اعتبار کتاب بحارالانوار: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
از ابتدای تألیف این کتاب تاکنون، نقدهایی بر این کتاب و شیوه مؤلف آن در جمع آوری احادیث و شرح آن وارد شده است. در دوره معاصر، این نقدها با رویکردهای مختلف و نیت‌های متفاوت بر این کتاب وارد شده است. وجود روایات مجعول و ضعیف در این کتاب و برخی ضعف‌ها در توضیحات مؤلف بر روایات این کتاب از جمله این نقدها هستند. برخی محققان برای پاسخ به این نقدها تلاش کرده‌اند. | از ابتدای تألیف این کتاب تاکنون، نقدهایی بر این کتاب و شیوه مؤلف آن در جمع آوری احادیث و شرح آن وارد شده است. در دوره معاصر، این نقدها با رویکردهای مختلف و نیت‌های متفاوت بر این کتاب وارد شده است. وجود روایات مجعول و ضعیف در این کتاب و برخی ضعف‌ها در توضیحات مؤلف بر روایات این کتاب از جمله این نقدها هستند. برخی محققان برای پاسخ به این نقدها تلاش کرده‌اند. | ||
[[پرونده:نمونه دستخط علامه مجلسی در یک نسخه از بحار الانوار.jpg|بندانگشتی|تصویری از نسخه خطی کتاب بحارالانوار به خط علامه مجلسی محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی. | [[پرونده:نمونه دستخط علامه مجلسی در یک نسخه از بحار الانوار.jpg|بندانگشتی|تصویری از نسخه خطی کتاب بحارالانوار به خط علامه مجلسی محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی.]] | ||
==جایگاه مؤلف== | ==جایگاه مؤلف== | ||
محمدباقر بن محمدتقی مجلسی مشهور به مجلسی دوم و [[علامه مجلسی]] از علما و محدثان بزرگ شیعه در قرن یازدهم هجری بود. علامه مجلسی صاحب دایرة المعارف بزرگ روایی بحارالانوار است که جایگاه شاخصی در میان جوامع روایی اسلامی و شیعی دارد. علامه مجلسی نویسنده پرکاری بود و آثار زیادی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی با محوریت اخبار [[ائمه اطهار(ع)]] نوشت که پس از او مورد علاقه و محل رجوع دانشمندان شیعه شد.<ref>علی نصیری، درسنامه علم حدیث، قم، مرکز نشر هاجر، ص ۱۶۹.</ref> علامه مجلسی به دلیل جایگاه علمی و دینیش شأن والای اجتماعی و سیاسی فراوانی یافت. او از سوی حکام صفوی، که برای اولین بار تشیع را مذهب رسمی و مبنای دینی حکومت خود قرار داده بودند، به سمت‌های بالای دینی و اجتماعی منصوب شد.<ref>حسن طارمی، علامه مجلسی، تهران، انتشارات طرح نو، ص ۱۶-۱۷.</ref> | محمدباقر بن محمدتقی مجلسی مشهور به مجلسی دوم و [[علامه مجلسی]] از علما و محدثان بزرگ شیعه در قرن یازدهم هجری بود. علامه مجلسی صاحب دایرة المعارف بزرگ روایی بحارالانوار است که جایگاه شاخصی در میان جوامع روایی اسلامی و شیعی دارد. علامه مجلسی نویسنده پرکاری بود و آثار زیادی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی با محوریت اخبار [[ائمه اطهار(ع)]] نوشت که پس از او مورد علاقه و محل رجوع دانشمندان شیعه شد.<ref>علی نصیری، درسنامه علم حدیث، قم، مرکز نشر هاجر، ص ۱۶۹.</ref> علامه مجلسی به دلیل جایگاه علمی و دینیش شأن والای اجتماعی و سیاسی فراوانی یافت. او از سوی حکام صفوی، که برای اولین بار تشیع را مذهب رسمی و مبنای دینی حکومت خود قرار داده بودند، به سمت‌های بالای دینی و اجتماعی منصوب شد.<ref>حسن طارمی، علامه مجلسی، تهران، انتشارات طرح نو، ص ۱۶-۱۷.</ref> | ||
نسخهٔ ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۳۶
 | این مقاله هماکنون به دست Shamloo در حال ویرایش است. |
لطفاً در مورد اعتبار کتاب بحارالانوار توضیح دهید؟
بحارالانوار کتاب حدیثی معتبری از نظر مؤلف و محتوای کلی آن است. این کتاب، از آنجا که جایگاهی دایرة المعارفی دارد و مؤلف آن در پی جمع‌آوری کلی روایات بوده، خالی از روایات نامعتبر و ضعیف نیست. روایات این کتاب حدیثی، مانند هر کتاب حدیثی دیگری، باید جداگانه مورد نقد و تحلیل سندی و محتوایی قرار گیرد و آنگاه مورد ارجاع مذهبی قرار گیرد. بحارالانوار از زمان تألیف تاکنون کتابی تأثیرگذار در جوامع شیعی بوده است. این کتاب مورد توجه عالمان شیعه و محل رجوع آنان بوده است.
از ابتدای تألیف این کتاب تاکنون، نقدهایی بر این کتاب و شیوه مؤلف آن در جمع آوری احادیث و شرح آن وارد شده است. در دوره معاصر، این نقدها با رویکردهای مختلف و نیت‌های متفاوت بر این کتاب وارد شده است. وجود روایات مجعول و ضعیف در این کتاب و برخی ضعف‌ها در توضیحات مؤلف بر روایات این کتاب از جمله این نقدها هستند. برخی محققان برای پاسخ به این نقدها تلاش کرده‌اند.
جایگاه مؤلف
محمدباقر بن محمدتقی مجلسی مشهور به مجلسی دوم و علامه مجلسی از علما و محدثان بزرگ شیعه در قرن یازدهم هجری بود. علامه مجلسی صاحب دایرة المعارف بزرگ روایی بحارالانوار است که جایگاه شاخصی در میان جوامع روایی اسلامی و شیعی دارد. علامه مجلسی نویسنده پرکاری بود و آثار زیادی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی با محوریت اخبار ائمه اطهار(ع) نوشت که پس از او مورد علاقه و محل رجوع دانشمندان شیعه شد.[۱] علامه مجلسی به دلیل جایگاه علمی و دینیش شأن والای اجتماعی و سیاسی فراوانی یافت. او از سوی حکام صفوی، که برای اولین بار تشیع را مذهب رسمی و مبنای دینی حکومت خود قرار داده بودند، به سمت‌های بالای دینی و اجتماعی منصوب شد.[۲]
اعتبار علمی
توانایی علامه مجلسی در دانش‌های حدیثی مورد اتفاق علمای شیعه است. هرچند بر دیدگاه و روش علامه مجلسی در باب نقل و تفسیر روایات نقدهایی به‌خصوص در دوره معاصر وارد شده است. عالمان بزرگ شیعه از جایگاه والای مجلسی در مقام یک محدث سخن گفته‌اند. شیخ حر عاملی، محدث مشهور هم‌روزگار با مجلسی، او را «سرور بلندمرتبه ما»، «عالم فاضل ماهر»، «محقق دقیق»، «علامه دانا»، «محدث مورد اعتماد» و «جامع همه خوبی‌ها و فضائل» می‌خواند.[۳] محمد بن علی اردبیلی، عالم علم رجال و شاگرد مجلسی، شخصیت مجلسی را از نظر والایی قدر، عظمت شأن، دقت نظر، وثاقت و امانت در نقل حدیث و تبحر در علوم عقلی و نقلی مشهورتر از آن می‌شمرد که گفته شود و در کلام بگنجد.[۴] شیخ انصاری، فقیه و اصولی بزرگ قرن سیزدهم قمری، مجلسی را محدثی خبیر و غواص دریاهای انوار اخبار ائمه اطهار(ع) برمی‌شمرد.[۵]
علامه مجلسی از درس بسیاری از علمای زمان خود استفاده کرد و از آنها اجازه روایت دریافت کرد. تعداد استادان مجلسی به بیست نفر می‌رسد. از جمله آنها می‌توان به ملامحسن فیض کاشانی، محمدتقی مجلسی، سید علی‌خان مدنی شیرازی و شیخ حر عاملی اشاره کرد.[۶] همچنین، منابع تاریخی شاگردان و راویان علامه مجلسی را بیش از هزار نفر برشمرده‌اند که بسیاری از آنان از مشاهیر علمی زمان خود بودند. از جمله این شاگردان و راویان می‌توان به سید نعمت‌الله جزایری، شیخ احمد بن محمد بحرانی، شیخ سلیمان بن عبدالله ماحوزی و میرزا محمد بن محمدرضا مشهدی صاحب تفسیر کنزالدقائق اشاره کرد.[۷] محققان قرارگرفتن علامه مجلسی در سلسله‌های متعدد اجازه روایت را نشان از مقبولیت قابل توجه او در میان علمای شیعه می‌دانند.[۸]
اعتبار اجتماعی و سیاسی
علامه مجلسی به دلیل مقام بالایش در دین و دانش هم مورد توجه و رجوع عامه مردم و هم ارباب قدرت بود. او امام جماعت و صاحب منبر وعظ و تدریس در مهم‌ترین مسجد پایتخت حکومت صفوی بود. همچنین، او در مسجد جامع اصفهان امامت نماز جماعت و جمعه را برعهده داشت. در ماه مبارک رمضان به منبر می‌رفت و با تکیه بر احادیث و اخبار ائمه اطهار به ارشاد عامه مردم می‌پرداخت. نیز مجلسی در رفع حوائج عامه مردم و دفع ظلم ظالمان نسبت به آنان و رفع خصومت میانشان می‌کوشید.[۹]
علامه مجلسی اولین بار در شصت‌سالگی از سوی شاه سلیمان صفوی به منصب شیخ الاسلامی منصوب شد. منصب شیخ الاسلامی بالاترین منصب دینی در ساختار سیاسی دولت شیعی صفویان بود. بار دیگر، مجلسی پس از مرگ شاه سلیمان توسط شاه سلطان حسین صفوی در این منصب ابقا شد.[۱۰] متن فرمان این دو پادشاه جایگاه والای دینی، سیاسی و اجتماعی علامه مجلسی را در آن روزگار روشن می‌کند.[۱۱]
اعتبار کتاب
محققان بحارالانوار مجلسی را دایرةالمعارفی فراهم آمده از روایات ائمه اطهار(ع) می‌دانند. هدف علامه مجلسی از فراهم آوردن چنین دایرةالمعارفی با گستره موضوعی وسیع، علاوه بر جلوگیری از تلف شدن روایات، پاسخ به یک نیاز تمدنی جدید در دولت فراگیر شیعی صفوی بود. با برآمدن دولت صفوی در ایران و رسمیت تشیع به‌عنوان مذهب رسمی برای اداره امور سیاسی و اجتماعی یک دولت شیعی نیاز به معارف دینی شیعی در موضوعات مختلف به عنوان منابع تأمین دانش در جوانب مختلف بود. نگارش جوامع روایی مانند بحارالانوار در این دوره در پاسخ به این نیاز انجام گرفت.[۱۲]
پس از نگارش بحارالانوار، نگاه کلی جامعه علمی شیعه به چنین دایرة‌المعارف گسترده و جامعی همیشه همراه با تأیید و تکریم بوده است. این کتاب به مرجعی قابل اتکا برای نقل روایات اهل‌بیت(ع) تبدیل شد. نگاه تأییدآمیز علمای شیعه به این کتاب نشان از همین موضوع است. برای نمونه، شیخ آقابزرگ تهرانی، کتاب‌شناس بزرگ معاصر، بحارالانوار را جامع روایی می‌داند که نظیری پیش و پس از خود نداشته است. او این یگانگی را حاصل مشتمل بودن این کتاب بر عموم روایات و نقل روایات همراه با تحقیقات دقیق و تحلیل‌ها و شروحی می‌داند که در غیر این کتاب یافت نمی‌شود.[۱۳] میرزا ابوالحسن شعرانی، عالم معاصر شیعه، بحارالانوار را به اتفاق همه بزرگان کامل‌ترین کتاب در موضوع احادیث پراکنده می‌داند. او این کتاب را بهترین تألیف از نظر گردآوری مطالب مذهبی برمی‌شمرد.[۱۴] سید محسن امین، رجال‌شناس شیعه، بحارالانوار را دایرة‌المعارف شیعی بی‌نظیر می‌داند که اکثر علوم شیعه در آن گردآوری شده است.[۱۵]
برخی محاسن بحارالانوار
محققان محاسن و مزایای متعددی برای کتاب بحارالانوار برشمرده‌اند. این محاسن و مزایا از ویژگی‌های مختلف این کتاب سرچشمه می‌گیرد. در اینجا به برخی از مهم‌ترین این محاسن و مزایا اشاره می‌شود:
- جامعیت بحارالانوار در موضوعات مختلف: بررسی عناوین و موضوعات باب‌های مختلف کتاب نشان می‌دهد که این کتاب به‌نوعی جامع مسائل و موضوعات متنوع و مختلف دینی است. تقریباً هیچ موضوعی از موضوعات اسلامی نیست که علامه مجلسی در این کتاب به آن نپرداخته باشد.[۱۶]
- حفظ آثار پیشینیان: مجلسی در کتاب بحارالانوار در موارد بسیاری روایات را از منابعی نقل کرده است که در سیر زمان از میان رفته‌اند. مجلسی نه تنها این مطالب را در کتاب خود از نابودی حفظ کرده، بلکه این روایات را از نسخه‌های تصحیح شده نقل کرده و از این طریق بهترین روایت از روایات متعدد را برای آیندگان حفظ کرده است.[۱۷]
- ذکر آیات قرآن در ابتدای هر باب: مجلسی هر باب را با آیات متناسب با محتوای آن باب آغاز کرده است. سپس، اگر آیه احتیاج به تفسیر داشته، تفسیر آن را از روایات آورده است. این روش موجب شده است که برخی محققان بحارالانوار را جامع‌ترین تفسیر مأثور (روایی) شیعه نیز بنامند.[۱۸]
- توجه به منابع اهل سنت: علامه مجلسی در موارد متعدد برای تصحیح الفاظ روایات و تعیین معنای آنها به کتاب‌های لغت و کتاب‌های شرح حدیث اهل سنت مراجعه کرده است. همچنین، او برای استفاده از برخی روایات اهل سنت در مجادلات مذهبی به کتاب‌های آنها مراجعه کرده است.[۱۹]
- توضیح و تفسیر احادیث: برخی محققان شروح علامه مجلسی بر برخی روایات را مهم‌ترین مزیت کتاب بحارالانوار می‌دانند. این شروح، با رعایت اختصار، بیشتر حاوی مباحث مربوط به فقه‌الحدیث است.[۲۰]
- عدم نقل روایات دارای ضعف سندی و متنی: مجلسی در مواردی روایاتی که از نظرش دارای ضعف سندی و متنی بوده‌اند را در کتابش نقل نکرده است. او در مواردی دیگر بر ضعف این روایات اشاره کرده است.[۲۱]
- برخی مزایا در شیوه نقل روایات: از جمله این مزایا می‌توان به ذکر کامل متن روایات، ذکر کامل اسناد روایات با رعایت اختصار، ذکر سندهای مختلف یک روایت، توجه به اختلاف نسخ، تحریف‌ها و تصحیفات (غلط‌نویسی کاتبان) سند و متن روایت و توجه به روایات متعارض اشاره کرد.[۲۲]
- ارجاع به اقوال عالمان و فقهای بزرگ برای تسهیل فهم برخی روایات.[۲۳]
برخی ملاحظات درباره بحارالانوار
کتاب بحارالانوار، به‌عنوان یک دایرة المعارف گسترده روایی، همانند هر کتاب روایی دیگری دارای روایات صحیح و معتبر و نیز روایات ضعیف و نامعتبر است.[۲۴] این موضوع در مورد کتاب بحارالانوار بیش از هر کتاب حدیثی دیگری صدق می‌کند. دلیل آن مبتنی بر دو رویکرد بنیادی مؤلف آن است: اول، تلاش مجلسی برای جمع حداکثری روایات شیعه؛ دوم، رویکرد شخصی او در نقل روایات که او را در زمره محدثان معتدل اخباری قرار می‌دهد.[۲۵]
بحارالانوار از زمان تألیف تاکنون مورد نقدهای مختلف، با رویکردهای و نیت‌های گوناگون، بوده است. این نقدها در دوره معاصر، تحت تأثیر اندیشه‌های علم‌گرایانه (Scienticism) و مبتنی بر شکاف میان علم و دین، بیشتر شده است.[۲۶] از اولین نقدهایی که بر این کتاب وارد شده نقدهای شاگرد و دستیار نزدیک علامه مجلسی، ملا ذوالفقار، بوده است.[۲۷]
نقد بر بحارالانوار در دوران معاصر و از پس رشد نگاه‌های اصلاحی به دین افزایش یافت. از جمله علی‌اکبر حکمی‌زاده در سال ۱۳۲۲ در کتاب اسرار هزارساله نقدهایی مبنی بر وجود روایات مجعول و ضعیف در بحارالانوار منتشر می‌کند.[۲۸] امام خمینی در کتاب کشف اسرار در پاسخ به نقدهای حکمی‌زاده به دفاع از رویکرد مجلسی در بحارالانوار در جمع همه روایات اعم از صحیح و غیرصحیح پرداخته است.[۲۹] علی شریعتی، روشنفکر اسلامی چپ‌گرا، یکی از منتقدان فعال مجلسی و آثار او از جمله بحارالانوار بوده است. او مجلسی را نمونه یک عالم تشیع صفوی و همراه با حکومت ظلم بر می‌شمرد و بحارالانوار را، به‌دلیل وجود روایات جعلی که از نظر او چهره انقلابی امامان شیعه را مخدوش کرده، مورد انتقاد تند قرار می‌دهد.[۳۰]
چکیده نقدهای واردشده بر بحارالانوار
نقدهای واردشده بر کتاب بحارالانوار در عین فراوانی در موارد زیر قابل تجمیع است:
- در بحارالانوار روایات ضعیف و بی‌اساس بسیار است. سید جلال‌الدین آشتیانی، استاد فلسفه اسلامی، و سید محسن امین از جمله قائلان این نظر هستند. [۳۱]
- برخی توضیح‌ها و شرح‌های مجلسی بر روایات بحارالانوار طولانی، ناکافی، اشتباه و سطحی است. سید محسن امین و سید محمدحسین طباطبایی، عالم شیعه و فیلسوف اسلامی، از جمله قائلان این نظر هستند.[۳۲]
- تکرار در نقل روایات که موجب تکراری شدن یک‌پنجم روایات این کتاب شده است. محمد محمدی ری‌شهری، حدیث‌پژوه شیعه، از جمله قائلان این نظر است.[۳۳]
- ضعف در باب‌بندی و تقسیم‌بندی موضوعی روایات که موجب شده است برخی موضوعات یک باب در باب‌های دیگر وارد شود. محمد محمدی ری‌شهری از جمله قائلان این نظر است.[۳۴]
برخی محققان به این نقدها پاسخ داده‌اند.[۳۵]
مطالعه بیشتر
- آشنایی با بحارالانوار: بزرگ‌ترین دایره‌المعارف حدیث شیعه، احمد عابدی، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- «بحارالانوار»، بهاءالدین خرمشاهی، مدخل دایرة المعارف تشیع، ج ۳، ص ۹۱-۹۸.
- «بحارالانوار»، مهدی مطیع، مدخل دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۱، ص ۳۷۰-۳۷۴.
- «بحارالانوار»، حسن طارمی، مدخل دانشنامه جهان اسلام، ج ۲، ص ۲۵۷-۲۶۸.
منابع
- ↑ علی نصیری، درسنامه علم حدیث، قم، مرکز نشر هاجر، ص ۱۶۹.
- ↑ حسن طارمی، علامه مجلسی، تهران، انتشارات طرح نو، ص ۱۶-۱۷.
- ↑ محمد بن الحسن الحر العاملی، امل الآمل فی علماء جبل، مکتبة الأندلس، ج ۲، ص ۲۴۸.
- ↑ محمد بن علی الاردبیلی الغروی الحائری، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الفرق و الاسناد، بیروت، دارالاضواء، ج ۱، ص ۱.
- ↑ شیخ مرتضی انصاری، فرائدالاصول، قم، مجمع الفكر الإسلامي،
- ↑ حسین بن محمدتقی النوری ،الفیض القدسی فی ترجمة العلامة المجلسی، المطبوع فی المجلد ۱۰۲ من بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ج ۱۰۲، ص ۷۶-۸۲.
- ↑ حسین بن محمدتقی النوری ،الفیض القدسی فی ترجمة العلامة المجلسی، المطبوع فی المجلد ۱۰۲ من بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ج ۱۰۲، ص ۸۲-۱۰۴.
- ↑ علی دوانی، علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، تهران، انتشارات امیرکبیر، ص ۱۷۱.
- ↑ علی دوانی، علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، تهران، انتشارات امیرکبیر، ص ۲۰۷- ۲۱۳.
- ↑ حسن طارمی، علامه مجلسی، تهران، انتشارات طرح نو، ص ۱۶-۱۷.
- ↑ برای نمونه حکم شاه سلطان حسین در: رسول جعفریان، دین و سیاست در دوره صفوی، قم، انصاریان، ۴۱۲-۴۱۴.
- ↑ رسول جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، نشر ادیان، ص ۱۶۱-۱۷۰.
- ↑ الشیخ آقابزرك الطهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، ج ۳، ص ۱۶.
- ↑ محمدباقر المجلسی، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ج ۵۳، مقدمه ابوالحسن شعرانی.
- ↑ السید محسن الأمین، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ج ۹، ص ۱۸۳.
- ↑ هادی حجت، جوامع حدیثی شیعه، قم، انتشارات سمت و دانشگاه قرآن و حدیث، ص ۱۸۶-۱۸۷.
- ↑ محمود مدنی بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل انتشارات امیرکبیر، ج ۲، ص ۱۰۶۷-۱۰۶۸.
- ↑ هادی حجت، جوامع حدیثی شیعه، قم، انتشارات سمت و دانشگاه قرآن و حدیث، ص ۱۸۶.
- ↑ هادی حجت، جوامع حدیثی شیعه، قم، انتشارات سمت و دانشگاه قرآن و حدیث، ص ۱۸۸-۱۸۹.
- ↑ هادی حجت، جوامع حدیثی شیعه، قم، انتشارات سمت و دانشگاه قرآن و حدیث، ص ۱۹۲-۱۹۳؛ نیز: علی نصیری، آشنایی با جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت، پژوهشگاه بین المللی المصطفی (ص)، ۱۷۰-۱۷۱.
- ↑ محمود مدنی بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل انتشارات امیرکبیر، ج ۲، ص ۱۰۶۹؛ نیز: رسول جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، نشر ادیان، ص ۱۷۶-۱۷۷.
- ↑ هادی حجت، جوامع حدیثی شیعه، قم، انتشارات سمت و دانشگاه قرآن و حدیث، ص ۱۸۳-۱۹۰.
- ↑ هادی حجت، جوامع حدیثی شیعه، قم، انتشارات سمت و دانشگاه قرآن و حدیث، ص ۱۸۹.
- ↑ احمد عابدی، احمد، آشنایی با بحارالانوار، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص ۲۷۸.
- ↑ رسول جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، نشر ادیان، ص ۱۷۶-۱۷۸.
- ↑ رسول جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، نشر ادیان، ص ۱۷۸.
- ↑ گزارشی از این نقدها را ن.ک: رسول جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، نشر ادیان، ص ۱۸۸-۱۸۹. اصل این گزارش را ن.ک: محمدباقر المجلسی، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ج ۱۰۷، ص ۱۰۵-۱۸۰.
- ↑ گزارشی از درون‌مایه این کتاب و بستر پیدایش آن و بازتاب‌های آن را ن.ک: رسول جعفریان، علی‌اکبر حکمی‌زاده در چهار پرده، قم، نشر مورخ.
- ↑ روح‌الله موسوی خمینی، کشف اسرار، بی‌جا، بی‌نا، ص ۳۱۹-۳۲۱.
- ↑ علی شریعتی، با مخاطب‌های آشنا، تهران، موسسه بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی مزینانی، شرکت چاپخش سهامی خاص، ۱۲-۱۳؛ نیز: علی شریعتی، تشیع علوی و تشیع صفوی، تهران، سازمان انتشارات حسینیه ارشاد، ص ۱۱۵-۱۱۶.
- ↑ برای نمونه: سید جلال‌الدین آشتیانی، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، انتشارات امیرکبیر، ص ۹۲۸؛ نیز: السید محسن الامین، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ج ۹، ۱۸۳.
- ↑ محمدعلی التسخیری، «ملاحضات حول التعلیقات المرحوم المجلسی علی الاحادیث فی کتاب العقل و العلم و الجهل»، یادنامه مجلسی، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج ۳، ص ۹۵-۱۰۲،السید محسن الامین، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ج ۹، ۱۸۳؛ نیز: برای دسترسی به مجموعه نقدهای علامه طباطبایی و گزارشی از آنها ن.ک سید محمدحسین طباطبایی، مجموعه رسائل، قم، بوستان کتاب، ج۳، ص ۲۱-۷۹.
- ↑ محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ج۱، پیش‌گفتار نخستین چاپ، ص ۱۲.
- ↑ محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ج۱، پیش‌گفتار نخستین چاپ، ص ۱۲.
- ↑ هادی حجت، جوامع حدیثی شیعه، قم، انتشارات سمت و دانشگاه قرآن و حدیث، ص ۱۹۹-۲۰۱؛ نیز سید جعفر شهیدی، «مجلسی و بحارالانوار»، یادنامه علامه مجلسی، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج ۲، ص ۷۷-۸۰؛ «بحارالانوار دایرة المعارف شیعه»، علی‌اکبر تلافی داریانی، یادنامه علامه مجلسی، ج ۲، ص ۱۵۳-۱۵۵.