راه‌های ترک غیبت

سؤال

راه‌های ترک غیبت چیست؟

غیبت به معنای ذکر نکات ناخوشایند درباره فردی در غیاب اوست که باعث ناراحتی او می‌شود. این عمل در اسلام به شدت نکوهش شده و در احادیث، «غیبت کردن» به «خوردن گوشت برادر مرده» تشبیه شده است. غیبت به دو نوع تقسیم می‌شود: غیبت حرام که شامل بدگویی از مؤمنین است و غیبت جایز که در شرایط خاصی مانند دادخواهی از ظالم یا نهی از منکر مجاز شمرده شده است. با این حال، حتی در موارد مجاز نیز ترک غیبت توصیه شده، مگر در شرایطی که سکوت باعث ضرر به فرد یا جامعه شود.

برای ترک غیبت، ابتدا باید انگیزه‌های آن شناسایی شود. عواملی مانند دشمنی، حسادت، دلسوزی نادرست یا حتی خوش‌گذرانی می‌توانند فرد را به غیبت سوق دهند. درک این انگیزه‌ها و تلاش برای از بین بردن آن‌ها، گام مهمی در ترک این گناه است. همچنین، توجه به آثار غیبت، مانند از بین رفتن اعتماد دیگران، ایجاد دشمنی و از دست دادن حسنات در آخرت، می‌تواند فرد را از این عمل بازدارد. در روایات آمده است که غیبت، حسنات فرد را سریع‌تر از آتش که چوب را می‌سوزاند، نابود می‌کند.

راهکارهای عملی برای ترک غیبت شامل چله‌نشینی برای تمرین ترک غیبت، یاد خدا و کمک خواستن از او، ایجاد رفتارهای جایگزین مانند سرگرمی‌های حلال و ثبت پیشرفت در این مسیر است. همچنین، توجه به حقیقت غیبت و تشبیه آن به خوردن گوشت برادر مرده، می‌تواند در ایجاد تنفر از این عمل مؤثر باشد. با این روش‌ها، فرد می‌تواند به تدریج از این گناه فاصله بگیرد و به اصلاح رفتار خود بپردازد.

تعریف غیبت

مقالهٔ اصلی: غیبت

اشخاصی که مبتلاء به گناه غیبت هستند برای اینکه بتوانند آن را ترک کنند، اولین مرحله ای که باید آن را سپری کنند این است که به‌طور کامل نسبت به تعریف و چیستی غیبت علم داشته باشند، از این رو نیاز است ابتدائا از تعریف غیبت بحث شود.

نبی مکرم اسلام(ص) در حدیث قدسی می‌فرمایند: آیا می‌دانید که غیبت چه چیزی است؟ حاضران گفتند: خدا و رسول او داناتر است. حضرت فرمود: آن است که یاد کنی برادر خود را به چیزی که او را ناخوشنود کند. حاضران پرسیدند: اگر آن صفت با او باشد باز بد است؟ فرمود: اگر باشد غیبت است والا بهتان(تهمت) است. پس غیبت یعنی ذکر فرد مؤمن، به هر چیزی که باعث ناراحتی آن شخص مؤمن می‌گردد.

انواع غیبت

غیبت حرام

غیبت از گناهان کبیره است

فقها با استناد به آیه غیبت، روایات، اجماع و عقل، غیبت را حرام و گناه کبیره دانسته‌اند. امام خمینی حرمت آن را از ضروریات فقه شمرده است. گوش کردن به غیبت نیز حرام شمرده شده است

گفته شده حرمت غیبت، به غیبت مؤمنین یا مسلمانان اختصاص دارد و غیبت کافر و متظاهر به فسق حرام نیست.

غیبت جایز

بر اساس احادیث ائمه(ع)، در موارد ویژه‌ای که پای مصلحت و خیر انسان‌ها در میان باشد و هدفی مشروع و عقلایی که مفاسد آن را جبران می‌کند غیبت جایز است. برخی از موارد غیبت‌های مجاز عبارتند از:

1. دادخواهی از ظالم
2. نهی از منکر
3. پرسش و استفتا
4. اهل بدعت
5. کسی که علناً گناه می‌کند، در همان گناه، نه گناهانی که مخفیانه انجام می‌دهد.

در موارد جواز غیبت نیز ترک کردن غیبت بهتر است مگر مواردی که لازم است و در صورت سکوت ضرر مهمی به فرد دیگری یا جامعه وارد شود.

ترک غیبت

برای ترک غیبت، اطلاع از انگیزه‌های غیبت‌کنندگان و همینطور پیامدهای آن، می‌تواند تاثیرگذار باشد. از این بابت در ادامه به توضیحاتی در این خصوص اشاره می‌شود:

انگیزه‌های غیبت‌کنندگان

• دشمنی: ممکن است با کسی که از او غیبت میشود دشمنی وجود داشته باشد و همین دشمنی سبب شود علیه او اقدامی انجام بگیرد و از او غیبت شود و او را در نزد دیگران کوچک و خوار کنند. اگر این چنین است باید اولا دشمنی را از بین برده و با خود بگویند مؤمنین که با هم برادرند، نباید دشمن باشند نباید بد هم را بخواهند و… ثانیاً بالفرض که با او دشمن وجود دارد آیا با غیبت کردن از او به او بدی میشود یا خوبی. در روایات آمده است که کارهای خوب آدم غیبت کننده وارد نامه اعمال غیبت شونده می‌شود، پس با غیبت از او در واقع به خود شخص غیبت کننده بدی میشود نه به شخص مورد غیبت واقع شده.

• حسادت: ممکن است از روی حسادت، غیبت صورت بگیرد در این صورت باید حسادتی که در شخص غیبت کننده هست درمان شود باید با خود بیندیشد که چرا باید از بین رفتن نعمتی را که خدا به او داده طلب و آرزو کند. خداوند شاید خیر و مصلحت او می‌دانسته که به او نعمت داده و به اشخاص دیگر نداده است.خداوند می‌تواند در عین این که به او ـ غیبت شونده ـ نعمت داده به باقی اشخاص نیز بدهد. لازم نیست که آرزو شود که نعمت او را بگیرد تا به باقی افراد برسد.
• دلسوزی: ممکن است از روی دلسوزی باشد، یعنی شخصی که غیبت کننده است گاهی مشکل و گرفتاری یک فرد را که به نوعی عیب حساب می‌شود از روی دلسوزی در میان جمع مطرح می کند در حالی که او اگر بشنود ناراحت می‌شود و دوست ندارد که دیگران از مشکل و عیب او باخبر شوند. در این‌جا باید بیندیشد ( شخص غیبت کننده) که این راه دلسوزی نیست اگر مشکل او قابل حل است و و اگر میتواند به او کمک کند تا مشکلش حل شود ، باید در رفع آن بکوشد نه آن که آن را هر جا میرود بیان کند ، یا اگر خود شخص نمیتواند فقط به کسی که می‌تواند آن هم به شکل خصوصی در میان بگذارد، پس اگر میخواهد خدمتی بکند نباید آبروی او را بریزد.
• خوش گذرانی: ممکن است به خاطر هیچ‌یک از این انگیزه‌ها نباشد، بلکه صرفاً برای خوش گذارنی و دور هم نشستن و با گفتن سخن از این و آن لحظاتی را به خنده برگزار کردن. در این صورت باید اندیشید آیا چند لحظه خوش بودن به عذاب و عقوبتی که در پی دارد می‌ارزد یا راه مناسب‌تر و بهتری بدون آن که عقوبت اخروی به همراه داشته باشد وجود ندارد. آیا نمی‌توان غیبت نکرد و خوش بود آیا نمی‌توان به سرگرمی‌ها حلال پرداخت. و ممکن است انگیزه‌های دیگری باشد که باید آن‌ها را شناسایی کرد و با تفکر و مطالعه کتب اخلاق اسلامی راه حل مبارزه با آن را پیدا کرد.

آثار غیبت در دنیا و آخرت

مقالهٔ اصلی: پیامدهای غیبت کردن

آثار دنیوی

وقتی که از کسی در پیش دیگران غیبت میشود کسانی که غیبت را میشنوند با خود فکر می‌کنند شخصی که از فلانی پیش ما بدگویی می‌کند حتماً از ما هم نزد دیگران بدگویی می‌کند، لذا به شخص غیبت کننده بدگمان و بی‌اعتماد می‌شوند، بنابراین در درجه اول سبب سلب اعتماد دیگران ـ که در پیش روی آن‌ها از کسی غیبت شده است ـ می‌شود.

اگر غیبت شونده از موضوع باخبر شود و بفهمد که شخصی عیب او را پیش دیگران گفته و از او بدگویی کرده از شخص غیبت کننده دلخور و دلگیر خواهد شد و احتمالاً کینه او را به دل می گیرد و به دشمنی با او می پردازد و نیز درصدد تلافی برآید و آبروی شخص غیبت کننده را پیش دیگران بریزد؛ بنابراین با غیبت کردن برای خودش دشمن درست میکند و بذر دشمنی و کینه را در جامعه اسلامی میپاشد.

اثر دیگری که در دنیا به دنبال دارد این است که طبق روایات وقتی شخصی در پی عیوب مردم باشد تا از آن‌ها آگاه شود و به دیگران بگوید ، خداوند در پی عیب او خواهد آمد و او را هر چند در خانه خود باشد رسوا خواهد کرد؛ بنابراین اگر کسی در پی رسوا کردن دیگران باشد خدا نیز او را رسوا خواهد کرد.

آثار اخروی

مهم‌تر از همه آن است که موجب می‌شود حسنات شخص غیبت کننده از بین برود. در روایت است که غیبت حسنات شخص را سریع تر از آتش که چوب را می‌سوزاند، نابود می‌کند.

یا در روایت دیگری است که کسی در حضور پروردگار متوقف می‌شود و نامه عملش به او داده می‌شود پس کارهای خوب خود را نمی‌بیند، می‌گوید خداوندا این نامه اعمال من نیست، حسناتم در آن نمی‌باشد. به او گفته می‌شود پروردگار تو اشتباه نمی‌کند و نه فراموش می‌کند، اعمال تو با غیبت کردن مردم از بین رفته است و کس دیگر آورده می‌شود و نامه عملش به او داده می‌شود، پس در آن طاعات زیادی می‌بیند پس می‌گوید خداوندا این نامه اعمال من نیست من که این طاعات را انجام نداده بودم. پس به او گفته می‌شود: فلانی از تو غیبت کرد پس کارهای نیکش به تو داده شد.

توجه به باطن و حقیقت غیبت

عاملی دیگر که می‌تواند در ترک غیبت مؤثر باشد توجه به حقیقت و باطن غیبت است. خداوند می‌گوید: آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ همه شما از این امر کراهت دارید.

در این آیه برای نهی از غیبت به حقیقت و باطن غیبت کردن اشاره شده است: حقیقت آن خوردن گوشت مرده برادر است. چون مؤمنین با هم برادرند پس وقتی از یک مؤمن غیبت می‌کنی از برادر خود غیبت کرده‌ای و در حقیقت گوشت مرده او را خورده‌ای. آیا هیچ انسانی گوشت برادر مرده خود را می‌خورد؟ هرگز. پس همان‌طور که از این مسئله متنفر هستند باید از غیبت کردن تنفر داشته باشند. چون با غیبت کردن همان کاری را میکند که از آن تنفر دارد یعنی گوشت برادر مرده خود را میخورند.

ـ انسان که گوشت می‌خورد تنها گوشت تعداد مشخصی از حیوانات را می‌خورد آن هم حیوانی که زنده باشد و انسان آن را بکشد نه حیوان مرده را. امّا انسان گوشت انسان دیگر را هرگز نمی‌خورد به خصوص اگر مرده باشد.

ـ انسان نسبت به برادر خود تعصب می‌ورزد و اگر کسی به او حمله کند از او دفاع می‌کند و نمی‌گذارد به برادرش آسیبی برسد. چه جور برادری باشد که بخواهد به برادرش آسیب و صدمه‌ای برساند. تا چه رسد که بخواهد گوشت او را در حالی که مرده باشد و هیچ گونه دفاعی از خود ندارد بخورد. این‌ها کارهایی است که انسان‌های با وجدان به شدت از آن دوری می‌جویند.

راه‌کارهای عملی برای ترک غیبت

• چله ترک غیبت: علمای بزرگ اسلام و اهلبیت علیهم السلام برای اینکه شیعیان از گناه‌ها فاصله بگیرند و خودشان را خالص کنند و افعال نیک را در خود زیاد کنند توصیه به چله اخلاص کرده‌اند، از این رو میتوان با یکی از اطرافیان که مایل به ترک غیبت است، صحبت کرد و قرار گذاشت که ۴۰ روز با هم غیبت نکنند. این شخص می‌تواند همسر، مادر، خواهر، دوست و … باشد. ۴۰ روز تلاش کنند که به هیچ عنوان غیبت نکنند. پس از این ۴۰ روز، نفس شخص کمی تربیت شده و می‌تواند در چله‌های بعدی افراد بیشتری را اضافه کند.
• یاد خدا و کمک خواستن از او: یاد همیشگی خدا و ناظر دانستن او، به‌تدریج حالت خود کنترلی در فرد ایجاد می‌کند و در نتیجه راه برای ترک غیبت آسان می‌شود. درخواست کمک از خدا برای ترک رذائل اخلاقی نیز، از موارد لازم و ضروری برای ترک همه رذائل از جمله غیبت است.
• ایجاد رفتارهای جایگزین: یکی از انگیزه‌ه‌ای غیبت کردن این است که وقتی افراد دور هم جمع می‌شوند و برنامه مفید و سرگرم‌کننده‌ای ندارند، اوقات فراغت خود را با غیبت می‌گذرانند. یک برنامه مفید، مانند مطالعه یا سرگرمی‌های جمعیِ حلال، نمونه‌هایی از رفتار جایگزین است، که به‌تدریج به ترک غیبت می‌انجامد.
• پیگیری پیشرفت: پیشرفت خود را در ترک غیبت ثبت کند و نتایج مثبت آن را مشاهده کنید.

مطالعه بیشتر

• مهدی فقیه ایمانی، نقش زبان در سرنوشت انسان، نشر اسماعیلیان، ۱۳۷۵ش.
• ابراهیم امینی، خود سازی، انتشارات شفق، ۱۳۷۲ش.
• اخلاق الاهی، ج۴ و ۵، آفات زبان، مجتبی تهرانی، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.