نزول قرآن بر هفت حرف

سؤال

آیا حدیث احرف سبعه، صحیح است؟

روایت «اُنزل القرآنُ علی سعبه اَحْرُفٍ» از جمله روایات معروفی است که در مباحث علوم قرآنی و به ویژه بحث اختلاف قراءات مطرح بوده و تقریباً در تمامی کتب تاریخ و علوم قرآن یا قراءات، صفحاتی برای تبیین و تشریح این حدیث اختصاص یافته‌است؛ این که معنی «حرف» و مراد از «احرف سبعه» چیست و آیا «اَحرف سبعه» اشاره به قرائت‌های هفتگانه دارد یا لهجه‌های مختلف عربی را شامل می‌شود یا منظور از احرف سبعه، هفت بطن و هفت معنای قرآن است و یا… امّا آن چنان‌که از پرسش برمی‌آید، دغدغه خاطر از مراد و منظور این حدیث نیست بلکه می‌خواهید ببینید آیا اساساً این حدیث را می‌توان یک حدیث صحیح شمرد و با معیارهای علم الحدیث و مسائلی که علما، در باب صحت یک حدیث از نظر سند و مدرک آن طرح کرده‌اند هماهنگی دارد یا خیر؟

در پاسخ، نخست به این نکته اشاره می‌شود که این حدیث یا بهتر است گفته شود مضمون این حدیث به دو طریق یعنی هم از طریق عامه (اهل سنّت) و هم از طریق خاصه (شیعه) نقل شده‌است. از طریق اهل سنّت که بگذریم، روایات نقل شده از طریق شیعه به این چند حدیث اشاره دارد.

۱. شیخ صدوق (ره) طی سندی که محمد بن یحیی الصیرفی (شخصی مجهول و ناشناس) در این سلسله سند قرار دارد، از حماد بن عثمان و او از امام صادق ـ علیه‌السّلام ـ روایت کرده‌است که؛ «قرآن به هفت حرف نازل شده و دست کم هر امامی می‌تواند به هفت وجه فتوا دهد»

۲. طی سند دیگر که احمد بن هلال (شخصی که اهل غلو بوده و در عقیدهٔ دینی خود مورد اتهام است) در این سلسله سند قرار دارد، از عیسی بن عبدالله هاشمی و او از پدران خود روایت کرده که پیامبر گفته‌است؛ «از جانب خدا پیام آورند که خداوند می‌فرماید: قرآن را به حرف واحد قرائت کن. درخواست کردم: پروردگارا بر امّت من گشایشی فرما… آن‌گاه گفت: خداوند تو را دستور می‌دهد تا قرآن را بر هفت حرف بخوانی».

۳. محمد بن حسن صفّار، به سندی که در آن تردید وجود دارد (بدین گونه از ابن ابی عمید یا دیگری) از جمیل بن دراج از زراره از امام باقر ـ علیه‌السّلام ـ روایت کرده که وی گفته‌است؛ «تفسیر قرآن به هفت وجه ممکن است که برخی از آن انجام شده و برخی هنوز صورت نگرفته‌است و امامان آن را می‌دانند».

۴. ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی، طی حدیثی مرسل (فاقد سند) از امام امیرالمؤمنین ـ علیه‌السّلام ـ نقل کرده که وی گفته‌است؛ «قرآن بر هفت قسم نازل شده‌است…» در این حدیث به انواع مطالب قرآنی اشاره شده‌است که عبارتند از امر و نهی و تشویق و تهدید و استدلال و مثال و داستان‌ها.

این احادیثی بود که از اهل بیت (ع) در این زمینه نقل شده‌است اما هم چنان‌که اشاره شد تمامی این احادیث از نظر سند دچار اشکال بوده و موثق بودن اسناد آنها ثابت نشده‌است. شاید بد نباشد به این نکته نیز اشاره شود که برخی از غیر اهل فن، گمان کرده‌اند «اَحرف» یعنی قرائت‌ها و منظور از احرف سبعه، همان قرائت‌های هفتگانهٔ معروف است ولی به عقیده متخصصان و دانشمندان علوم قرآنی در بین شیعه و سنّی، هیچ‌کدام از این روایات و هم چنین روایاتی که از طریق اهل سنّت نقل شده‌است دلالت بر حجیّت قرائت‌های هفتگانه ندارد و مؤیّد قراءات نمی‌باشد. و احرف سبعه به معنی قرائت‌های هفتگانه نیست.

برای مطالعهٔ بیشتر

۱ـ آیت‌الله محمد هادی معرفت، علوم قرآنی، (مؤسسه فرهنگی تمهید، چاپ دوم، بهار ۱۳۸۰)، ص۲۰۱ تا ۲۱۶.

۲ـ حجت‌الاسلام دکتر سید محمد باقر حجّتی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، (دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ نهم، ۱۳۷۵)، ص۲۵۶ تا ۲۶۶.

۳ـ غلامحسین اعرابی، مقاله «نگاهی نو به روایات نزول قرآن بر هفت حرف»، (فصلنامهٔ صحیفه مبین وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی، سال هفتم، دورهٔ دوم، شمارهٔ ۲، تابستان ۱۳۷۸)، ص۱۲۳.

۴ـ دکتر سید عبدالوهاب طالقانی، علوم قرآن و فهرست منابع، (دارالقرآن الکریم حضرت آیت‌الله العظمی گلپایگانی (ره)، شهریور ۱۳۶۱)، ص۲۲۱ تا ۲۲۹.