مصباح المتهجد

سؤال

زاد المعاد از کیست و چه محتوایی دارد؟

مصباح المتهجد
اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ طوسی
تاریخ نگارش	قرن پنجم
موضوع	ادعیه و زیارات
زبان	عربی

نویسنده

طوسی ، محمد‌بن حسن‌بن علی، ملقّب به شیخ الطائفه، کنیه اش ابوجعفر، فقیه، محدّث و متکلم امامی قرن پنجم. طوسی (فهرست، ص‌447) نام و نسب خود را به همین گونه، و نجاشی (ص‌403) نیز نام و نسب و کنیۀ وی را به همین صورت درج ‌کرده است. وی در رمضان سال 385 در طوس به دنیا آمد (حلی، ص‌249؛ بحرانی، ص‌593). از اوایل زندگی او چیزی نمی دانیم . وی درسال 408 وارد بغداد شد.

پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به شیخ طوسی رسید. وی 41 سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. مهمترین و تأثیرگذارترین استادان طوسی، شیخ مفید (متوفی 413) و سید مرتضی (متوفی436) در فقه و کلام بودند.

شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه¬های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. التبیان فی تفسیر القرآن، تهذیب الاحکام، الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار، المجالس که اینک به الأمالی، تلخیص‌الشافی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی،‌ المبسوط، کتاب الرجال، مصباح المتهجد.

او نخستین کس در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر قرآن نگاشت و کتابی تفصیلی در اصول فقه نوشت.

تیتر

چند نسخه خطّى از اين كتاب موجود است: نسخه‌اى كهن در كتاب‌خانه آستان قدس رضوى (تاريخ تحرير: 502 ق)، نسخه عناية اللَّه بن اشرف بن حبيب اللَّه بن زين العابدين حسينى (به تاريخ: 1039 ق)، نسخه محمّد باقر بن محمّد مهدى مشهدى‌،‌(تاريخ: 1109 ق)، نسخه‌اى به تاريخ 1116، و نسخه‌اى ديگر به قلم محمّد هاشم بن شاه محمود (تاريخ تحرير: 1075 ق).[2] اين كتاب بارها در ايران و خارج از ايران، چاپ شده است. كتاب‌ مصباح المتهجّد، با همين عنوان در مصادر آمده است.[3] شيخ طوسى يك بار كتاب‌ مصباح المتهجّد را در حجم بسيار، تأليف كرد و سپس به تلخيص آن پرداخت.

عنوان كتاب اصلى، مصباح المتهجّد فى عمل السنة الكبير و عنوان نسخه مختصر آن، مختصر المصباح فى عمل السنة ذكر شده است.[4] در منابع كتاب‌شناسى و حديثى، بيشتر با سه عنوان رو به رو مى‌شويم: مصباح المتهجّد، المصباح‌ و المصباح الكبير[5]. محمّد باقر مجلسى مانند شيخ طوسى، به هر دو عنوان اشاره كرده است.[6] گويا شيخ طوسى اين كتاب را در سال‌هاى پايانىِ عمر خود و در نجف تأليف كرده است؛ چراكه او در مقدّمه كتاب، متذكّر مى‌شود كه غرض اصلى در اين اثر، ذكر دعاهايى است كه در كتاب‌هاى فقهى نيامده است.[7] سيّد بحر العلوم، از عبارت ياد شده، همين مطلب را برداشت كرده است.[8] كتاب‌ مصباح المتهجّد، در زمينه اعمال واجب و مستحب در ايّام سال و نيز دعاهاى هر روز، تأليف شده است. مطالب كتاب در يك مقدّمه، احكام فقهى و اعمال و دعاهاى ايّام سال، طبقه‌بندى شده‌اند. احكام فقهىِ كتاب، در دو مبحث طهارت (با تكيه بر اغسال واجب و مستحب) و نماز (با تكيه بر نمازهاى واجب و مستحب يا نوافل)، خلاصه شده است. قسمت اعظم مطالب كتاب، اعمال و دعاهاست كه مؤلّف با عنوان اعمال هفته، اعمال جمعه، دعاهاى هفته، ادعيه مربوط به ماه‌هاى رمضان، ذو قعده، ذو حجّه، محرّم، صفر، رجب و شعبان، به بيان آنها پرداخته و با ذكر دعاى حضرت خضر عليه السلام، كتاب را به پايان رسانده است.

روايات كتاب، مرسل و گاه با اسناد كامل نقل شده‌اند. اين كتاب با اعتنا و اعتماد علماى شيعه در سده‌هاى مختلف مواجه شد و برخى به تلخيص، شرح و ترجمه آن پرداختند. از جمله اين كارها مى‌توان به اين موارد اشاره كرد:

الف- تلخيص: قَبَس المصباح‌ صهرشتى، معاصر و شاگرد شيخ طوسى؛ الإختيار من المصباح الكبير، از سيّد على بن حسان بن باقى قرشى، معاصر سيّد بن طاووس؛ منهاج الصلاح فى إختيار المصباح‌، علّامه حلّى؛ مختصر المصباح‌ سيّد عبد اللَّه شُبَّر. ب- شرح: شرح‌ فاضل مقداد سيوَرى (م 826 ق)؛ دو شرح مفصّل و مختصر، از شيخ خضر رازى نجفى، شاگرد مير سيّد شريف جرجانى (م 838 ق): يكى با نام‌ جامع الدُرَر و ديگرى‌ مفتاح الغُرَر؛ شرح ابن ابى جمهور احسايى (م پس از 901 ق) با عنوان‌ معين الفكر و شرح آن با عنوان‌ معين المعين‌؛ شرح مختصر مصباح المتهجّد، از سيّد على حسينى نجفى كه قاضى نور اللَّه در كتاب‌ المجالس‌ و نراقى در كتاب‌ الخزائن‌، از آن نقل كرده‌اند؛ شرح عبد الوحيد بن نعمت اللَّه استرآبادى، شاگرد شيخ بهايى (م پس از 1025 ق) به نام‌ فتح الباب‌؛ شرح حاج ميرزا على تبريزى (م 1345 ق).

ترجمه‌اى متعلّق به سال 1086 ق، از مترجمى ناشناخته؛ ترجمه سيّد على امامى اصفهانى، معاصر صاحب‌ رياض‌؛ ترجمه شيخ عبّاس قمى. افزون بر اين همه، ابن طاووس نيز به تكميل كتاب‌ مصباح المتهجّد شيخ طوسى پرداخت و با استفاده از ديگر منابع دعايى- كه بيشترشان از اصول قديمى بودند-، آن را در ده مجلّد با عناوين مختلف، افزايش داد و مجموع آن را در مهمّات المتعبّد و تتمّات مصباح المتهجّد نام گذاشت. كتاب‌ مصباح المتهجّد، از مصادر مهمّ كتاب‌هاى دعايى نيز هست.

تیتر

کتاب «مصباح المتهجّد» یکی از مهمترین و معتبرترین منابع مربوط به دعا و اعمال (عبادات) مستحب در طول ایام سال است که توسط شیخ ابو جعفر محمد بن حسن طوسی (385 ق ـ 460 ق) تالیف شده است. این کتاب بر اساس روایات معتبر نبوی و اهل بیت(علیهم السلام) تنظیم شده است و در ضمن برخی از دعاها بخشی از احکام فقهی مربوط به عبادات نیز بیان شده است. با توجه به روایی بودن متن مصباح المتهجّد، این کتاب یکی از معتبرترین منابع دست اول حدیثی شیعه به شمار می رود و از همان زمان تالیف مورد توجه دانشمندان و عموم مردم قرار گرفت؛ به طوری که منبع تدوین بسیاری از کتاب‌های ادعیه مثل عده الداعی، مفاتیح الجنان و اقبال الاعمال قرار گرفته است.

دلیل اهمیت و اعتبار روایی کتاب این است که شیخ طوسی آن را با استفاده از کتابخانه شاپور بغداد و کتابخانه شخصی استادش سید مرتضی نوشته است که همه آن منابع در فاجعه آتش سوزی دشمنان تشیع از میان رفته است.

ساختار کتاب مصباح المتهجّد: 1 ـ کتاب طهارت که انواع و کیفیت طهارت و احکام فقهی آن را در ذیل نُه فصل بیان کرده است؛ 2 ـ کتاب الصلاه که در آن به شرایط، انواع کلی، اقسام جزئی، احکام، و آداب نماز در ذیل چهار فصل و دوازده عنوان کلی پرداخته است؛ 3 ـ دعاهای هفتگی که در آن دعاهای مربوط به شب و روزهای هفته را ذکر کرده است؛ 4 ـ اعمال ماه‌ های قمری که هر یک از آنها را در یک تا دوازده فصل آورده است. به دلیل استقبال عمومی از این کتاب، کتاب‌های مختلف و فراوانی توسط علمای متاخر شیعه پیرامون آن نوشته شده است به طوری که فقط سید بن طاوس پنج کتاب برای تکمیل آن نوشته است: 1 ـ فلاح السائل؛ 2 ـ زهره الربیع؛ 3 ـ الدروع الواقیه در اعمال ماه ها؛ 4 ـ اقبال الاعمال در اعمال سال‌ها؛ 5 ـ اسرار الصلاه.

شیخ طوسی برای استفاده عموم از این کتاب، به تلخیص آن دست زد و آن را مصباح المتهجد صغیر نام نهاد، البته اصل کتاب المصباح در دست نیست و کتاب حاضر در واقع همان تلخیص خود شیخ طوسی از اصل کتاب است .تلخیص های دیگری نیز نوشته شده است.