاهر مذهبی شیعی در ایران بود که از جمله به جلوگيری از فحشا و منكرات، رواج‌دادن واجبات مذهبی-سیاسی چون نماز جمعه، و بيان احكام مذهبی شیعی، دلجويی از شیعیان و علمای شیعه و رواج‌دادن اذان شیعی در شهرها ايران و قلع و قمع مخالفان مذهبی، می‌توان اشاره کرد.[۱۷]
تألیفات
از محقق کرکی آثار زیادی بر جای مانده که عمدتاً آثاری فقهی به روش استلالی هستند:
- جامع المقاصد فی شرح القواعد
- اثبات الرجعه
- احكام الأرضين يا أقسام الأرضين
- نفحات اللاهوت فی لعن الجبت و الطاغوت
- الجعفرية في الصلوة و مقدماتها
- حاشيه بر ارشاد الاذهان علامه حلی
- حاشيه بر الالفیة و النفلیة شهید اول
- حاشيه بر قواعد الاحکام علامهٔ حلی
- حاشيه بر الدروس الشرعیة شهید اول
- حاشيه بر الذكری شهيد اول
- حاشيه بر شرائع الاسلام محقق حلی
- حاشيه بر المختصر النافع محقق حلی
- حاشيه بر مختلف الشیعه علامهٔ حلی
- قاطعة اللجاج في حلّ الخراج
- النجميه فی الکلام
- عمدة المقال فی کفر اهل الضلال
- مناقب اهل البیت و مثالب اعدائهم و کفرهم
- الابواب و الفصول لذوی الالباب و العقول[۱۸]
درگذشت یا شهادت
محقق کرکی در سال ۹۴۰ق به نجف بازگشت. او در شب عید غدیر سال ۹۴۰ق در نجف درگذشت. درگذشت محقق در گیر و دار حمله عثمانی به عراق عرب رخ داد و همین موضوع موجب شد تا قبر او برای جلوگیری از تعرض پنهان شود. برخی از معاصران محقق علت مرگ او را مسمومیت با زهر دشمنان مذهبی قلمداد کرده‌اند؛[۱۹] امری که موجب شده تا برخی از علمای شیعه او را در شمار علمای شهید شیعه قرار دهند. برخی معاصران محقق کرکی چون میرزا عبدالله افندی، کتاب‌شناس و تراجم‌نگار دورهٔ صفویه و از شاگردان علامهٔ مجلسی، شهادت محقق کرکی را نفی کرده است.[۲۰]
مطالعه بیشتر
- نقش خاندان کرکی در تأسیس و تداوم دولت صفوی، رسول جعفریان، نشر علم.
- حياة المحقق الكركی و آثاره، محمد الحسون، بی‌نا.
منابع
- ↑ السبحانی، جعفر، المحقق الکرکی (رجل العلم و السیاسة)، قم، مؤسسة الإمام الصادق (ع)، ۱۴۲۴ق، ص۱۸؛ نیز: جعفریان، رسول، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، قم، نشر اديان، ۱۳۸۴ش، ص۷۹.
- ↑ الحسون، محمد، حياة المحقق الكركی و آثاره، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۵۰-۵۱.
- ↑ الحسون، حياة المحقق الكركی و آثاره، ج۱، ص۵۶.
- ↑ السبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ص۱۶۳.
- ↑ افندی الصبهانی، عبدالله بن عیسی‌بیک، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق السید محمود المرعشی و السید احمد الحسینی، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۴۴۱؛ نیز: عقيقی بخشايشی، عبدالرحيم، فقهای نامدار شيعه، قم، كتابخانهٔ آيت‌الله مرعشی نجفی، ۱۳۷۲ش، ص۱۹۵.
- ↑ السبحانی، المحقق الکرکی (رجل العلم و السیاسة)، ص۲۳.
- ↑ جعفریان، رسول، نقش خاندان کرکی در تأسیس و تداوم دولت صفوی، تهران، نشر علم، ۱۳۷۸ش، ص ۱۶۴-۱۶۷.
- ↑ گرجی، ابوالقاسم، تاريخ فقه و فقهاء، تهران، سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، ۱۳۷۵ش، ص۲۲۶ -۲۲۷؛ نیز: جعفریان، نقش خاندان کرکی در تأسیس و تداوم دولت صفوی، ص۱۶۷-۱۷۰.
- ↑ الخوانساری، روضات الجنات، ج۴، ص۳۶۵؛ نیز: عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شيعه، ص۲۰۳.
- ↑ جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، ص۸۱-۸۲.
- ↑ افندی الصبهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۴۴۵؛ جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، ص۸۲.
- ↑ جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، ص۸۳.
- ↑ جعفریان، نقش خاندان کرکی در تأسیس و تداوم دولت صفوی، ص۱۸۸-۱۹۰.
- ↑ برای دسترسی به متن این حکم ن.ک: الخوانساری، محمدباقر بن زین العابدین، روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم، مکتبة اسماعیلیان، ۱۳۹۱ق، ج۴، ص۳۶۲-۳۶۳.
- ↑ جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، ص۸۵.
- ↑ جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، ص۸۶-۸۹.
- ↑ داونی، علی، مفاخر اسلام، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۴ش، ج۴، ص۴۴۲.
- ↑ القمی، عباس بن محمدرضا، الفوائد الرضوية، تحقیق ناصر باقری بيدهندی، قم، مؤسسهٔ بوستان كتاب، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵۰۱-۵۰۲؛ نیز: عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شيعه، ص۲۰۱ -۲۰۲؛ نیز: السبحانی، المحقق الکرکی (رجل العلم و السیاسة)، ص۳۵-۴۲.
- ↑ برای نمونه ن.ک: امينی، عبدالحسین، شهيدان راه فضيلت، ترجمهٔ جلال‌الدين فارسي، تهران، انتشارات روزبه، ۱۳۶۳ش، ص۲۰۶.
- ↑ جعفریان، نقش خاندان کرکی در تأسیس و تداوم دولت صفوی، ص۲۰۶-۲۰۷.