ولایت تکوینی امام

سؤال

درگاه‌ها

ولایت تکوینی امام به چه معناست و آیا باور به ولایت تکوینی امامان با اصل توحید افعالی در تضاد نیست؟

معنای ولایت

معنای اصلی کلمه «ولایت» کنار هم قرار گرفتن دو شیء و اتصال آن ها به گونه ای است که میان آن ها فاصله ای نباشد. مثلاً اگر زید و بکر کنار یک دیگر نشسته باشند و به یک دیگر اتصال داشته باشند، گفته می شود «جلس زیدٌ و یلیه بکرٌ». لذا این کلمه به معنای اتصال و قرب است. به همین مناسبت برای نزدیک های مادی و معنوی، دوستی و امور دیگر به کار گرفته می شود.

انواع ولاء یا ولایت در مورد معصومین(ع)

در کتاب و سنت چهار مورد استعمال برای ولایت مربوط به معصومین(ع) وجود دارد:

1.ولاء محبت یا ولاء قرابت

به معنای این است که اهل بیت(ع) ذوی القربای حضرت محمد(ص) هستند و از مردم خواسته شده است که محبت به ایشان را داشته باشند. این خواسته در قرآن و روایات شیعه و سنی وارد شده است.

2.ولاء امامت

مقصود از ولاء امامت مقام مرجعیت دینی اهل بیت(ع) می باشد. کسانی که دین را می پذیرند باید دستورات دین را از ایشان بیاموزند و اعمال و رفتارشان را با ایشان منطبق نمایند. لذا تمام سخنان و افعال اهل بیت(ع) برای تابعین مکتب ایشان حجت و قابل استناد است.

آیه ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا؛ یقیناً برای شما در [روش و رفتار] پیامبر خدا الگوی نیکویی است برای کسی که همواره به خدا و روز قیامت امید دارد؛ و خدا را بسیار یاد می کند.﴾(احزاب:21)، اشاره به این مطلب درباره رسول اکرم(ص) دارد. و از روایت «انّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ: کِتابَ اللِّٰهِ وَ عِترَتی اَهلَ بَیتی ما اِن تَمَسَّکتُم بِهِما لَن تَضِلّوا اَبَدًا وَ اِنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّیٰ یَِردا عَلَیَّ الحَوضَ؛ من در میان شما دو چیز گرانبها به یادگار می‌گذارم: کتاب خدا و عترت من، اهل بیتم. تا زمانی که به این دو چنگ بزنید، هرگز گمراه نخواهید شد و این دو از هم جدا نمی‌شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.»، استفاده می شود بعد از رسول اکرم(ص) این مقام به اهل بیت(ع) ایشان رسید.

3.ولاء زعامت

ولاء زعامت به معنای ولایت و رهبری جامعه است. در زمان رسول خدا(ص) این ولایت متعلق به ایشان بوده است و بعد از ایشان طبق ادله زیادی به اهل بیت(ع) ایشان رسیده است. آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ؛ ای اهل ایمان! از خدا اطاعت کنید و [نیز] از پیامبر و صاحبان امر خودتان [که امامان از اهل بیت اند و چون پیامبر دارای مقام عصمت می باشند] اطاعت کنید.﴾(نساء:59)، یکی از ادله ای است که گویای این مطلب است.

4.ولاء تصرف(ولایت تکوینی)

ولایت دو طرف دارد؛ یک طرف ولیّ و طرف دیگر مُولَّی علیه است. ولاء تصرف یا ولایت تکوینی به معنای این است که ولیّ تسلط کامل بر تمام شئون مولّی علیه دارد. در این نوع ولایت تحقق و هستی مولّی علیه با اراده ولیّ حاصل می شود؛ مثل رابطه ای که میان نفس انسان و اعمال آن همانند سخن گفتن، دیدن و ... وجود دارد که تحقق افعال نفس انسان با اراده آن صورت می گیرد. این نوع ولایت بالاترین مرتبه ولایت است.

نسبت ولایت تکوینی امام با توحید افعالی

معنای توحید افعالی

توحید افعالی به معنای این است که هر واقعه و فعلی در عالم به وقوع می پیوندد، با اراده خداوند واقع می شود. توحید افعالی تمام افعال و وقایع را شامل می شود و هیچ فعلی از آن مستثنی نیست. وقوع هر امری چه در حدوث و چه در بقاء و ادامه یافتن، محتاج به اراده الهی است. لذا قوام تمام اشیاء عالم در حدوث و دوام به خدا است. انسان و سایر موجودات عالم نه تنها در ذات استقلال ندارند و نسبت به خداوند فقر ذاتی دارند، در مقام فاعلیت و تأثیر نیز استقلال ندارند. یعنی انسان علاوه بر ذات و هستی خود فاعلیت و تأثیر خود را نیز از خداوند دارد. بنابراین همان طور که خداوند در ذات شریک ندارد، در فاعلیت و مؤثر بودن نیز شریک ندارد.

عدم تنافی ولایت تکوینی امام با توحید افعالی

ولایت تکوینی بالذات و به نحو استقلالی منحصراً متعلق به خداوند است تمام موجودات در مقام ذات و مقام فعل نیازمند به خداوند هستند و لذا هیچ موجودی به نحو استقلالی ولاء تصرف یا ولایت تکوینی ندارد. خداوند این ولایت را به ائمه معصومین به نحو کامل اعطاء کرده است و ایشان به اذن خدا بر عالم ولایت تکوینی دارند و می توانند تصرف داشته باشند. بنابراین توحید افعالی هیچ گونه منافاتی با ولایت تکوینی ائمه ندارد.

منابع

• جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۸). شمیم ولایت. به کوشش سید محمود صادقی. قم: موسسه اسراء.
• جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۹). ادب فنای مقربان. قم: مؤسسه اسراء.
• مطهری، مرتضی (۱۴۰۲). ولاءها و ولایت ها. تهران: صدرا.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۴). تفسیر نمونه. به کوشش محمدرضا آشتیانی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
• خرازی، محسن (۱۴۲۳). بداية المعارف الإلهية في شرح عقائد الإمامية. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
• مطهری، مرتضی (۱۴۰۲). جهان بینی توحیدی. تهران: صدرا.
• طباطبایی، محمد حسین (۱۳۵۲). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات.
• حائری یزدی، مهدی (۱۳۸۴). جستار های فلسفی. تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ايران.
• طباطبایی، محمدحسین (۱۳۸۷). مجموعه رسائل (طباطبائی) (رساله‌اى دربارۀ توحيد). قم: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم).