مصباح المتهجد

سؤال

مصباح المتهجد از کیست و چه محتوایی دارد؟

مصباح المتهجد
اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ طوسی
تاریخ نگارش	قرن پنجم
موضوع	ادعیه و زیارات
زبان	عربی

مصباح المتهجد کتابی در موضوع دعا و زیارات، اثر شیخ طوسی که از مهمترین و معتبرترین منابع مربوط به دعا و عبادات مستحب در طول ایام سال است. کتاب مصباح المتهجد نخستین کتاب جامع و روشمند در زمینه گردآوری کتاب ادعیه شیعی به‌شمار می‌رود. این کتاب براساس روایات پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) تنظیم شده است.

این کتاب، در زمینه اعمال واجب و مستحب در ایام سال و نیز دعاهای هر روز، تألیف شده است. در کتاب مصباح المتهجد بخشی از احکام فقهی مربوط به عبادات نیز بیان شده است. تألیف مصباح المتهجد را آغاز دوره جدیدی در ادبیات دعایی امامیه دانسته‌اند.

نویسنده

طوسی، محمدبن حسن‌بن علی، ملقّب به شیخ الطائفه، فقیه، محدّث و متکلم امامی قرن پنجم است. وی در سال ۳۸۵ قمری در طوس به دنیا آمد.

پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به شیخ طوسی رسید. وی ۴۱ سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. مهمترین و تأثیرگذارترین استادان طوسی، شیخ مفید و سید مرتضی بودند. شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. التبیان فی تفسیر القرآن، تهذیب الاحکام، الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار، المجالس که به الأمالی مشهور است، تلخیص‌الشافی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، المبسوط، الرجال، مصباح المتهجد از آثار مشهور اوست. او نخستین فرد در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر قرآن نگاشت و کتابی تفصیلی در اصول فقه نوشت.

اهمیت و جایگاه

کتاب مصباح المتهجد نخستین کتاب جامع و روشمند در زمینه گردآوری کتاب ادعیه شیعی به‌شمار می‌رود. مصباح المتهجد یکی از مهمترین و معتبرترین منابع مربوط به دعا و اعمال (عبادات) مستحب در طول ایام سال است. این کتاب بر اساس روایات معتبر نبوی و اهل‌بیت(ع) تنظیم شده است. بخشی از احکام فقهی مربوط به عبادات نیز در این کتاب بیان شده است. با توجه به روایی بودن متن مصباح المتهجّد، این کتاب یکی از معتبرترین منابع دست اول حدیثی شیعه به‌شمار می‌رود. این کتاب از زمان تألیف مورد توجه دانشمندان و عموم مردم قرار گرفت؛ به‌طوری که منبع تدوین بسیاری از کتاب‌های ادعیه مثل عدة الداعی، مفاتیح الجنان و اقبال الاعمال شد. دلیل اهمیت و اعتبار روایی کتاب این است که شیخ طوسی آن را با استفاده از کتابخانه شاپور بغداد و کتابخانه شخصی استادش سید مرتضی نوشته است.

با تألیف مصباح المتهجد (بین سال‌های ۴۴۱/ ۴۴۴ تا ۴۴۷ق) دوره جدیدی در ادبیات دعایی امامیه آغاز می‌شود. ویژگی‌های کتاب مصباح المتهجد یعنی جامعیت، باب‌بندی نوآورانه، و نیز اعتبار و اهمیت شخصیت شیخ طوسی سبب شد از جنبه‌های مختلف توجه دانشمندان امامیه به این کتاب جلب شود و مقبولیت عمومی پیدا کند. مصباح المتهجد مهمترین و معتبرین دعانامه شیعی است و همه کتاب‌های نوشته شده در ادبیات دعای امامیه پس از آن به صورت مستقیم یا غیرمستقیم وامدار آن دانسته شده‌اند.

شیخ طوسی یک بار کتاب مصباح المتهجّد را در حجم بسیار، تألیف کرد و سپس به تلخیص آن پرداخت.

محتوا

کتاب مصباح المتهجد، در زمینه اعمال واجب و مستحب در ایام سال و نیز دعاهای هر روز، تألیف شده است. مطالب کتاب در یک مقدمه، احکام فقهی و اعمال و دعاهای ایام سال، طبقه‌بندی شده‌اند. احکام فقهیِ کتاب، در دو مبحث طهارت (با تکیه بر غسل‌های واجب و مستحب) و نماز (با تکیه بر نمازهای واجب و مستحب یا نوافل)، خلاصه شده است. قسمت بزرگ مطالب کتاب، اعمال و دعاهاست که مؤلف با عنوان اعمال هفته، اعمال جمعه، دعاهای هفته، ادعیه مربوط به ماه‌های رمضان، ذی قعده، ذی حجه، محرم، صفر، رجب و شعبان، به بیان آنها پرداخته و با ذکر دعای خضر(ع)، کتاب را به پایان رسانده است.

ساختار کتاب مصباح المتهجّد:

1. کتاب طهارت که انواع و کیفیت طهارت و احکام فقهی آن را در ذیل نُه فصل بیان کرده است.
2. کتاب الصلاه که در آن به شرایط، انواع کلی، اقسام جزئی، احکام، و آداب نماز در ذیل چهار فصل و دوازده عنوان کلی پرداخته است.
3. دعاهای هفتگی که در آن دعاهای مربوط به شب و روزهای هفته را ذکر کرده است.
4. اعمال ماه‌های قمری که هر یک از آنها را در یک تا دوازده فصل آورده است.

نسخه‌ها، شرح و ترجمه

چند نسخه خطی از کتاب مصباح المتهجد موجود است:

• نسخه‌ای کهن در کتابخانه آستان قدس رضوی (تاریخ تحریر: ۵۰۲ق).
• نسخه عنایة اللَّه بن اشرف بن حبیب اللَّه بن زین العابدین حسینی (به تاریخ: ۱۰۳۹ق).
• نسخه محمد باقر بن محمد مهدی مشهدی (تاریخ: ۱۱۰۹ق).
• نسخه‌ای به تاریخ ۱۱۱۶.
• و نسخه‌ای دیگر به قلم محمّد هاشم بن شاه محمود (تاریخ تحریر: ۱۰۷۵ق).

این کتاب با اعتنا و اعتماد علمای شیعه در سده‌های مختلف مواجه شد و برخی به تلخیص، شرح و ترجمه آن پرداختند. از جمله این کارها می‌توان به این موارد اشاره کرد:

تلخیص:

• قَبَس المصباح صهرشتی، معاصر و شاگرد شیخ طوسی.
• الإختیار من المصباح الکبیر، از سیّد علی بن حسان بن باقی قرشی، معاصر سیّد بن طاووس؛
• منهاج الصلاح فی إختیار المصباح، علّامه حلّی.
• مختصر المصباح سیّد عبد اللَّه شُبَّر.

شرح:

• شرح فاضل مقداد سیوری (م ۸۲۶ق).
• دو شرح مفصّل و مختصر، از شیخ خضر رازی نجفی، شاگرد میر سید شریف جرجانی (م ۸۳۸ق): یکی با نام جامع الدُرَر و دیگری مفتاح الغُرَر.
• شرح ابن ابی‌جمهور احسایی (م پس از ۹۰۱ق) با عنوان معین الفکر و شرح آن با عنوان معین المعین
• شرح مختصر مصباح المتهجّد، از سیّد علی حسینی نجفی که قاضی نور اللَّه در کتاب المجالس و نراقی در کتاب الخزائن، از آن نقل کرده‌اند؛
• شرح عبد الوحید بن نعمت اللَّه استرآبادی، شاگرد شیخ بهایی (م پس از ۱۰۲۵ق) به نام فتح الباب.
• شرح حاج میرزا علی تبریزی (م ۱۳۴۵ق).

ترجمه‌ها:

• ترجمه‌ای متعلّق به سال ۱۰۸۶ق، از مترجمی ناشناخته؛
• ترجمه سیّد علی امامی اصفهانی، معاصر صاحب ریاض؛
• ترجمه شیخ عباس قمی.

ابن‌طاووس نیز به تکمیل کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی پرداخت و با استفاده از دیگر منابع دعایی که بیشترشان از اصول قدیمی بودند، آن را در ده مجلّد با عناوین مختلف، افزایش داد و مجموع آن را در مهمّات المتعبّد و تتمّات مصباح المتهجّد نام گذاشت.