حجاب زنان در صدر اسلام

سؤال

آیا در صدر اسلام حجاب اجباری بوده است؟ پیامبر و ائمه چه توصیه‌هایی در این باره داشته‌اند؟ حجاب زنان سالخورده چگونه است؟

درگاه‌ها

زنان تا قبل از اسلام به حجاب توجه خاصی نداشتند، گزارش‌هایی مبنی بر استفاده زنان عرب از لباس‌های نازک و بدن‌نما و عدم پوشش سر و گردن در منطقه عربستان وجود دارد. با ظهور اسلام در سرزمین عربستان، حجاب زنان متحول شد و در این‌باره آیات و روایات متعددی جهت اصلاح فرهنگ پوشش و لباس صادر شد. پس از آن به‌تدریج زنان مسلمان پوشش خود را بر اساس دستورات الهی حفظ می‌کردند هرچند برای زنان سالمند در این مورد سخت‌گیری نشده است.

توصیه به حجاب در آیات قرآن

آیه ۵۹ سوره احزاب از جمله آیاتی است که زنان را به حجاب توصیه می‌کند:

﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ۚ ذَٰلِكَ أَدْنَىٰ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ ۗ﴾ اى پيامبر، به زنان و دختران خود و زنان مؤمنان بگو كه چادر خود را بر خود فرو پوشند. اين مناسب‌تر است، تا شناخته شوند و مورد آزار واقع نگردند.

نزول آیات حجاب در سوره نور پس از آن و در سال‌های میانی حیات پیامبر در مدینه، جدی‌ترین اقدام در این خصوص بود چرا که تا قبل از آن گرچه توصیه‌هایی بر اصلاح پوشش از سوی پیامبر(ص) می‌شد اما حجاب به نحوی‌که در سوره نور آمده واجب نشده بود. پس از آن بود که زنان مسلمان تلاش نمودند تا در پوشش خود بر اساس دستور خداوند تغییراتی اساسی ایجاد نمایند. بنا به روایاتی عایشه و به نقلی ام سلمه همواره زنان انصار را به سبب رعایت حجاب و استفاده از پوشش مشکی مورد ستایش قرار می‌دادند.

در آیه۳۰ سوره نور آمده است:

﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا ۖ وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَىٰ جُيُوبِهِنَّ ۖ...﴾ و به زنان با ایمان بگو چشم‌های خود را (از نگاه هوس‌آلود) فروگیرند، و دامان خویش را حفظ کنند و زینت خود را -جز آن مقدار که نمایان است- آشکار ننمایند و (اطراف) روسری‌های خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود)، و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان، یا پدرانشان، یا پدر شوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران همسرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان هم‌کیششان، یا بردگانشان [=کنیزانشان‌]، یا افراد سفیه که تمایلی به زن ندارند، یا کودکانی که از امور جنسی مربوط به زنان آگاه نیستند؛ و هنگام راه رفتن پاهای خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانیشان دانسته شود (و صدای خلخال که برپا دارند به گوش رسد). و همگی بسوی خدا بازگردید ای مؤمنان، تا رستگار شوید!

درشان نزول این آیه اکثر مفسران مانند طبرسی، علامه طباطبائی و مکارم شیرازی می‌گویند چون زنان عرب معمولاً پیراهن‌هائی می‌پوشیدند که گریبان‌هایشان باز بود و روسری‌های خود را به‌نحوی می‌گذاشتند که دور گردن و سینه را نمی‌پوشانید و قهراً گوش‌ها و جلوی سینه‌ها نمایان می‌شد این آیه نازل شد و دستور داد که باید روسری‌ها را طوری ببندید که قسمت‌های یاد شده پوشیده گردد و زنان مو و سینه و دور گردن و زیر گلوی خود را بپوشانند.

در تفسیر مجمع البیان در ذیل این آیه آمده است «زنان مأمور شده‌اند که روسری‌های خود را برروی سینه خود بیفکنند تا دور گردن و موها و گوش و گوشواره‌ها پوشیده شود.»

سیره اهل‌بیت(ع) در حفظ حجاب

روایات و شواهدی از تاریخ صدر اسلام موجود است که نشانگر رعایت حجاب توسط زنان می‌باشد و در کنار آیاتی که وجوب حجاب و محدوده آن را مشخص کرد، پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) نیز در صدد تبیین حجاب برآمدند:

• نقل شده است که حضرت فاطمه(س) وقتی می‌خواستند به بیرون منزل و نزد پیامبر اکرم(ص) بروند از پوشش‌های خاصی مثل چادر و روپوش صورت استفاده می‌کردند. در جریان غصب فدک، حضرت زهرا(س) با شکل خاصی از حجاب و پوشش، برای دفاع از حق خویش از منزل به مسجد آمدند. راوی داستان شکل خاص حجاب حضرت را اینگونه توصیف نموده است: آن حضرت هنگام خروج از منزل مقنعه را محکم برسر بستند و جلباب و چادر را به گونه‌ای که تمام بدن آن حضرت را می‌پوشاند و گوشه‌های آن به زمین می‌رسید، به تن کردند و به همراه گروهی به مسجد حرکت نمودند».

• مردی از امام صادق(ع) چنین می‌پرسد که چه مقدار از بدن زن را یک مرد نامحرم می‌تواند ببیند. امام می‌فرماید: صورت، دو دست و دو روی پا.
• در صدر اسلام، کوتاهی و بلندی یا نازکی و بدن نما بودن لباس هم مورد توجه بود؛ چنان‌که حضرت علی(ع) در دستوری خطاب به زنان می‌فرماید: بر شما باد که لباس ضخیم بپوشید چه هر که لباسش نازک باشد دینش هم نازک است.
• پیامبر اکرم(ص) نیز چنین دستوری را به مردی می‌دهد آنجا که پارچه نازکی را به آن حضرت هدیه می‌آورند، ایشان مقداری از آن را به یکی از صحابه اعطا نمود و فرمودند: آن را دو شقه کن، با یکی پیراهنی (یا عبا) برای خود بدوز و دیگری را به همسرت بده تا سرش را با آن بپوشاند. چون مرد خواست برود باز پیامبر(ص) فرمود: اما به زنت دستور بده از زیر آن لباسی بپوشد تا بدنش را نشان ندهد.

• در موارد احتمال ایجاد زمینه گناه گفته شده، روزی مردی خدمت رسول خدا(ص) آمد و گفت: ای رسول خدا خواهرم در نزد من موهایش را بازمی‌دارد حضرت می‌فرماید: نه سزاوار نیست. مرد می‌پرسد: چرا؟ فرمود: می‌ترسم بر تو از اینکه چون زیبائی‌هایش را بر تو نشان دهد، شیطان سراغ تو آید. در جایی دیگر چنین دستور داده‌اند: هر زنی که روسری خود را در خانه‌ای غیر از خانه شوهرش بردارد همانا حجاب خود را هتک کرده است.

حجاب زنان سالخورده

قرآن زنان سالخورده را از قاعده حجاب مستثنی می‌کند با این حال رعایت و حفظ حجاب را برای ایشان بهتر دانسته و به آن توصیه می‌کند؛ ﴿وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ ۖ وَأَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ ۗ…﴾(نور:۶۰)؛و زنان سالخورده که (از ولادت و عادت) باز نشسته‌اند و امید ازدواج و نکاح ندارند بر آنان باکی نیست در صورتی که اظهار تجملات و زینت خود نکنند که جامه‌های خود (یعنی لباس‌های رو مانند عبا و چادر و روپوش و امثال آن) را نزد نامحرمان برگیرند، و باز هم عفت و تقوا گزینی (و بر نگرفتن جامه) بر آنان (در دین و دنیا) بهتر است.

مطالعه بیشتر

• مسئله حجاب، نویسنده: شهید مطهری.
• حجاب‌شناسی، نویسنده: حسین مهدوی‌زاده.
• حجاب از دیگاه قرآن و سنت، نویسنده: فتحیه فتاحی‌زاده.