متکلمان شیعه
متكلمين معروف شيعه اماميه را با ذكر تعدادي از تأليفات آن ها معرفي كنيد.
در سه قرن اول هجري كه عصر ائمه بوده، شاگردان و ياران آنان، متكفل ترويج عقايد حقّه بوده اند كه از بعضي آن ها آثاري به صورت علمي مدون به يادگار مانده و بسياري ديگر در قالب احاديث و روايات از طريق آنان از اهل بيت (ع) به ما رسيده است كه امروزه به عنوان ذخيره ارزشمندي در اختيار شيعيان وجود دارد، و علم كلام شيعه را از ديگر فرقه‌ها متمايز و خالص مي گرداند.[۱] هشام بن حكم، مفضل بن عمر از اصحاب امام باقر (ع) در ميان اصحاب ائمه معصومين (ع) شخصيت هاي بارزي در علم عقايد و كلام مي باشند و توحيد مفضل كتابي است كه از مفضل بن عمر به يادگار مانده است.
قرن چهارم و پنجم هجري، كه قريب به زمان ائمه (ع) است، قرن ظهور متكلمين بزرگ شيعه، كه پايه گذار مكتب كلامي شيعه بوده اند مي باشد.
در اين قرن عالماني همچون، ابن بابويه، معروف به شيخ صدوق، شيخ مفيد، ابن جنيد، نوبختي ها، كليني، سيد رضي، سيد مرتضي، شيخ طوسي ظهور و بروز كرده اند و نقش مهمي را در تبيين مسائل كلامي اهل بيت (ع) و تحكيم ريشه هاي اعتقادي شيعه داشته اند.
۱. شيخ صدوق (۳۰۶ـ۳۸۱ ه )
وي كه مدفن شريفش در شهر ري مي باشد، از علماي بزرگ امامي بوده است، از ميان آثار سيصد گانه او كه به جا مانده است مي توان به «التوحيد» كه در مورد توحيد الهي و صفات و افعال باري تعالي مي باشد، اشاره كرد. اين كتاب با تحقيق سيد هاشم حسيني تهراني، در سال ۱۳۸۷ ه . ق توسط جامعه مدرسين قم به چاپ رسيده است. اثر ديگر كلامي وي «الاعتقادات في دين الاماميه» است كه در زمينه عقايد شيعه به بحث پرداخته است.
۲. سيد مرتضي (۳۵۵ ـ ۴۳۶ه )
وي از نوادگان علي بن أبي طالب (ع) و تولد و وفات او هردو در بغداد بوده است، وي نيز داراي آثار گرانبهاي فراواني است، كه از آن بين مي توان به : «الذخيره في علم الكلام» اشاره كرد، كه بسياري از قواعد كلامي مانند قاعده لطف، اصلح، آلام، اعراض و ... در آن بحث شده است، اين كتاب با تحقيق احمد الحسيني، توسط جامعه مدرسين قم در سال ۱۴۱۱ ه تجديد چاپ گرديد. از ديگر آثار ايشان مي توان به «الانتصار» و «رسائل سيد مرتضي» اشاره كرد.
۳. شيخ طوسي (۳۸۵ـ۴۶۰ه (
مفسر و كلامي بزرگ امامي است، وي از خراسان به بغداد رفته و چهل سال در آنجا اقامت گزيد، سپس به سمت نجف اشرف رهسپار شد و تا پايان عمر پربارش در آن جا بود، چندين بار كتب وي سوزانده شد ولي با اين حال آثار زيادي از وي باقي مانده است كه مي تواند در زمينه كلام به : «الاقتصاد الهادي الي طريق الرشاد» اشاره كرد، وي از شاگردان شيخ مفيد ـ رحمه الله عليه ـ و شيخ مرتضي (ره) بوده است.
۴. شيخ مفيد ـ رحمه الله عليه ـ (۳۳۶ـ۴۱۳ ه )
محمد بن نعمان معروف به ابن معلم، از محققين بزرگ امامي است، تأليفات وي در كلام و اصول فقه فراوان است، او در عكبري در ده فرسخي بغداد متولد و در بغداد درگذشت و در آن جا به خاك سپرده شد، از وي حدود ۲۰۰ اثر باقي است كه در زمينه اعتقادي مي توان به «اوائل المقالات» كه انتشارات دارالمفيد بيروت در سال ۱۴۱۴ ه با تحقيق ابراهيم انصاري زنجاني تجديد چاپ نموده است و «الاعتقادات» با همان انتشارات و سال با تحقيق: عصام عبدالسيد تجديد چاپ شده و «تصحيح اعتقادات الاماميه» تحقيق حسين درگاهي، با همان خصوصيات قبل چاپ شده است.
قرن ششم و هفتم نيز، قرن ظهور علماي بزرگي بوده است كه نام و ياد آنان در سراسر تشيع همچنان مي درخشد و آثار آنان هنوز مورد استفاده تشنگان معرفت است، در اين دو قرن، مي توان به ابن شهر آشوب مازندراني، ابومنصور طبرسي و فتّال نيشابوري در قرن ششم و سيد بن طاووس حسني، ابن ميثم بحراني، سديد الدين ملّي، نصير الدين طوسي، محقّق حلي و يوسف بن علي بن مطهر حلّي از قرن هفتم اشاره كرد.
۱. ابن شهر آشوب مازندراني (۴۸۸ـ۵۸۸ ه )
محمد بن علي بن شهر آشوب السروي المازندراني، در مازندران متولد و به سوي بغداد جهت تحصيل عزيمت و سپس به موصل و پس از آن به حلب رفت و در آن جا به ديار باقي شتافت، مهم ترين اثر گران بهاي او كه همواره مورد استناد علما است، كتاب «مناقب آل أبي طالب (ع)» است كه در سه مجلد به چاپ رسيده است، وي از محضر بزرگاني چون شيخ طبرسي صاحب كتاب «الاحتجاج» كسب فيض نموده است.
۲. ابو منصور طبرسي:
از سال وفات او اطلاع دقيقي در دست نيست، جز اين كه او را متوفي حدود ۶۴۰ ه ذكر كرده اند، از وي كتاب «الاحتجاج» به جاي مانده است، او از اهالي طبرستان ايران، و هم عصر خواجه نصير طوسي بوده است و كتاب وي مشتمل بر احتجاجات نبي اكرم (ص) و ائمه (ع) و اصحاب و ياران آنان است.
۳. سيد بن طاووس حسني (۵۸۹ـ۶۶۴ه )
نسب وي حسني است و اصالتاً مدني و مولد او و نشو و نمايش در حلّه و جايگاه علمي او در بغداد معروف است، وي در زمان خلفاي عباسي زندگي مي كرد، از بزرگان زيادي كسب فيض نموده و به جايگاه شايسته معنوي و علمي نائل گرديده است، وي در راه تلاش و رفع شبهه از عقايد مؤمنين، حق بزرگي به گردن همه دارد، از وي كتبي همچون: «كشف المحجه لثمره الحجه»، «إقبال الاعمال»، «اليقين»، «المجتني من دعاء المجتبي»، «الطرائف» و ... به يادگار مانده است.
۴. ابن ميثم بحراني (۶۰۱ـ۶۸۹ ه (
ايشان از فقهاي امامي است كه در كوفه متولد و در حله ساكن بود و نسب او به ميثم تمّار مي رسد، از وي نيز آثار گرانبهايي در كلام به يادگار مانده، كه از آن جمله مي توان به «قواعد المرام في علم الكلام» و «النجاه في القيامه» مي توان اشاره كرد.
۵. نصير الدين طوسي (۶۷۲ ه )
محمد بن حسن طوسي نابغه روزگار و افضل حكماء و متكلمين زمان خويش است، او تلاش فراواني در حفظ عقيده و جان شيعه نموده و آثار و بركات زيادي از خود بر جا گذاشته و رصد خانه مراغه از آثار او و تأليفات گران بهايي مانند: «تجريد الاعتقاد» كه در اصول پنج گانه اعتقادي شيعه است، از خود به يادگار گذاشته است، وي در سال ۶۷۲ در روز غدير دار فاني را وداع و در بقعه كاظميه آرميد.[۲]
قرن هشتم و نهم نيز مانند قرون گذشته شاهد ظهور بزرگاني همچون شهيد اول، علامه حلّي، فخر المحققين، ابن فهد حلّي و فاضل مقداد بوده است كه در زمينه كلام مي توان به آثار علّامه حلي مانند: «شرح تجريد» ايشان بر تجريد الاعتقاد خواجه نصير و «كشف اليقين» و «نهج الحق» و «كشف الصدق» اشاره كرد و كتاب «منهاج الكرامه» كتابي است كه به صورت نقد و بررسي عقايد اهل سنت نگاشته شده است.
قرن دهم و يازدهم هم شاهد ظهور بزرگاني همچون، مقدس اردبيلي، استر آبادي ها، ظهير الدين همداني و سلطان العلماء و بسياري از علماي ديگر بوده است ولي آثار كلامي مهمي در اين عصر منتشر نشده است.
در قرن دوازدهم و سيزدهم و چهاردهم نيز همانند قرون قبل مدافعاني از اعتقادات شيعه ظهور كرده و تلاش هاي فراواني را مبذول داشته اند و در مقابل هجمه بيگانگان متحمل زحمات كثيري گرديده اند كه مي توان از: سيد شرف الدين حسيني عاملي، از علماي جبل العامل، كه بانوشتن كتب «قيّم»، «المراجعات» و «النص و الاجتهاد»، «الفصول المهمه في تأليف الامه»؛ و شيخ محمد رضا مظفر با نوشتن «عقائد الاماميه»؛ علامه اميني با مجموعه گرانقدر «الغدير»، «سيرتنا و سنتنا»، «ايمان أبي طالب (ع)»؛ و محمد جواد مغنيه از علماي جبل العامل لبنان با آثار پربار «الشيعه في الميزان»، «هذه هي الوهابيه» و ...؛ سيد علي ميلاني، با آثار فراوان و مهمتر از همه «نفحات الازهار» كه در شرح «عبقات الانوار» ميرحامد حسين نگاشته، سيد محسن امين و كتاب قيم او «كشف الارتياب»؛ آيت الله سبحاني با آثار پربار ايشان از جمله: «الالهيات»، «الملل و النحل»، «في ظلال التوحيد»، «العقيده الاسلاميه» و ... نام برد.
مطالعه بيشتر
۱. معجم طبقات المتكلمين، آيت الله سبحاني.
۲. معجم طبقات الفقهاء، از آيت الله سبحاني.
۳. معجم كتب كلاميه، مؤسسه امام صادق (ع) .