پرش به محتوا

ولایتعهدی امام رضا(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی پاسخ
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌ترتفاوت با ویرایش جدیدتر ←
دیداریویکی‌متن
Fabbasi (بحث | مشارکت‌ها)
trustworthy
۳٬۵۹۳ ویرایش‌ها
اصلاح ارقام
Fabbasi (بحث | مشارکت‌ها)
trustworthy
۳٬۵۹۳ ویرایش‌ها
تکمیل اولیه مدخل
خط ۳۹: خط ۳۹:
=== سرکوبی قیام‌ها به خصوص قیام علویان===
=== سرکوبی قیام‌ها به خصوص قیام علویان===
يكي از مشکلات حکومت مامون، وجود قيام‌ها و شورش‌هايي بود كه از جانب علويّون صورت مي‌گرفت. از جمله این قیام‌ها زيد النار در بصره؛ محمد بن جعفر(ع) در مکه؛ ابراهيم بن موسي بن جعفر(ع) در یمن؛ محمد بن سليمان بن داود بن حسن(ع) در مدینه؛ جعفر بن زيد بن علي(ع) و حسين بن ابراهيم بن حسن بن علي(ع) در واسط و محمد بن اسماعيل بن محمد در مدائن بود.
يكي از مشکلات حکومت مامون، وجود قيام‌ها و شورش‌هايي بود كه از جانب علويّون صورت مي‌گرفت. از جمله این قیام‌ها زيد النار در بصره؛ محمد بن جعفر(ع) در مکه؛ ابراهيم بن موسي بن جعفر(ع) در یمن؛ محمد بن سليمان بن داود بن حسن(ع) در مدینه؛ جعفر بن زيد بن علي(ع) و حسين بن ابراهيم بن حسن بن علي(ع) در واسط و محمد بن اسماعيل بن محمد در مدائن بود.
<ref>{{پک|1=عاملی|2=1365|ک=زندگي سياسي هشتمين امام| ص=۹۷}}</ref>
<ref>{{پک|1=عاملی|2=۱۳۶۵|ک=زندگي سياسي هشتمين امام| ص=۹۷}}</ref>
مأمون براي رهايي از اين وضع و همچنين مشكلات ديگري كه خلافتش را تهديد مي‌كرد، چاره‌اي انديشد و با طرح ولايتعهدي امام رضا(ع)، اين هدف مأمون تأمين مي‌شد. زيرا با شركت آن حضرت در حكومت، علويان خلع سلاح مي‌شدند.
مأمون براي رهايي از اين وضع و همچنين مشكلات ديگري كه خلافتش را تهديد مي‌كرد، چاره‌اي انديشد و با طرح ولايتعهدي امام رضا(ع)، اين هدف مأمون تأمين مي‌شد. زيرا با شركت آن حضرت در حكومت، علويان خلع سلاح مي‌شدند.
<ref>{{پک|1=مطهري|2=1367|ک=سيري در سيره ائمه اطهار|ص=۲۰۸}}</ref>
<ref>{{پک|1=مطهري|2=۱۳۶۷|ک=سيري در سيره ائمه اطهار|ص=۲۰۸}}</ref>
مأمون با اين تصميم و آوردن امام به مرو و قبولاندن ولايتعهدي هر چند به صورت ظاهري به يكي از اهداف خود كه همان خواباندن شورش‌ها بود، رسيد.
مأمون با اين تصميم و آوردن امام به مرو و قبولاندن ولايتعهدي هر چند به صورت ظاهري به يكي از اهداف خود كه همان خواباندن شورش‌ها بود، رسيد.
<ref> {{پک|1=عاملي|2=1362|ک=حياه سياسي امام رضا|ص=۲۲۶}}</ref>
<ref> {{پک|1=عاملي|2=۱۳۶۲|ک=حياه سياسي امام رضا|ص=۲۲۶}}</ref>


مأمون نه تنها انقلابات علويان را خاموش ساخت بلكه اعتماد بسياري از علویان، طرف‌داران و دوستداران آنها را نيز جلب كرد و توانست از بسياري از آنها كه با وي بيعت نكرده بودند، بيعت بگيرد و به اطاعت خود در آورد.<ref>{{پک|1=عاملي|2=1365|ک=زندگاني سياسي امام رضا|ص=۲۱۷}}</ref>  
مأمون نه تنها انقلابات علويان را خاموش ساخت بلكه اعتماد بسياري از علویان، طرف‌داران و دوستداران آنها را نيز جلب كرد و توانست از بسياري از آنها كه با وي بيعت نكرده بودند، بيعت بگيرد و به اطاعت خود در آورد.<ref>{{پک|1=عاملي|2=۱۳۶۵|ک=زندگاني سياسي امام رضا|ص=۲۱۷}}</ref>  


=== مشروعیت بخشی به حکومت===
=== مشروعیت بخشی به حکومت===
خط ۵۴: خط ۵۴:
=== کنترل امام رضا(ع) ===
=== کنترل امام رضا(ع) ===
مأمون براي در امان ماندن خود از خطرات احتمالی امام رضا(ع)، با تحت نظر گرفتن امام(ع) مي‌خواست در برابر خطري كه او را از سوي شخصيتي با عظمت و گرانقدر تهديد مي‌كرد، محافظت نمايد و در زير سايه حمايت از امام(ع) حكومت خويش را محفوظ دارد. مأمون از وجود امام و شخصيت با نفوذ آن حضرت بسيار در هراس بود و به هر نحوي و با هر وسيله‌اي مي‌خواست از اين تهديد و خطر در امان باشد. مامون در نامه خود به بنی‌عباس پرده از این راز برداشته است: {{متن عربی| وَ قَدْ خَشِينَا إِنْ تَرَكْنَاهُ عَلَى تِلْكَ الْحَالَةِ أَنْ يَنْفَتِقَ عَلَيْنَا مِنْهُ مَا لَا نَسُدُّهُ وَ يَأْتِيَ عَلَيْنَا مِنْهُ مَا لَا نُطِيقُه|ترجمه= و ما ترسيديم كه اگر او را بر اين حالت واگذاريم بقسمى بر ما رخنه كند كه آن را نتوانيم سد كرد و كارى نسبت بما كند كه قدرت رفع آن نداشته باشيم }}
مأمون براي در امان ماندن خود از خطرات احتمالی امام رضا(ع)، با تحت نظر گرفتن امام(ع) مي‌خواست در برابر خطري كه او را از سوي شخصيتي با عظمت و گرانقدر تهديد مي‌كرد، محافظت نمايد و در زير سايه حمايت از امام(ع) حكومت خويش را محفوظ دارد. مأمون از وجود امام و شخصيت با نفوذ آن حضرت بسيار در هراس بود و به هر نحوي و با هر وسيله‌اي مي‌خواست از اين تهديد و خطر در امان باشد. مامون در نامه خود به بنی‌عباس پرده از این راز برداشته است: {{متن عربی| وَ قَدْ خَشِينَا إِنْ تَرَكْنَاهُ عَلَى تِلْكَ الْحَالَةِ أَنْ يَنْفَتِقَ عَلَيْنَا مِنْهُ مَا لَا نَسُدُّهُ وَ يَأْتِيَ عَلَيْنَا مِنْهُ مَا لَا نُطِيقُه|ترجمه= و ما ترسيديم كه اگر او را بر اين حالت واگذاريم بقسمى بر ما رخنه كند كه آن را نتوانيم سد كرد و كارى نسبت بما كند كه قدرت رفع آن نداشته باشيم }}
<ref>{{پک|1=ابن بابويه|2=۱۳۷۸|ک=عيون أخبار الرضا عليه السلام|ص=170|ج=۲}}</ref>
<ref>{{پک|1=ابن بابويه|2=۱۳۷۸|ک=عيون أخبار الرضا عليه السلام|ص=۱۷۰|ج=۲}}</ref>
<ref>{{پک|1=طبرى آملى صغير|2=1413|ک=دلائل الامامه|ص=379}}</ref>
<ref>{{پک|1=طبرى آملى صغير|2=۱۴۱۳|ک=دلائل الامامه|ص=۳۷۹}}</ref>


=== كاستن از مقام و معنويت امام رضا(ع) ===
=== كاستن از مقام و معنويت امام رضا(ع) ===
مأمون مي‌خواست با پذيرش ولايتعهدي از طرف امام(ع)، مقام و منزلت آن حضرت كاهش يافته و از چشم طرف‌داران بيافتد و در اين صورت ديگر كسي به آن حضرت به عنوان يك چهره مقدّس نگاه نخواهد كرد. مامون ولايتعهدي را به امام واگذاشت تا به مردم نشان دهد كه او دنياخواه است و بدين ترتيب موقعيت اجتماعي و معنوي خود را پيش آنها از دست بدهد.
مأمون مي‌خواست با پذيرش ولايتعهدي از طرف امام(ع)، مقام و منزلت آن حضرت كاهش يافته و از چشم طرف‌داران بيافتد و در اين صورت ديگر كسي به آن حضرت به عنوان يك چهره مقدّس نگاه نخواهد كرد. مامون ولايتعهدي را به امام واگذاشت تا به مردم نشان دهد كه او دنياخواه است و بدين ترتيب موقعيت اجتماعي و معنوي خود را پيش آنها از دست بدهد.
<ref>{{پک|1=ابن بابويه|2=۱۳۷۸|ک=عيون أخبار الرضا عليه السلام|ص=170|ج=۲}}</ref>
<ref>{{پک|1=ابن بابويه|2=۱۳۷۸|ک=عيون أخبار الرضا عليه السلام|ص=۱۷۰|ج=۲}}</ref>


== دلایل امام رضا(ع) در پذيرش ولايتعهدي ==  
== دلایل امام رضا(ع) در پذيرش ولايتعهدي ==  
خط ۶۶: خط ۶۶:
=== اجباري بودن پذيرش ولايتعهدي ===
=== اجباري بودن پذيرش ولايتعهدي ===
امام رضا(ع) بعد از پذیرش ولایتعهدی مامون، بارها مورد اعتراض قرار می‌گرفت که چرا تن به چنین کاری زده است و امام هم پاسخ می‌داد.
امام رضا(ع) بعد از پذیرش ولایتعهدی مامون، بارها مورد اعتراض قرار می‌گرفت که چرا تن به چنین کاری زده است و امام هم پاسخ می‌داد.
* مردی به امام رضا(ع) گفت چرا ولایتعهدی را پذیرفتی؟ امام پرسید به نظر تو مقام نبوت بالاتر است یا وصایت؟ مرد گفت: نبوت بالاتر است. امام پرسید مسلمان افضل است یا مشرک؟ مرد گفت: مسلمان برتر است. امام فرمود يوسف كه پيامبر بود از عزيز مصر كه مشرك بود درخواست كرد كه او را حاكم گرداند، ولي مأمون، مرا مجبور كرد كه ولايتعهدي را بپذيرم. {{متن عربی|وَ الْمَأْمُونُ أَجْبَرَنِي عَلَى مَا أَنَا فِيه‏}} <ref> {{پک|1=ابن بابويه|2=1966|ک=علل الشرائع|ص=۲۳۸|ج=1}}</ref>  
* مردی به امام رضا(ع) گفت چرا ولایتعهدی را پذیرفتی؟ امام پرسید به نظر تو مقام نبوت بالاتر است یا وصایت؟ مرد گفت: نبوت بالاتر است. امام پرسید مسلمان افضل است یا مشرک؟ مرد گفت: مسلمان برتر است. امام فرمود يوسف كه پيامبر بود از عزيز مصر كه مشرك بود درخواست كرد كه او را حاكم گرداند، ولي مأمون، مرا مجبور كرد كه ولايتعهدي را بپذيرم. {{متن عربی|وَ الْمَأْمُونُ أَجْبَرَنِي عَلَى مَا أَنَا فِيه‏}} <ref> {{پک|۱=ابن بابويه|2=۱۹۶۶|ک=علل الشرائع|ص=۲۳۸|ج=۱}}</ref>  
* مامون امام رضا(ع) را تهدید ‌کرد که اگر ولایتعهدی را نپذیری، گردنت را می‌زنم! امام فرمود خدا نهی کرده که خود را به هلاکت اندازم. اگر اینگونه است، می‌پذیرم.<ref>{{پک|1=ابن بابويه|2=1376|ک=الأمالي|ص=۷۲}}</ref>
* مامون امام رضا(ع) را تهدید ‌کرد که اگر ولایتعهدی را نپذیری، گردنت را می‌زنم! امام فرمود خدا نهی کرده که خود را به هلاکت اندازم. اگر اینگونه است، می‌پذیرم.<ref>{{پک|1=ابن بابويه|2=۱۳۷۶|ک=الأمالي|ص=۷۲}}</ref>
اين روايات به خوبي حاكي از عدم اختيار امام(ع) در پذيرش ولايتعهدي است.
اين روايات به خوبي حاكي از عدم اختيار امام(ع) در پذيرش ولايتعهدي است.


=== حفظ جان خويش و شيعيان ===
=== حفظ جان خويش و شيعيان ===
امام رضا(ع) بعد از پذیرش ولایتعهدی و با حفظ جان خویش و شیعیان در آن موقعیت خاص، با اتخاذ روش‌هایي سعي داشت كه اهداف مأمون را خنثي كند؛ اگر امام رضا(ع)، ولايتعهدي را نمي‌پذیرف، مامون براي حفظ خلافتش با تمام توان به سركوب اهل بیت(ع) روی‌می‌آورد.
امام رضا(ع) بعد از پذیرش ولایتعهدی و با حفظ جان خویش و شیعیان در آن موقعیت خاص، با اتخاذ روش‌هایي سعي داشت كه اهداف مأمون را خنثي كند؛ اگر امام رضا(ع)، ولايتعهدي را نمي‌پذیرف، مامون براي حفظ خلافتش با تمام توان به سركوب اهل بیت(ع) روی‌می‌آورد.
<ref>{{پک|1=حسن ابراهيم حسن|2=1376|ک=تاريخ سياسي اسلام|ص=۱۷۹|ج=2}}</ref>
<ref>{{پک|1=حسن ابراهيم حسن|2=۱۳۷۶|ک=تاريخ سياسي اسلام|ص=۱۷۹|ج=۲}}</ref>


=== اثبات حقانیت اهل بیت===  
=== اثبات حقانیت اهل بیت===  
پذیرش مقام وليعهدي يک اعتراف ضمني از سوي عباسيان به شمار مي‌رفت كه اهل بیت رسول خدا(ص) در حكومت سهم شايسته‌اي دارند. پذیرش ولایتعهدی باعث شد مردم خاندان پيامبر را در صحنه سياست حاضر بيابند و به دست فراموشي‌شان نسپارند. محمد بن عرفه از حضرت پرسيد: اي فرزند رسول خدا! به چه انگيزه‌اي وارد ماجراي وليعهدي شدي؟امام پاسخ داد: {{متن عربی|به همان انگيزه‌اي كه جدم علي(ع) را وادار به ورود در شورا نمود.}}
پذیرش مقام وليعهدي يک اعتراف ضمني از سوي عباسيان به شمار مي‌رفت كه اهل بیت رسول خدا(ص) در حكومت سهم شايسته‌اي دارند. پذیرش ولایتعهدی باعث شد مردم خاندان پيامبر را در صحنه سياست حاضر بيابند و به دست فراموشي‌شان نسپارند. محمد بن عرفه از حضرت پرسيد: اي فرزند رسول خدا! به چه انگيزه‌اي وارد ماجراي وليعهدي شدي؟امام پاسخ داد: {{متن عربی|به همان انگيزه‌اي كه جدم علي(ع) را وادار به ورود در شورا نمود.}}
<ref>{{پک|1=ابن شهر آشوب مازندرانى|2=1379|ک=مناقب آل أبي طالب عليهم السلام|ص=۳۶۴|ج=4}}</ref>
<ref>{{پک|1=ابن شهر آشوب مازندرانى|2=۱۳۷۹|ک=مناقب آل أبي طالب عليهم السلام|ص=۳۶۴|ج=۴}}</ref>
<ref>{{پک|1=ابن بابويه|2=۱۳۷۸|ک=عيون أخبار الرضا عليه السلام|ص=170|ج=۲}}</ref>
<ref>{{پک|1=ابن بابويه|2=۱۳۷۸|ک=عيون أخبار الرضا عليه السلام|ص=۱۷۰|ج=۲}}</ref>


=== نامشروع دانستن حکومت مامون===
=== نامشروع دانستن حکومت مامون===
امام رضا(ع) با ابراز مخالفت نسبت به پيشنهاد ولايتعهدي، به مردم فهماند كه دستگاه مأمون را تأييد نمي‌كند و راضي به ولايتعهدي نيست و پس از مجبور شدن به سبب تهديداتي كه از ناحيه مأمون در صورت عدم قبول ولايتعهدي به امام(ع) شد، آن حضرت ولايتعهدي را به شرط پذيرفت و فرمود: {{متن عربی| إِنِّي دَاخِلٌ فِي وِلَايَةِ الْعَهْدِ عَلَى أَنْ لَا آمُرَ وَ لَا أَنْهَى وَ لَا أُفْتِيَ‏ وَ لَا أَقْضِيَ‏ وَ لَا أُوَلِّيَ وَ لَا أَعْزِلَ وَ لَا أُغَيِّرَ شَيْئاً مِمَّا هُوَ قَائِمٌ وَ تُعْفِيَنِي مِنْ ذَلِكَ كُلِّه‏|ترجمه= به شرطی ولایتعهدی را می‌پذیرم كه نه امري كنم و نه نهي‌اي، نه فتوايي دهم نه حكمي، نه كسي را به كار گمارم و نه از كار براندازم، آنچه را كه پابرجاست دگرگون نكنم و مرا از همه اینها عفو کنی.}}
امام رضا(ع) با ابراز مخالفت نسبت به پيشنهاد ولايتعهدي، به مردم فهماند كه دستگاه مأمون را تأييد نمي‌كند و پس از مجبور شدن به سبب تهديداتي كه از ناحيه مأمون در صورت نپذیرفتن ولايتعهدي به امام(ع) شد، آن حضرت ولايتعهدي را به شرط پذيرفت و فرمود: {{متن عربی| إِنِّي دَاخِلٌ فِي وِلَايَةِ الْعَهْدِ عَلَى أَنْ لَا آمُرَ وَ لَا أَنْهَى وَ لَا أُفْتِيَ‏ وَ لَا أَقْضِيَ‏ وَ لَا أُوَلِّيَ وَ لَا أَعْزِلَ وَ لَا أُغَيِّرَ شَيْئاً مِمَّا هُوَ قَائِمٌ وَ تُعْفِيَنِي مِنْ ذَلِكَ كُلِّه‏|ترجمه= به شرطی ولایتعهدی را می‌پذیرم كه نه امري كنم و نه نهي‌اي، نه فتوايي دهم نه حكمي، نه كسي را به كار گمارم و نه از كار براندازم، آنچه را كه پابرجاست دگرگون نكنم و مرا از همه اینها عفو کنی.}}
<ref>{{پک|1=كلينى|2=۱۴۰۷|ک=الكافي|ص=۴۸۹|ج=۱}}</ref>
<ref>{{پک|1=كلينى|2=۱۴۰۷|ک=الكافي|ص=۴۸۹|ج=۱}}</ref>
<ref>{{پک|1=مفيد|2=۱۴۱۳|ک=الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد|ص=۲۴۷|ج=۲}}</ref>
<ref>{{پک|1=مفيد|2=۱۴۱۳|ک=الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد|ص=۲۴۷|ج=۲}}</ref>
امام با این شرط‌ها خود را از هرگونه انتسابي به دستگاه حكومت مأمون منزه ساخت و بدين وسيله خط بطلاني بر هدف مأمون كشيد که می‌خواست بگوید امام رضا(ع) با پذیرفتن دخالت در امور سیاسی، مشروعیت حکومت را تایید کرده است. دخالت نکردن در این کارها به معنای طاغوتی دانستن حکومت می‌باشد و امام ر اسزاوار نیست در حکومت طاغوتی امر و نهی کند.<ref> بروجردى، آقا حسين، جامع أحاديث الشيعة، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، چاپ اول، ۱۳۸۶ ش، ج۲۲، ص۵۹۶.</ref>
امام با این شرط‌ها خود را از هرگونه انتسابي به دستگاه حكومت مأمون منزه ساخت و بدين وسيله خط بطلاني بر هدف مأمون كشيد که می‌خواست بگوید امام رضا(ع) با پذیرفتن دخالت در امور سیاسی، مشروعیت حکومت را تایید کرده است. دخالت نکردن در این کارها به معنای طاغوتی دانستن حکومت می‌باشد که امام را سزاوار نیست در حکومت طاغوتی امر و نهی کند.<ref> {{پک|1=بروجردى|2=۱۳۸۶|ک=جامع أحاديث الشيعة|ص=۵۹۶| ج=۲۲}}</ref>
 
اتخاذ چنين مواضعي دليل گويايي بود بر
اتخاذ چنين مواضعي دليل گويايي بود بر
* اعتراف نكردن به مشروعیت حکومت مامون.
* اعتراف نكردن به مشروعیت حکومت مامون.
* مامون بر خلاف نقشه‌هايي كه در سر پرورانده بود، نمي توانست كارهايي را بنام امام و به دست او انجام دهد.
* مامون بر خلاف نقشه‌هايي كه در سر پرورانده بود، نمي توانست كارهايي را بنام امام و به دست او انجام دهد.
* امام هرگز حاضر نبود تصميم‌هاي قدرت حاكم را اجرا سازد.<ref>مرتضي حسيني، جعفر، زندگي سياسي هشتمين امام، ترجمهء دكتر سيد خليل خليليان، چاپ چهارم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ۱۳۶۵ش، ص۱۶۸ـ ۱۸۳.</ref>
* امام هرگز حاضر نبود تصميم‌هاي قدرت حاكم را اجرا سازد.<ref>{{پک|1=عاملي|2=۱۳۶۵|ک=زندگي سياسي هشتمين امام|ص=۱۶۸ـ ۱۸۳}}</ref>




=== پاسخ به شبهات با استفاده از موقعیت===
=== پاسخ به شبهات با استفاده از موقعیت===
در دوران مأمون، شبهات فكري و ديني زيادي طرح مي‌شد كه دين و عقيده مردم را نشانه مي‌رفت. حضور امام(ع) در چنين موقعيتي ضروري بود تا چراغ راه آنها باشد و آنها را از خطرات اين شبهات نجات دهد. امام رضا(ع) با قبول ولايتعهدي فرصتي بدست آورد تا به اين مهم بپردازد و همه را از نور وجود خويش بهره‌مند سازد. اگر ولايتعهدي را نمي‌پذيرفت، چنين موقعيتي دست نمي‌داد و مردم با انبوهي از شبهات وجريانات منحرف فكري و مذهبي مي‌ماندند. <ref>زندگاني سياسي امام رضا(ع)، جعفر مرتضي عاملي، دفتر انتشارات اسلامي، ناشر كنگره جهاني امام رضا(ع)، چاپ اوّل، ۱۳۶۵، ص۲۹۰.</ref>
در دوران مأمون، شبهات فكري و ديني زيادي طرح مي‌شد كه دين و عقيده مردم را نشانه مي‌رفت. امام رضا(ع) با قبول ولايتعهدي فرصتي بدست آورد تا به اين مهم بپردازد و همه را از نور وجود خويش بهره‌مند سازد. اگر ولايتعهدي را نمي‌پذيرفت، چنين موقعيتي پیدا نمي‌شد و مردم با انبوهي از شبهات وجريانات منحرف فكري و مذهبي مي‌ماندند. <ref>{{پک|1=عاملی|2=۱۳۶۵|ک=زندگاني سياسي امام رضا|ص=۲۹۰}}</ref>


=== آشکارسازی چهره واقعی حکومت طاغوت===
=== آشکارسازی چهره واقعی حکومت طاغوت ===
امام رضا(ع) توانست در دوران ولايتعهدي ماهيت مأمون را براي مردم افشا كند و آنان را به واقعيت و هدف‌هاي نهفته در هر اقدامي كه مأمون مي‌كرد آگاه مي‌ساخت و هر شبهه و ترديد را عملاً از بين مي‌برد.<ref>زندگاني سياسي امام رضا(ع)، جعفر مرتضي عاملي، دفتر انتشارات اسلامي، ناشر كنگره جهاني امام رضا(ع)، چاپ اوّل، ۱۳۶۵، ص۲۹۰.</ref>
امام رضا(ع) توانست در دوران ولايتعهدي ماهيت مأمون را براي مردم افشا كند و آنان را به واقعيت و هدف‌هاي نهفته در هر اقدامي كه مأمون مي‌كرد آگاه مي‌ساخت و هر شبهه و ترديد را عملاً از بين مي‌برد.<ref>{{پک|1=عاملی|2=۱۳۶۵|ک=زندگاني سياسي امام رضا|ص=۲۹۰}}</ref>


{{مطالعه بیشتر}}
{{مطالعه بیشتر}}
خط ۱۰۹: خط ۱۱۰:


== منابع ==
== منابع ==
*{{یادکرد کتاب|عنوان=الکافی|سال=۱۴۰۷|پیوند=|نام=محمد بن یعقوب|نام خانوادگی=کلینی|پیوند نویسنده=|ناشر=دار الکتب الاسلامیه|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=}}
*{{یادکرد کتاب|عنوان=الکافی|سال=۱۴۰۷|پیوند=|نام=محمد بن یعقوب|نام خانوادگی=کلینی|پیوند نویسنده=|ناشر=دار الکتب الاسلامیه|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=}}
*{{یادکرد کتاب|عنوان= الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد|سال=۱۴۱۳|پیوند=|نام=محمد بن محمد|نام خانوادگی=مفید|پیوند نویسنده=|ناشر= کنگره شیخ مفید|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
*{{یادکرد کتاب|عنوان= الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد|سال=۱۴۱۳|پیوند=|نام=محمد بن محمد|نام خانوادگی=مفید|پیوند نویسنده=|ناشر= کنگره شیخ مفید|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
خط ۱۱۶: خط ۱۱۶:
* {{یادکرد کتاب|عنوان=زندگي سياسي هشتمين امام|سال=۱۳۶۵|پیوند=|نام=جعفر مرتضی|نام خانوادگی=عاملی|پیوند نویسنده=|ناشر= دفتر نشر فرهنگ اسلامي|مکان=تهران|کوشش=|مترجم= خليل خليليان}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=زندگي سياسي هشتمين امام|سال=۱۳۶۵|پیوند=|نام=جعفر مرتضی|نام خانوادگی=عاملی|پیوند نویسنده=|ناشر= دفتر نشر فرهنگ اسلامي|مکان=تهران|کوشش=|مترجم= خليل خليليان}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان= سيري در سيره ائمه اطهار|سال=|پیوند=|نام=مرتضی|نام خانوادگی=مطهری|پیوند نویسنده=|ناشر=صدرا|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان= سيري در سيره ائمه اطهار|سال=|پیوند=|نام=مرتضی|نام خانوادگی=مطهری|پیوند نویسنده=|ناشر=صدرا|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=حيات سياسي امام رضا|سال=1362|پیوند=|نام=جعفر مرتضی|نام خانوادگی=عاملی|پیوند نویسنده=|ناشر=نشر اسلامی|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=حيات سياسي امام رضا|سال=۱۳۶۲|پیوند=|نام=جعفر مرتضی|نام خانوادگی=عاملی|پیوند نویسنده=|ناشر=نشر اسلامی|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=زندگاني سياسي امام رضا(ع)|سال=1365|پیوند=|نام=جعفر مرتضی|نام خانوادگی=عاملی|پیوند نویسنده=|ناشر= دفتر انتشارات اسلامي|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=زندگاني سياسي امام رضا(ع)|سال=۱۳۶۵|پیوند=|نام=جعفر مرتضی|نام خانوادگی=عاملی|پیوند نویسنده=|ناشر= دفتر انتشارات اسلامي|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=دلائل الإمامة|سال=1413|پیوند=|نام= محمد بن جرير|نام خانوادگی=طبرى آملى صغير|پیوند نویسنده=|ناشر=بعثت|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=دلائل الإمامة|سال=۱۴۱۳|پیوند=|نام= محمد بن جرير|نام خانوادگی=طبرى آملى صغير|پیوند نویسنده=|ناشر=بعثت|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=علل‌الشرائع|سال=1966|پیوند=|نام=محمد بن علی|نام خانوادگی=ابن بابویه|پیوند نویسنده=|ناشر=کتابفروشی داوری|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=علل‌الشرائع|سال=۱۹۶۶|پیوند=|نام=محمد بن علی|نام خانوادگی=ابن بابویه|پیوند نویسنده=|ناشر=کتابفروشی داوری|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=الامالی|سال=1376|پیوند=|نام=محمد بن علی|نام خانوادگی=ابن بابویه|پیوند نویسنده=|ناشر=کتابچی|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=الامالی|سال=۱۳۷۶|پیوند=|نام=محمد بن علی|نام خانوادگی=ابن بابویه|پیوند نویسنده=|ناشر=کتابچی|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ سیاسی اسلام|سال=1376|پیوند=|نام=حسن ابراهیم حسن|نام خانوادگی=حسن ابراهیم حسن|پیوند نویسنده=|ناشر=انتشارات جاویدان|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=ابوالقاسم پاینده}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ سیاسی اسلام|سال=۱۳۷۶|پیوند=|نام=حسن ابراهیم حسن|نام خانوادگی=حسن ابراهیم حسن|پیوند نویسنده=|ناشر=انتشارات جاویدان|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=ابوالقاسم پاینده}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان= مناقب آل أبي طالب عليهم السلام|سال=1379|پیوند=|نام= محمد بن على|نام خانوادگی= ابن شهر آشوب مازندرانى|پیوند نویسنده=|ناشر=انتشارات علامه|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
* {{یادکرد کتاب|عنوان=مناقب آل أبي طالب عليهم السلام|سال=۱۳۷۹|پیوند=|نام=محمد بن على|نام خانوادگی=ابن شهر آشوب مازندرانى|پیوند نویسنده=|ناشر=انتشارات علامه|مکان=قم|کوشش=|مترجم=}}
 
* {{یادکرد کتاب|عنوان=جامع أحاديث الشيعة|سال=۱۳۸۶|پیوند=|نام=حسین|نام خانوادگی=بروجردی|پیوند نویسنده=|ناشر=انتشارات فرهنگ سبز|مکان=تهران|کوشش=|مترجم=}}


{{شاخه
{{شاخه

نسخهٔ ‏۱۷ مارس ۲۰۲۵، ساعت ۱۳:۰۶

سؤال

ولایتعهدی امام رضا با چه هدفی صورت گرفت و چرا امام به پذیرش یک مقام رسمی مبادرت ورزید؟


امام رضا(ع) با اصرار مامون در سال ۲۰۱ هجری قمری به عنوان ولیعهد مامون انتخاب شد. مامون از این کار اهدافی داشت از جمله: سرکوبی قیام‌ها به خصوص قیام علویان؛ مشروعیت بخشی به حکومت با وارد کردن اهل بیت در حکومت؛ کنترل بر کارهای امام رضا(ع)؛ كاستن از مقام و معنويت امام رضا(ع) نزد مردم؛ بدست آوردن حمایت عباسیان.

امام رضا(ع) که از روی اجبار ولایتعهدی مامون را پذیرفت، برای این کار دلایلی داشت؛ از جمله: اجباري بودن پذيرش ولايتعهدي؛ حفظ جان خويش و شيعيان در موقعیت خاص؛ اثبات حقانیت اهل بیت(ع) برای حکومت‌داری؛ نامشروع دانستن حکومت مامون با نپذیرفتن دخالت در کارهای حکومتی؛ پاسخ به شبهات اجتماعی با استفاده از موقعیت؛ آشکارسازی چهره واقعی حکومت طاغوت.

زندگی‌نامه

همچنین ببینید: امام رضا(ع)

امام علی بن موسی الرضا(ع) در سال ۱۴۸ق در مدینه دیده به جهان گشود. [۱] [۲] مادرش ام ولد بود که به او ام‌البنین می‌گفتند. [۳] نَجْمَة، سَكَنُ النُّوبِيَّةُ و تُكْتَم نام‌های دیگر مادر امام رضا(ع) است. [۴]

امام رضا(ع) ۲۰ سال امامت کرد و در ماه صفر سال ۲۰۳ هجری قمری در ۵۵ سالگی در سرزمین خراسان از دنیا رفت. [۵]

هجرت امام رضا(ع) به مرو

همچنین ببینید: هجرت امام رضا به مرو

امام رضا تا آغاز خلافت مأمون در زادگاه خود شهر مدینه اقامت داشت. مامون پس از به خلافت رسیدن با نوشتن نامه‌ای وی را به مرو دعوت کرد و امام را به اجبار از مدینه به مرو آمد. امام رضا(ع) با اصرار مامون ولایتعهدی را پذیرفت به شرطی نه امرى كند و نه نهى‌ای، نه فتوى دهد و نه قضاوت كند، نه منصب دهد و نه عزل كند. [۶]

مامون در پنجم ماه رمضان سال ۲۰۱ هجری قمری برای امام رضا(ع) به عنوان ولایتعهدی بیعت گرفت. [۷]

اهداف مامون از پیشنهاد ولایتعهدی

مأمون در نامه‌اي براي عباسيان در بغداد، برخی از اهداف خود را از ولایتعهدی امام رضا(ع) بيان كرده است که براي حفظ خلافت و استحكام پايه‌هاي آن علی بن موسی را به ولايتعهدي خود انتخاب كرده تا امام رضا مردم را به خدمت ما بخواند و به خلافت ما اعتراف کند. [۸]

سرکوبی قیام‌ها به خصوص قیام علویان

يكي از مشکلات حکومت مامون، وجود قيام‌ها و شورش‌هايي بود كه از جانب علويّون صورت مي‌گرفت. از جمله این قیام‌ها زيد النار در بصره؛ محمد بن جعفر(ع) در مکه؛ ابراهيم بن موسي بن جعفر(ع) در یمن؛ محمد بن سليمان بن داود بن حسن(ع) در مدینه؛ جعفر بن زيد بن علي(ع) و حسين بن ابراهيم بن حسن بن علي(ع) در واسط و محمد بن اسماعيل بن محمد در مدائن بود. [۹] مأمون براي رهايي از اين وضع و همچنين مشكلات ديگري كه خلافتش را تهديد مي‌كرد، چاره‌اي انديشد و با طرح ولايتعهدي امام رضا(ع)، اين هدف مأمون تأمين مي‌شد. زيرا با شركت آن حضرت در حكومت، علويان خلع سلاح مي‌شدند. [۱۰] مأمون با اين تصميم و آوردن امام به مرو و قبولاندن ولايتعهدي هر چند به صورت ظاهري به يكي از اهداف خود كه همان خواباندن شورش‌ها بود، رسيد. [۱۱]

مأمون نه تنها انقلابات علويان را خاموش ساخت بلكه اعتماد بسياري از علویان، طرف‌داران و دوستداران آنها را نيز جلب كرد و توانست از بسياري از آنها كه با وي بيعت نكرده بودند، بيعت بگيرد و به اطاعت خود در آورد.[۱۲]

مشروعیت بخشی به حکومت

یکی از اهداف مامون از ولایتعهدی، مشروعیت بخشی به حکومت خود، توسط اهل بیت بود. اگر امام رضا(ع) و لايتعهدي او را بپذيرد، بدان معناست که امام مشروعيت خلافت بني‌عباس را پذيرفته است. [۱۳]


کنترل امام رضا(ع)

مأمون براي در امان ماندن خود از خطرات احتمالی امام رضا(ع)، با تحت نظر گرفتن امام(ع) مي‌خواست در برابر خطري كه او را از سوي شخصيتي با عظمت و گرانقدر تهديد مي‌كرد، محافظت نمايد و در زير سايه حمايت از امام(ع) حكومت خويش را محفوظ دارد. مأمون از وجود امام و شخصيت با نفوذ آن حضرت بسيار در هراس بود و به هر نحوي و با هر وسيله‌اي مي‌خواست از اين تهديد و خطر در امان باشد. مامون در نامه خود به بنی‌عباس پرده از این راز برداشته است: «وَ قَدْ خَشِينَا إِنْ تَرَكْنَاهُ عَلَى تِلْكَ الْحَالَةِ أَنْ يَنْفَتِقَ عَلَيْنَا مِنْهُ مَا لَا نَسُدُّهُ وَ يَأْتِيَ عَلَيْنَا مِنْهُ مَا لَا نُطِيقُه؛ و ما ترسيديم كه اگر او را بر اين حالت واگذاريم بقسمى بر ما رخنه كند كه آن را نتوانيم سد كرد و كارى نسبت بما كند كه قدرت رفع آن نداشته باشيم» [۱۴] [۱۵]

كاستن از مقام و معنويت امام رضا(ع)

مأمون مي‌خواست با پذيرش ولايتعهدي از طرف امام(ع)، مقام و منزلت آن حضرت كاهش يافته و از چشم طرف‌داران بيافتد و در اين صورت ديگر كسي به آن حضرت به عنوان يك چهره مقدّس نگاه نخواهد كرد. مامون ولايتعهدي را به امام واگذاشت تا به مردم نشان دهد كه او دنياخواه است و بدين ترتيب موقعيت اجتماعي و معنوي خود را پيش آنها از دست بدهد. [۱۶]

دلایل امام رضا(ع) در پذيرش ولايتعهدي

در خصوص اينكه چرا امام رضا(ع) ولايتعهدي مأمون را پذيرفت در حالي كه امام كاظم(ع) به وسيله هارون پدر مأمون شهيد گرديد و اينها همه دشمنان اهل بيت(ع) بودند، بايد گفت، پذيرش ولايتعهدي مأمون از سوي امام رضا(ع) از چند زاويه مورد توجه است.

اجباري بودن پذيرش ولايتعهدي

امام رضا(ع) بعد از پذیرش ولایتعهدی مامون، بارها مورد اعتراض قرار می‌گرفت که چرا تن به چنین کاری زده است و امام هم پاسخ می‌داد.

  • مردی به امام رضا(ع) گفت چرا ولایتعهدی را پذیرفتی؟ امام پرسید به نظر تو مقام نبوت بالاتر است یا وصایت؟ مرد گفت: نبوت بالاتر است. امام پرسید مسلمان افضل است یا مشرک؟ مرد گفت: مسلمان برتر است. امام فرمود يوسف كه پيامبر بود از عزيز مصر كه مشرك بود درخواست كرد كه او را حاكم گرداند، ولي مأمون، مرا مجبور كرد كه ولايتعهدي را بپذيرم. «وَ الْمَأْمُونُ أَجْبَرَنِي عَلَى مَا أَنَا فِيه‏» [۱۷]
  • مامون امام رضا(ع) را تهدید ‌کرد که اگر ولایتعهدی را نپذیری، گردنت را می‌زنم! امام فرمود خدا نهی کرده که خود را به هلاکت اندازم. اگر اینگونه است، می‌پذیرم.[۱۸]

اين روايات به خوبي حاكي از عدم اختيار امام(ع) در پذيرش ولايتعهدي است.

حفظ جان خويش و شيعيان

امام رضا(ع) بعد از پذیرش ولایتعهدی و با حفظ جان خویش و شیعیان در آن موقعیت خاص، با اتخاذ روش‌هایي سعي داشت كه اهداف مأمون را خنثي كند؛ اگر امام رضا(ع)، ولايتعهدي را نمي‌پذیرف، مامون براي حفظ خلافتش با تمام توان به سركوب اهل بیت(ع) روی‌می‌آورد. [۱۹]

اثبات حقانیت اهل بیت

پذیرش مقام وليعهدي يک اعتراف ضمني از سوي عباسيان به شمار مي‌رفت كه اهل بیت رسول خدا(ص) در حكومت سهم شايسته‌اي دارند. پذیرش ولایتعهدی باعث شد مردم خاندان پيامبر را در صحنه سياست حاضر بيابند و به دست فراموشي‌شان نسپارند. محمد بن عرفه از حضرت پرسيد: اي فرزند رسول خدا! به چه انگيزه‌اي وارد ماجراي وليعهدي شدي؟امام پاسخ داد: «به همان انگيزه‌اي كه جدم علي(ع) را وادار به ورود در شورا نمود.» [۲۰] [۲۱]

نامشروع دانستن حکومت مامون

امام رضا(ع) با ابراز مخالفت نسبت به پيشنهاد ولايتعهدي، به مردم فهماند كه دستگاه مأمون را تأييد نمي‌كند و پس از مجبور شدن به سبب تهديداتي كه از ناحيه مأمون در صورت نپذیرفتن ولايتعهدي به امام(ع) شد، آن حضرت ولايتعهدي را به شرط پذيرفت و فرمود: «إِنِّي دَاخِلٌ فِي وِلَايَةِ الْعَهْدِ عَلَى أَنْ لَا آمُرَ وَ لَا أَنْهَى وَ لَا أُفْتِيَ‏ وَ لَا أَقْضِيَ‏ وَ لَا أُوَلِّيَ وَ لَا أَعْزِلَ وَ لَا أُغَيِّرَ شَيْئاً مِمَّا هُوَ قَائِمٌ وَ تُعْفِيَنِي مِنْ ذَلِكَ كُلِّه‏؛ به شرطی ولایتعهدی را می‌پذیرم كه نه امري كنم و نه نهي‌اي، نه فتوايي دهم نه حكمي، نه كسي را به كار گمارم و نه از كار براندازم، آنچه را كه پابرجاست دگرگون نكنم و مرا از همه اینها عفو کنی.» [۲۲] [۲۳] امام با این شرط‌ها خود را از هرگونه انتسابي به دستگاه حكومت مأمون منزه ساخت و بدين وسيله خط بطلاني بر هدف مأمون كشيد که می‌خواست بگوید امام رضا(ع) با پذیرفتن دخالت در امور سیاسی، مشروعیت حکومت را تایید کرده است. دخالت نکردن در این کارها به معنای طاغوتی دانستن حکومت می‌باشد که امام را سزاوار نیست در حکومت طاغوتی امر و نهی کند.[۲۴]

اتخاذ چنين مواضعي دليل گويايي بود بر

  • اعتراف نكردن به مشروعیت حکومت مامون.
  • مامون بر خلاف نقشه‌هايي كه در سر پرورانده بود، نمي توانست كارهايي را بنام امام و به دست او انجام دهد.
  • امام هرگز حاضر نبود تصميم‌هاي قدرت حاكم را اجرا سازد.[۲۵]


پاسخ به شبهات با استفاده از موقعیت

در دوران مأمون، شبهات فكري و ديني زيادي طرح مي‌شد كه دين و عقيده مردم را نشانه مي‌رفت. امام رضا(ع) با قبول ولايتعهدي فرصتي بدست آورد تا به اين مهم بپردازد و همه را از نور وجود خويش بهره‌مند سازد. اگر ولايتعهدي را نمي‌پذيرفت، چنين موقعيتي پیدا نمي‌شد و مردم با انبوهي از شبهات وجريانات منحرف فكري و مذهبي مي‌ماندند. [۲۶]

آشکارسازی چهره واقعی حکومت طاغوت

امام رضا(ع) توانست در دوران ولايتعهدي ماهيت مأمون را براي مردم افشا كند و آنان را به واقعيت و هدف‌هاي نهفته در هر اقدامي كه مأمون مي‌كرد آگاه مي‌ساخت و هر شبهه و ترديد را عملاً از بين مي‌برد.[۲۷]


مطالعه بیشتر

  • ولايت عهدي امام رضا(ع)، محمد مرتضوي.
  • ولايت عهدي امام رضا(ع)، ايرانداخت فرخپور.
  • نگاهي به زندگي و ولايتعهدي امام رضا(ع)، محمد علي اميني.


پانویس

  1. ↑ كلينى، الكافي، ۱:‎ ۴۸۶.
  2. ↑ مفيد، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، ۲:‎ ۲۴۷.
  3. ↑ كلينى، الكافي، ۱:‎ ۴۸۶.
  4. ↑ طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ۳۱۳.
  5. ↑ مفيد، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، ۲:‎ ۲۴۷.
  6. ↑ كلينى، الكافي، ۱:‎ ۴۸۹.
  7. ↑ ابن بابويه، عيون أخبار الرضا عليه السلام، ۲:‎ ۲۴۵.
  8. ↑ ابن بابويه، عيون أخبار الرضا عليه السلام، ۲:‎ ۱۷۰.
  9. ↑ عاملی، زندگي سياسي هشتمين امام، ۹۷.
  10. ↑ مطهري، سيري در سيره ائمه اطهار، ۲۰۸.
  11. ↑ عاملي، حياه سياسي امام رضا، ۲۲۶.
  12. ↑ عاملي، زندگاني سياسي امام رضا، ۲۱۷.
  13. ↑ ابن بابويه، عيون أخبار الرضا عليه السلام، ۲:‎ 170.
  14. ↑ ابن بابويه، عيون أخبار الرضا عليه السلام، ۲:‎ ۱۷۰.
  15. ↑ طبرى آملى صغير، دلائل الامامه، ۳۷۹.
  16. ↑ ابن بابويه، عيون أخبار الرضا عليه السلام، ۲:‎ ۱۷۰.
  17. ↑ {{{1}}}، علل الشرائع، ۱:‎ ۲۳۸.
  18. ↑ ابن بابويه، الأمالي، ۷۲.
  19. ↑ حسن ابراهيم حسن، تاريخ سياسي اسلام، ۲:‎ ۱۷۹.
  20. ↑ ابن شهر آشوب مازندرانى، مناقب آل أبي طالب عليهم السلام، ۴:‎ ۳۶۴.
  21. ↑ ابن بابويه، عيون أخبار الرضا عليه السلام، ۲:‎ ۱۷۰.
  22. ↑ كلينى، الكافي، ۱:‎ ۴۸۹.
  23. ↑ مفيد، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، ۲:‎ ۲۴۷.
  24. ↑ بروجردى، جامع أحاديث الشيعة، ۲۲:‎ ۵۹۶.
  25. ↑ عاملي، زندگي سياسي هشتمين امام، ۱۶۸ـ ۱۸۳.
  26. ↑ عاملی، زندگاني سياسي امام رضا، ۲۹۰.
  27. ↑ عاملی، زندگاني سياسي امام رضا، ۲۹۰.

منابع

  • کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷). الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  • مفید، محمد بن محمد (۱۴۱۳). الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد. قم: کنگره شیخ مفید.
  • طبرسی، فضل بن الحسن (۱۳۹۰). اعلام الوری باعلام الهدی. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  • ابن بابویه، محمد بن علی (۱۳۷۸). عيون أخبار الرضا عليه السلام. تهران: نشر جهان.
  • عاملی، جعفر مرتضی (۱۳۶۵). زندگي سياسي هشتمين امام. ترجمهٔ خليل خليليان. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي.
  • مطهری، مرتضی. سيري در سيره ائمه اطهار. تهران: صدرا.
  • عاملی، جعفر مرتضی (۱۳۶۲). حيات سياسي امام رضا. قم: نشر اسلامی.
  • عاملی، جعفر مرتضی (۱۳۶۵). زندگاني سياسي امام رضا(ع). قم: دفتر انتشارات اسلامي.
  • طبرى آملى صغير، محمد بن جرير (۱۴۱۳). دلائل الإمامة. قم: بعثت.
  • ابن بابویه، محمد بن علی (۱۹۶۶). علل‌الشرائع. قم: کتابفروشی داوری.
  • ابن بابویه، محمد بن علی (۱۳۷۶). الامالی. تهران: کتابچی.
  • حسن ابراهیم حسن، حسن ابراهیم حسن (۱۳۷۶). تاریخ سیاسی اسلام. ترجمهٔ ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات جاویدان.
  • ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على (۱۳۷۹). مناقب آل أبي طالب عليهم السلام. قم: انتشارات علامه.
  • بروجردی، حسین (۱۳۸۶). جامع أحاديث الشيعة. تهران: انتشارات فرهنگ سبز.
مقاله‌های مرتبط
برگرفته از «https://fa.wikipasokh.com/index.php?title=ولایتعهدی_امام_رضا(ع)&oldid=83434»