اعتبار کتاب بحارالانوار: تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱۳: خط ۱۳:
هرچند بر دیدگاه و روش علامه مجلسی در باب نقل و تفسیر روایات نقدهایی به‌خصوص در دوره معاصر وارد شده است، در توانایی او در دانش‌های حدیثی شیعه کسی تردید نکرده است. عالمان بزرگ شیعه از جایگاه والای مجلسی در مقام یک محدث سخن گفته‌اند. [[شیخ حر عاملی]]، محدث مشهور هم‌روزگار با مجلسی، او را «سرور بلندمرتبه ما»، «عالم فاضل ماهر»، «محقق دقیق»، «علامه دانا»، «محدث مورد اعتماد» و «جامع همه خوبی‌ها و فضائل» می‌خواند.<ref>محمد بن الحسن الحر العاملی، امل الآمل فی علماء جبل، مکتبة الأندلس، ج ۲، ص ۲۴۸.</ref> محمد بن علی اردبیلی، عالم علم رجال و شاگرد مجلسی، شخصیت مجلسی را از نظر والایی قدر، عظمت شأن، دقت نظر، وثاقت و امانت در نقل حدیث و تبحر در علوم عقلی و نقلی مشهورتر از آن می‌شمرد که گفته شود و در کلام بگنجد.<ref>محمد بن علی الاردبیلی الغروی الحائری، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الفرق و الاسناد، بیروت، دارالاضواء، ج ۱، ص ۱.</ref> [[شیخ انصاری]]، فقیه و اصولی بزرگ قرن سیزدهم قمری،  مجلسی را محدثی خبیر و غواص دریاهای انوار اخبار ائمه اطهار(ع) برمی‌شمرد.<ref>شیخ مرتضی انصاری، فرائدالاصول، قم، مجمع الفكر الإسلامي، </ref>
هرچند بر دیدگاه و روش علامه مجلسی در باب نقل و تفسیر روایات نقدهایی به‌خصوص در دوره معاصر وارد شده است، در توانایی او در دانش‌های حدیثی شیعه کسی تردید نکرده است. عالمان بزرگ شیعه از جایگاه والای مجلسی در مقام یک محدث سخن گفته‌اند. [[شیخ حر عاملی]]، محدث مشهور هم‌روزگار با مجلسی، او را «سرور بلندمرتبه ما»، «عالم فاضل ماهر»، «محقق دقیق»، «علامه دانا»، «محدث مورد اعتماد» و «جامع همه خوبی‌ها و فضائل» می‌خواند.<ref>محمد بن الحسن الحر العاملی، امل الآمل فی علماء جبل، مکتبة الأندلس، ج ۲، ص ۲۴۸.</ref> محمد بن علی اردبیلی، عالم علم رجال و شاگرد مجلسی، شخصیت مجلسی را از نظر والایی قدر، عظمت شأن، دقت نظر، وثاقت و امانت در نقل حدیث و تبحر در علوم عقلی و نقلی مشهورتر از آن می‌شمرد که گفته شود و در کلام بگنجد.<ref>محمد بن علی الاردبیلی الغروی الحائری، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الفرق و الاسناد، بیروت، دارالاضواء، ج ۱، ص ۱.</ref> [[شیخ انصاری]]، فقیه و اصولی بزرگ قرن سیزدهم قمری،  مجلسی را محدثی خبیر و غواص دریاهای انوار اخبار ائمه اطهار(ع) برمی‌شمرد.<ref>شیخ مرتضی انصاری، فرائدالاصول، قم، مجمع الفكر الإسلامي، </ref>


علامه مجلسی از درس بسیاری از علمای زمان خود استفاده کرد و از آنها اجازه روایت دریافت کرد. تعداد استادان مجلسی به بیست نفر می‌رسد. از جمله آنها می‌توان به [[ملامحسن فیض کاشانی]]، [[محمدتقی مجلسی]]، [[سید علی‌خان مدنی شیرازی]] و شیخ حر عاملی اشاره کرد.<ref>علی دوانی، علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۶۸-۱۴۵.</ref> همچنین، منابع تاریخی شاگردان و راویان علامه مجلسی را بیش از هزار نفر برشمرده‌اند که بسیاری از آنان از مشاهیر علمی زمان خود بودند. از جمله این شاگردان و راویان می‌توان به [[سید نعمت‌الله جزایری]]، [[شیخ احمد بن محمد بحرانی]]، [[شیخ سلیمان بن عبدالله ماحوزی]] و [[میرزا محمد بن محمدرضا مشهدی]] صاحب [[تفسیر کنزالدقائق]] اشاره کرد.<ref>علی دوانی، علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۶۸-۱۴۵.</ref> محققان قرارگرفتن علامه مجلسی در سلسله‌های متعدد اجازه روایت را نشان از مقبولیت قابل توجه او در میان علمای شیعه می‌دانند.<ref>علی دوانی، علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، تهران، انتشارات امیرکبیر، ص ۱۷۱.</ref>
علامه مجلسی از درس بسیاری از علمای زمان خود استفاده کرد و از آنها اجازه روایت دریافت کرد. تعداد استادان مجلسی به بیست نفر می‌رسد. از جمله آنها می‌توان به [[ملامحسن فیض کاشانی]]، [[محمدتقی مجلسی]]، [[سید علی‌خان مدنی شیرازی]] و شیخ حر عاملی اشاره کرد.<ref>حسین بن محمدتقی النوری ،الفیض القدسی فی ترجمة العلامة المجلسی، المطبوع فی المجلد ۱۰۲ من بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ج ۱۰۲، ص ۷۶-۸۲. </ref> همچنین، منابع تاریخی شاگردان و راویان علامه مجلسی را بیش از هزار نفر برشمرده‌اند که بسیاری از آنان از مشاهیر علمی زمان خود بودند. از جمله این شاگردان و راویان می‌توان به [[سید نعمت‌الله جزایری]]، [[شیخ احمد بن محمد بحرانی]]، [[شیخ سلیمان بن عبدالله ماحوزی]] و [[میرزا محمد بن محمدرضا مشهدی]] صاحب [[تفسیر کنزالدقائق]] اشاره کرد.<ref>حسین بن محمدتقی النوری ،الفیض القدسی فی ترجمة العلامة المجلسی، المطبوع فی المجلد ۱۰۲ من بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ج ۱۰۲، ص ۸۲-۱۰۴.</ref> محققان قرارگرفتن علامه مجلسی در سلسله‌های متعدد اجازه روایت را نشان از مقبولیت قابل توجه او در میان علمای شیعه می‌دانند.<ref>علی دوانی، علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، تهران، انتشارات امیرکبیر، ص ۱۷۱.</ref>


=== اعتبار اجتماعی و سیاسی ===
=== اعتبار اجتماعی و سیاسی ===
علامه مجلسی به دلیل مقام بالایش در دین و دانش هم مورد توجه و رجوع عامه مردم و هم ارباب قدرت بود. او امام جماعت و صاحب منبر وعظ و تدریس در مهم‌ترین مسجد پایتخت حکومت صفوی بود. همچنین، او در مسجد جامع اصفهان امامت نماز جماعت و جمعه را برعهده داشت. در ماه مبارک رمضان به منبر می‌رفت و با تکیه بر احادیث و اخبار ائمه اطهار به ارشاد عامه مردم می‌پرداخت. نیز مجلسی در رفع حوائج عامه مردم و دفع ظلم ظالمان نسبت به آنان و رفع خصومت میانشان می‌کوشید.<ref>علی دوانی، علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، تهران، انتشارات امیرکبیر، ص ۲۰۷- ۲۱۳.</ref>  
علامه مجلسی به دلیل مقام بالایش در دین و دانش هم مورد توجه و رجوع عامه مردم و هم ارباب قدرت بود. او امام جماعت و صاحب منبر وعظ و تدریس در مهم‌ترین مسجد پایتخت حکومت صفوی بود. همچنین، او در مسجد جامع اصفهان امامت نماز جماعت و جمعه را برعهده داشت. در ماه مبارک رمضان به منبر می‌رفت و با تکیه بر احادیث و اخبار ائمه اطهار به ارشاد عامه مردم می‌پرداخت. نیز مجلسی در رفع حوائج عامه مردم و دفع ظلم ظالمان نسبت به آنان و رفع خصومت میانشان می‌کوشید.<ref>علی دوانی، علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، تهران، انتشارات امیرکبیر، ص ۲۰۷- ۲۱۳.</ref>  


علامه مجلسی اولین بار در شصت سالگی از سوی [[شاه سلیمان صفوی]] به [[منصب شیخ الاسلامی]] منصوب شد. منصب شیخ الاسلامی بالاترین منصب دینی در ساختار سیاسی دولت شیعی صفویان بود. بار دیگر، مجلسی پس از مرگ شاه سلیمان توسط [[شاه سلطان حسین صفوی]] در این منصب ابقا شد.<ref>حسن طارمی، علامه مجلسی، تهران، انتشارات طرح نو، ص ۱۶-۱۷.</ref> متن فرمان این دو پادشاه جایگاه والای دینی، سیاسی و اجتماعی علامه مجلسی را در آن روزگار روشن می‌کند.<ref>برای نمونه حکم شاه سلطان حسین در: رسول جعفریان، دین و سیاست در دوره صفوی، قم، انصاریان، ۴۱۲-۴۱۴. </ref>         
علامه مجلسی اولین بار در شصت‌سالگی از سوی [[شاه سلیمان صفوی]] به [[منصب شیخ الاسلامی]] منصوب شد. منصب شیخ الاسلامی بالاترین منصب دینی در ساختار سیاسی دولت شیعی صفویان بود. بار دیگر، مجلسی پس از مرگ شاه سلیمان توسط [[شاه سلطان حسین صفوی]] در این منصب ابقا شد.<ref>حسن طارمی، علامه مجلسی، تهران، انتشارات طرح نو، ص ۱۶-۱۷.</ref> متن فرمان این دو پادشاه جایگاه والای دینی، سیاسی و اجتماعی علامه مجلسی را در آن روزگار روشن می‌کند.<ref>برای نمونه حکم شاه سلطان حسین در: رسول جعفریان، دین و سیاست در دوره صفوی، قم، انصاریان، ۴۱۲-۴۱۴. </ref>         


== اعتبار کتاب ==
== اعتبار کتاب ==
خط ۳۸: خط ۳۸:


=== برخی ملاحظات درباره بحارالانوار ===
=== برخی ملاحظات درباره بحارالانوار ===
کتاب بحارالانوار، به عنوان یک دایرة المعارف گسترده روایی، همانند هر کتاب روایی دیگری دارای روایات صحیح و معتبر و نیز روایات ضعیف و نامعتبر است.<ref>احمد عابدی، احمد، آشنایی با بحارالانوار، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص ۲۷۸.</ref> این موضوع مبتنی بر دو رویکرد بنیادی مؤلف آن است: اول، تلاش مجلسی برای جمع حداکثری روایات شیعه؛ دوم، رویکرد شخصی او در نقل روایات که او را در زمره محدثان معتدل اخباری قرار می‌دهد.<ref>رسول جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، نشر ادیان، ص ۱۷۶-۱۷۸.</ref>
کتاب بحارالانوار، به عنوان یک دایرة المعارف گسترده روایی، همانند هر کتاب روایی دیگری دارای روایات صحیح و معتبر و نیز روایات ضعیف و نامعتبر است.<ref>احمد عابدی، احمد، آشنایی با بحارالانوار، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص ۲۷۸.</ref> این موضوع در مورد کتاب بحارالانوار بیش از هر کدام حدیثی دیگری صدق می‌کند. دلیل آن مبتنی بر دو رویکرد بنیادی مؤلف آن است: اول، تلاش مجلسی برای جمع حداکثری روایات شیعه؛ دوم، رویکرد شخصی او در نقل روایات که او را در زمره محدثان معتدل اخباری قرار می‌دهد.<ref>رسول جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، نشر ادیان، ص ۱۷۶-۱۷۸.</ref>


بحارالانوار از زمان تألیف تاکنون مورد نقدهای مختلف، با رویکردهای و نیت‌های گوناگون، بوده است. این نقدها در دوره معاصر، تحت تأثیر اندیشه‌های علم‌گرایانه (Scienticism) و مبتنی بر شکاف میان علم و دین، بیشتر شده است.<ref>رسول جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، نشر ادیان، ص ۱۷۸.</ref> <ref>نگاه کنید به عابدی، احمد، آشنایی با بحارالانوار، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۷۸–۲۷۸.</ref>لازم به ذکر است که این کتاب، شامل کل [[روایات معصومین(ع)]] نیست و شاهد بر این مدعا، کتاب «مستدرک» است که بعدها نوشته شده است. علاوه بر آن علامه مجلسی از کتب مشهور و متواتر، مانند [[کتب اربعه]]، [[صحیفه سجادیه]]، [[نهج البلاغه]] و … روایات کمتری نقل کرده است.<ref>بحارالانوار، ج۵۳، مقدمه جناب آقای شعرانی.</ref>
بحارالانوار از زمان تألیف تاکنون مورد نقدهای مختلف، با رویکردهای و نیت‌های گوناگون، بوده است. این نقدها در دوره معاصر، تحت تأثیر اندیشه‌های علم‌گرایانه (Scienticism) و مبتنی بر شکاف میان علم و دین، بیشتر شده است.<ref>رسول جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، نشر ادیان، ص ۱۷۸.</ref> از اولین نقدهایی که بر این کتاب وارد شده نقدهای شاگرد و دستیار نزدیک علامه مجلسی، ملا ذوالفقار، بوده است.
 
<ref>نگاه کنید به عابدی، احمد، آشنایی با بحارالانوار، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۷۸–۲۷۸.</ref>لازم به ذکر است که این کتاب، شامل کل [[روایات معصومین(ع)]] نیست و شاهد بر این مدعا، کتاب «مستدرک» است که بعدها نوشته شده است. علاوه بر آن علامه مجلسی از کتب مشهور و متواتر، مانند [[کتب اربعه]]، [[صحیفه سجادیه]]، [[نهج البلاغه]] و … روایات کمتری نقل کرده است.<ref>بحارالانوار، ج۵۳، مقدمه جناب آقای شعرانی.</ref>


در نتیجه باید گفت، بحارالانوار نقش واسطه را ایفا می‌کند و چون منابع و مصادر آن از اعتبار یکسانی برخوردار نیست، بر این پایه در بررسی روایات آن، سه جهت مهم را باید مورد توجه قرار داد، اول: منابعی که کتاب از آن‌ها استفاد کرده؛ دوم سند روایت؛ سوم بررسی محتوایی روایت.
در نتیجه باید گفت، بحارالانوار نقش واسطه را ایفا می‌کند و چون منابع و مصادر آن از اعتبار یکسانی برخوردار نیست، بر این پایه در بررسی روایات آن، سه جهت مهم را باید مورد توجه قرار داد، اول: منابعی که کتاب از آن‌ها استفاد کرده؛ دوم سند روایت؛ سوم بررسی محتوایی روایت.

نسخهٔ ‏۱۱ سپتامبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۵۲

سؤال

لطفاً در مورد اعتبار کتاب بحارالانوار توضیح دهید؟

اعتبار کتاب بحار الانوار که زیر نظر علامه مجلسی نگارش و تدوین شده است محل بحث است. این کتاب دارای روایات صحیح و نیز ضعیف است اما با توجه به اینکه بنای این کتاب جمع‌‌آوری روایات و مانع شدن از نابودی آن بوده، دیگر به سند روایات توجه نشده است. با این وجود این مجموعه دایره‌المعارفی از روایات شیعه است که توانسته بسیاری از معارف اسلامی و شیعی را در خود نگهداری نماید.

جایگاه مؤلف

محمدباقر بن محمدتقی مجلسی مشهور به مجلسی دوم و علامه مجلسی از علما و محدثان بزرگ شیعه در قرن یازدهم هجری بود. علامه مجلسی صاحب دایرة المعارف بزرگ روایی بحارالانوار است که جایگاه شاخصی در میان مجامع روایی اسلامی و شیعی دارد. علامه مجلسی نویسنده پرکاری بود و آثار زیادی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی با محوریت اخبار ائمه اطهار(ع) نوشت که پس از او مورد علاقه و محل رجوع دانشمندان شیعه شد.[۱] علامه مجلسی به دلیل جایگاه علمی و دینی که داشت شأن والای اجتماعی و سیاسی فراوانی یافت. او از سوی حکام صفوی، که برای اولین بار تشیع را مذهب رسمی و مبنای دینی حکومت خود قرار داده بودند، به سمت‌های بالای دینی و اجتماعی منصوب شد.[۲]

اعتبار علمی

هرچند بر دیدگاه و روش علامه مجلسی در باب نقل و تفسیر روایات نقدهایی به‌خصوص در دوره معاصر وارد شده است، در توانایی او در دانش‌های حدیثی شیعه کسی تردید نکرده است. عالمان بزرگ شیعه از جایگاه والای مجلسی در مقام یک محدث سخن گفته‌اند. شیخ حر عاملی، محدث مشهور هم‌روزگار با مجلسی، او را «سرور بلندمرتبه ما»، «عالم فاضل ماهر»، «محقق دقیق»، «علامه دانا»، «محدث مورد اعتماد» و «جامع همه خوبی‌ها و فضائل» می‌خواند.[۳] محمد بن علی اردبیلی، عالم علم رجال و شاگرد مجلسی، شخصیت مجلسی را از نظر والایی قدر، عظمت شأن، دقت نظر، وثاقت و امانت در نقل حدیث و تبحر در علوم عقلی و نقلی مشهورتر از آن می‌شمرد که گفته شود و در کلام بگنجد.[۴] شیخ انصاری، فقیه و اصولی بزرگ قرن سیزدهم قمری، مجلسی را محدثی خبیر و غواص دریاهای انوار اخبار ائمه اطهار(ع) برمی‌شمرد.[۵]

علامه مجلسی از درس بسیاری از علمای زمان خود استفاده کرد و از آنها اجازه روایت دریافت کرد. تعداد استادان مجلسی به بیست نفر می‌رسد. از جمله آنها می‌توان به ملامحسن فیض کاشانی، محمدتقی مجلسی، سید علی‌خان مدنی شیرازی و شیخ حر عاملی اشاره کرد.[۶] همچنین، منابع تاریخی شاگردان و راویان علامه مجلسی را بیش از هزار نفر برشمرده‌اند که بسیاری از آنان از مشاهیر علمی زمان خود بودند. از جمله این شاگردان و راویان می‌توان به سید نعمت‌الله جزایری، شیخ احمد بن محمد بحرانی، شیخ سلیمان بن عبدالله ماحوزی و میرزا محمد بن محمدرضا مشهدی صاحب تفسیر کنزالدقائق اشاره کرد.[۷] محققان قرارگرفتن علامه مجلسی در سلسله‌های متعدد اجازه روایت را نشان از مقبولیت قابل توجه او در میان علمای شیعه می‌دانند.[۸]

اعتبار اجتماعی و سیاسی

علامه مجلسی به دلیل مقام بالایش در دین و دانش هم مورد توجه و رجوع عامه مردم و هم ارباب قدرت بود. او امام جماعت و صاحب منبر وعظ و تدریس در مهم‌ترین مسجد پایتخت حکومت صفوی بود. همچنین، او در مسجد جامع اصفهان امامت نماز جماعت و جمعه را برعهده داشت. در ماه مبارک رمضان به منبر می‌رفت و با تکیه بر احادیث و اخبار ائمه اطهار به ارشاد عامه مردم می‌پرداخت. نیز مجلسی در رفع حوائج عامه مردم و دفع ظلم ظالمان نسبت به آنان و رفع خصومت میانشان می‌کوشید.[۹]

علامه مجلسی اولین بار در شصت‌سالگی از سوی شاه سلیمان صفوی به منصب شیخ الاسلامی منصوب شد. منصب شیخ الاسلامی بالاترین منصب دینی در ساختار سیاسی دولت شیعی صفویان بود. بار دیگر، مجلسی پس از مرگ شاه سلیمان توسط شاه سلطان حسین صفوی در این منصب ابقا شد.[۱۰] متن فرمان این دو پادشاه جایگاه والای دینی، سیاسی و اجتماعی علامه مجلسی را در آن روزگار روشن می‌کند.[۱۱]

اعتبار کتاب

محققان بحارالانوار مجلسی را دایرةالمعارفی فراهم آمده از روایات ائمه اطهار(ع) می‌دانند. هدف علامه مجلسی از فراهم آوردن چنین دایرةالمعارفی با گستره موضوعی وسیع، علاوه بر جلوگیری از تلف شدن روایات، پاسخ به یک نیاز تمدنی جدید در دولت فراگیر شیعی صفوی بود. با برآمدن دولت صفوی در ایران و رسمیت تشیع به‌عنوان مذهب رسمی برای اداره امور سیاسی و اجتماعی یک دولت شیعی نیاز به معارف دینی شیعی در موضوعات مختلف به عنوان منابع تأمین دانش در جوانب مختلف بود. نگارش جوامع روایی مانند بحارالانوار در این دوره در پاسخ به این نیاز انجام گرفت.[۱۲]

پس از نگارش بحار‌الانوار، نگاه کلی جامعه علمی شیعه به چنین دایرة‌المعارف گسترده و جامعی همیشه همراه با تأیید و تکریم بوده است. این کتاب به مرجعی قابل اتکا برای نقل روایات اهل‌بیت(ع) تبدیل شد. نگاه تأییدآمیز علمای شیعه به این کتاب نشان از همین موضوع است. برای نمونه، شیخ آقابزرگ تهرانی، کتاب‌شناس بزرگ معاصر، بحار‌الانوار را جامع روایی می‌داند که نظیری پیش و پس از خود نداشته است. او این یگانگی را حاصل مشتمل بودن این کتاب بر عموم روایات و نقل روایات همراه با تحقیقات دقیق و تحلیل‌ها و شروحی می‌داند که در غیر این کتاب یافت نمی‌شود.[۱۳] میرزا ابوالحسن شعرانی، عالم معاصر شیعه، بحارالانوار را به اتفاق همه بزرگان کامل‌ترین کتاب در موضوع احادیث پراکنده می‌داند. او این کتاب را بهترین تألیف از نظر گردآوری مطالب مذهبی برمی‌شمرد.[۱۴] سید محسن امین، رجال‌شناس معاصر، بحارالانوار را دایرة‌المعارف شیعی بی‌نظیر می‌داند که اکثر علوم شیعه در آن گردآوری شده است.[۱۵]

برخی محاسن بحارالانوار

محققان محاسن و مزایای متعددی برای کتاب بحارالانوار برشمرده‌اند. این محاسن و مزایا از ویژگی‌های مختلف این کتاب سرچشمه می‌گیرد. در اینجا به برخی از مهم‌ترین این محاسن و مزایا اشاره می‌شود:

  • جامعیت بحارالانوار در موضوعات مختلف: بررسی عناوین و موضوعات باب‌های مختلف کتاب نشان می‌دهد که این کتاب به‌نوعی جامع مسائل و موضوعات متنوع و مختلف دینی است. تقریباً هیچ موضوعی از موضوعات اسلامی نیست که علامه مجلسی در این کتاب به آن نپرداخته باشد.[۱۶]
  • حفظ آثار پیشینیان: مجلسی در کتاب بحارالانوار در موارد بسیاری روایات را از منابعی نقل کرده است که آنها در سیر زمان از میان رفته‌اند. مجلسی نه تنها این مطالب را در کتاب خود از نابودی حفظ کرده، بلکه این روایات را از نسخه‌های تصحیح شده نقل کرده و از این طریق بهترین روایت از روایات متعدد را برای آیندگان حفظ کرده است.[۱۷]
  • ذکر آیات قرآن در ابتدای هر باب: مجلسی هر باب را با آیات متناسب با محتوای آن باب آغاز کرده است. سپس، اگر آیه احتیاج به تفسیر داشته، تفسیر آن را از روایات آورده است. این روش موجب شده است که برخی محققان بحارالانوار را جامع‌ترین تفسیر مأثور (روایی) شیعه نیز بنامند.[۱۸]
  • توجه به منابع اهل سنت: علامه مجلسی در موارد متعدد برای تصحیح الفاظ روایات و تعیین معنای آنها به کتاب‌های لغت و کتاب‌های شرح حدیث اهل سنت مراجعه کرده است. همچنین، او برای استفاده از برخی روایات اهل سنت در مجادلات مذهبی به کتاب‌های آنها مراجعه کرده است.[۱۹]
  • توضیح و تفسیر احادیث: برخی محققان شروح علامه مجلسی بر برخی روایات را مهم‌ترین مزیت کتاب بحارالانوار می‌دانند. این شروح، با رعایت اختصار، بیشتر حاوی مباحث مربوط به فقه‌الحدیث است.[۲۰]
  • عدم نقل روایات دارای ضعف سندی و متنی: مجلسی در مواردی روایاتی که از نظرش دارای ضعف سندی و متنی بوده‌اند را در کتابش نقل نکرده است. او در مواردی دیگر بر ضعف این روایات اشاره کرده است.[۲۱]
  • برخی مزایا در شیوه نقل روایات: از جمله این مزایا می‌توان به ذکر کامل متن روایات، ذکر کامل اسناد روایات با رعایت اختصار، ذکر سندهای مختلف یک روایت، توجه به اختلاف نسخ، تحریف‌ها و تصحیفات (غلط‌نویسی کاتبان) سند و متن روایت و توجه به روایات متعارض اشاره کرد.[۲۲]
  • ارجاع به اقوال عالمان و فقهای بزرگ برای تسهیل فهم برخی روایات.[۲۳]

برخی ملاحظات درباره بحارالانوار

کتاب بحارالانوار، به عنوان یک دایرة المعارف گسترده روایی، همانند هر کتاب روایی دیگری دارای روایات صحیح و معتبر و نیز روایات ضعیف و نامعتبر است.[۲۴] این موضوع در مورد کتاب بحارالانوار بیش از هر کدام حدیثی دیگری صدق می‌کند. دلیل آن مبتنی بر دو رویکرد بنیادی مؤلف آن است: اول، تلاش مجلسی برای جمع حداکثری روایات شیعه؛ دوم، رویکرد شخصی او در نقل روایات که او را در زمره محدثان معتدل اخباری قرار می‌دهد.[۲۵]

بحارالانوار از زمان تألیف تاکنون مورد نقدهای مختلف، با رویکردهای و نیت‌های گوناگون، بوده است. این نقدها در دوره معاصر، تحت تأثیر اندیشه‌های علم‌گرایانه (Scienticism) و مبتنی بر شکاف میان علم و دین، بیشتر شده است.[۲۶] از اولین نقدهایی که بر این کتاب وارد شده نقدهای شاگرد و دستیار نزدیک علامه مجلسی، ملا ذوالفقار، بوده است.

[۲۷]لازم به ذکر است که این کتاب، شامل کل روایات معصومین(ع) نیست و شاهد بر این مدعا، کتاب «مستدرک» است که بعدها نوشته شده است. علاوه بر آن علامه مجلسی از کتب مشهور و متواتر، مانند کتب اربعه، صحیفه سجادیه، نهج البلاغه و … روایات کمتری نقل کرده است.[۲۸]

در نتیجه باید گفت، بحارالانوار نقش واسطه را ایفا می‌کند و چون منابع و مصادر آن از اعتبار یکسانی برخوردار نیست، بر این پایه در بررسی روایات آن، سه جهت مهم را باید مورد توجه قرار داد، اول: منابعی که کتاب از آن‌ها استفاد کرده؛ دوم سند روایت؛ سوم بررسی محتوایی روایت.

مطالعه بیشتر

  • آشنایی با بحار، احمد عابدی.
  • علم الحدیث، دکتر سید رضا مؤدب.
  • آشنایی با حدیث، مهریزی.

منابع

  1. علی نصیری، درسنامه علم حدیث، قم، مرکز نشر هاجر، ص ۱۶۹.
  2. حسن طارمی، علامه مجلسی، تهران، انتشارات طرح نو، ص ۱۶-۱۷.
  3. محمد بن الحسن الحر العاملی، امل الآمل فی علماء جبل، مکتبة الأندلس، ج ۲، ص ۲۴۸.
  4. محمد بن علی الاردبیلی الغروی الحائری، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الفرق و الاسناد، بیروت، دارالاضواء، ج ۱، ص ۱.
  5. شیخ مرتضی انصاری، فرائدالاصول، قم، مجمع الفكر الإسلامي،
  6. حسین بن محمدتقی النوری ،الفیض القدسی فی ترجمة العلامة المجلسی، المطبوع فی المجلد ۱۰۲ من بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ج ۱۰۲، ص ۷۶-۸۲.
  7. حسین بن محمدتقی النوری ،الفیض القدسی فی ترجمة العلامة المجلسی، المطبوع فی المجلد ۱۰۲ من بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ج ۱۰۲، ص ۸۲-۱۰۴.
  8. علی دوانی، علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، تهران، انتشارات امیرکبیر، ص ۱۷۱.
  9. علی دوانی، علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، تهران، انتشارات امیرکبیر، ص ۲۰۷- ۲۱۳.
  10. حسن طارمی، علامه مجلسی، تهران، انتشارات طرح نو، ص ۱۶-۱۷.
  11. برای نمونه حکم شاه سلطان حسین در: رسول جعفریان، دین و سیاست در دوره صفوی، قم، انصاریان، ۴۱۲-۴۱۴.
  12. رسول جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، نشر ادیان، ص ۱۶۱-۱۷۰.
  13. الشیخ آقابزرك الطهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، ج ۳، ص ۱۶.
  14. محمدباقر المجلسی، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ج ۵۳، مقدمه ابوالحسن شعرانی.
  15. السید محسن الأمین، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ج ۹، ص ۱۸۳.
  16. هادی حجت، جوامع حدیثی شیعه، قم، انتشارات سمت و دانشگاه قرآن و حدیث، ص ۱۸۶-۱۸۷.
  17. محمود مدنی بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل انتشارات امیرکبیر، ج ۲، ص ۱۰۶۷-۱۰۶۸.
  18. هادی حجت، جوامع حدیثی شیعه، قم، انتشارات سمت و دانشگاه قرآن و حدیث، ص ۱۸۶.
  19. هادی حجت، جوامع حدیثی شیعه، قم، انتشارات سمت و دانشگاه قرآن و حدیث، ص ۱۸۸-۱۸۹.
  20. هادی حجت، جوامع حدیثی شیعه، قم، انتشارات سمت و دانشگاه قرآن و حدیث، ص ۱۹۲-۱۹۳؛ نیز: علی نصیری، آشنایی با جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت، پژوهشگاه بین المللی المصطفی (ص)، ۱۷۰-۱۷۱.
  21. محمود مدنی بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل انتشارات امیرکبیر، ج ۲، ص ۱۰۶۹؛ نیز: رسول جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، نشر ادیان، ص ۱۷۶-۱۷۷.
  22. هادی حجت، جوامع حدیثی شیعه، قم، انتشارات سمت و دانشگاه قرآن و حدیث، ص ۱۸۳-۱۹۰.
  23. هادی حجت، جوامع حدیثی شیعه، قم، انتشارات سمت و دانشگاه قرآن و حدیث، ص ۱۸۹.
  24. احمد عابدی، احمد، آشنایی با بحارالانوار، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص ۲۷۸.
  25. رسول جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، نشر ادیان، ص ۱۷۶-۱۷۸.
  26. رسول جعفریان، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، نشر ادیان، ص ۱۷۸.
  27. نگاه کنید به عابدی، احمد، آشنایی با بحارالانوار، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۷۸–۲۷۸.
  28. بحارالانوار، ج۵۳، مقدمه جناب آقای شعرانی.