متکلمان شیعه
زمان حضور ائمه
در سه قرن اول هجري كه عصر ائمه بوده، شاگردان و ياران آنان، متكفل ترويج عقايد حقه بوده اند كه از بعضي آن ها آثاري به صورت علمي مدون به يادگار مانده و بسياري ديگر در قالب احاديث و روايات از طريق آنان از اهل بيت (ع) به ما رسيده است كه امروزه به عنوان ذخيره ارزشمندي در اختيار شيعيان وجود دارد، و علم كلام شيعه را از ديگر فرقه‌ها متمايز و خالص مي گرداند.[۱] هشام بن حكم، مفضل بن عمر از اصحاب امام باقر (ع) در ميان اصحاب ائمه (ع) شخصيت هاي بارزي در علم عقايد و كلام مي باشند و توحيد مفضل كتابي است كه از مفضل بن عمر به يادگار مانده است.
قرن چهارم و پنجم هجری قمری
قرن چهارم و پنجم هجري، كه قريب به زمان ائمه (ع) است، قرن ظهور متكلمين بزرگ شيعه، كه پايه گذار مكتب كلامي شيعه بوده اند مي باشد.
در اين قرن عالماني همچون، ابن بابويه، معروف به شيخ صدوق، شيخ مفيد، ابن جنيد، نوبختي ها، كليني، سيد رضي، سيد مرتضي، شيخ طوسي ظهور و بروز كرده اند و نقش مهمي را در تبيين مسائل كلامي اهل بيت (ع) و تحكيم ريشه هاي اعتقادي شيعه داشته اند.
شيخ صدوق (۳۰۶ـ۳۸۱ق)
شیخ صدوق از علماي بزرگ امامي بوده است، از ميان آثار سيصد گانه او كه به جا مانده است مي توان به کتاب «التوحيد» اشاره كرد. اثر ديگر كلامي وي «الاعتقادات في دين الاماميه» است كه در زمينه عقايد شيعه به بحث پرداخته است. مزار شیخ صدوق در شهر ري است.
سيد مرتضي (۳۵۵ـ۴۳۶ق)
سید مرتضی در بغداد می زیست. از آثار کلامی ایشان مي توان به: «الذخيره في علم الكلام» اشاره كرد، كه بسياري از قواعد كلامي مانند قاعده لطف، اصلح، آلام، اعراض و ... در آن بحث شده است. از ديگر آثار ايشان مي توان به «الانتصار» و «رسائل سيد مرتضي» اشاره كرد.
شيخ طوسي (۳۸۵ـ۴۶۰ق)
شیخ طوسی فقیه، مفسر، و متکلم بزرگ امامي است، وي از خراسان به بغداد رفته و چهل سال در آنجا اقامت گزيد، سپس به سمت نجف اشرف رهسپار شد و تا پايان عمر پربارش در آن جا بود، چندين بار كتاب های وي سوزانده شد با اين حال آثار زيادي از وي باقي مانده است كه در زمينه كلام می توان به «الاقتصاد الهادي الي طريق الرشاد» اشاره كرد، وي از شاگردان شيخ مفيد و شيخ مرتضي بوده است.
شيخ مفيد (۳۳۶ـ۴۱۳ق)
محمد بن نعمان معروف به ابن المعلم، از محققين بزرگ امامي است، تأليفات وي در كلام و اصول فقه فراوان است، او در عكبري در ده فرسخي بغداد متولد و در بغداد درگذشت و در حرم کاظیمن به خاك سپرده شد، از وي حدود ۲۰۰ اثر باقي است كه در زمينه اعتقادي مي توان از «اوائل المقالات» و «الاعتقادات» و «تصحيح اعتقادات الاماميه» نام برد.
قرن ششم و هفتم هجری قمری
در اين دو قرن، مي توان به ابن شهر آشوب مازندراني، ابومنصور طبرسي و فتال نيشابوري در قرن ششم و ابن ميثم بحراني، سديد الدين ملي، نصير الدين طوسي، محقق حلي و يوسف بن علي بن مطهر حلي از قرن هفتم اشاره كرد.
ابن شهراشوب مازندراني (۴۸۸ـ۵۸۸ق)
محمد بن علي بن شهراشوب السروي، در مازندران به دنیا آمد و برای تحصیل علوم دینی به بغداد هجرت کرد پس از آن به موصل و پس از آن به حلب رفت و در آن جا درگذشت. او از شاگران شيخ طبرسي بوده است. مهم ترين اثر او كتاب «مناقب آل أبي طالب (ع)» است كه در سه مجلد به چاپ رسيده است.
ابو منصور طبرسي
ابو منصور طبرسی از اهالي طبرستان و هم عصر خواجه نصير طوسي بوده است. از سال وفات او اطلاع دقيقي در دست نيست، جز اين كه او را متوفي حدود ۶۴۰ ه ذكر كرده اند. از وي كتاب «الاحتجاج» به جاي مانده است که مشتمل بر احتجاجات نبي اكرم (ص) و ائمه (ع) و اصحاب و ياران آنان است.
ابن ميثم بحراني (۶۰۱ـ۶۸۹ق)
ايشان از فقهاي امامي است كه در كوفه متولد و در حله ساكن بود و نسب او به ميثم تمار مي رسد، از وي نيز آثار گرانبهايي در كلام به يادگار مانده، كه از آن جمله مي توان به «قواعد المرام في علم الكلام» و «النجاه في القيامه» اشاره كرد.
نصير الدين طوسي (۶۷۲ق)
محمد بن حسن طوسي از بزرگ ترین متكلمان شیعه است، او تلاش فراواني در حفظ شيعه نمود و آثار زيادي از خود بر جا گذاشته است. مهم ترین اثر کلامی او «تجريد الاعتقاد» است. او در سال ۶۷۲ق در روز عید غدير وفات یافت و در حرم کاظمین به خاک سپرده شد.[۲]
قرن‌های بعدی
قرن هشتم و نهم شاهد ظهور بزرگاني همچون شهيد اول، علامه حلي، فخر المحققين، ابن فهد حلي و فاضل مقداد بوده است كه در زمينه كلام مي توان به آثار علامه حلي مانند «شرح تجريد» ايشان بر تجريد الاعتقاد خواجه نصير و «كشف اليقين» و «نهج الحق» و «كشف الصدق» اشاره كرد و كتاب «منهاج الكرامه» كتابي است كه به صورت نقد و بررسي عقايد اهل سنت نگاشته شده است.
قرن دهم و يازدهم هم شاهد ظهور بزرگاني همچون، مقدس اردبيلي، استر آبادي ها، ظهير الدين همداني و سلطان العلماء و بسياري از علماي ديگر بوده است ولي آثار كلامي مهمي در اين عصر منتشر نشده است.
در قرن دوازدهم و سيزدهم و چهاردهم نيز همانند قرون قبل مدافعاني از اعتقادات شيعه ظهور كرده و تلاش هاي فراواني را مبذول داشته اند و در مقابل هجمه بيگانگان متحمل زحمات كثيري گرديده اند كه مي توان از: سيد شرف الدين حسيني عاملي، از علماي جبل العامل، كه بانوشتن كتب «قيم»، «المراجعات» و «النص و الاجتهاد»، «الفصول المهمه في تأليف الامه»؛ و شيخ محمد رضا مظفر با نوشتن «عقائد الاماميه»؛ علامه اميني با مجموعه گرانقدر «الغدير»، «سيرتنا و سنتنا»، «ايمان أبي طالب (ع)»؛ و محمد جواد مغنيه از علماي جبل العامل لبنان با آثار پربار «الشيعه في الميزان»، «هذه هي الوهابيه» و ...؛ سيد علي ميلاني، با آثار فراوان و مهمتر از همه «نفحات الازهار» كه در شرح «عبقات الانوار» ميرحامد حسين نگاشته، سيد محسن امين و كتاب قيم او «كشف الارتياب»؛ آيت الله سبحاني با آثار پربار ايشان از جمله: «الالهيات»، «الملل و النحل»، «في ظلال التوحيد»، «العقيده الاسلاميه» و ... نام برد.
مطالعه بيشتر
- معجم طبقات المتكلمين، آيت الله سبحاني.
- معجم طبقات الفقهاء، از آيت الله سبحاني.
- معجم كتب كلاميه، مؤسسه امام صادق (ع) .