جمع‌آوری قرآن توسط خلیفه سوم: تفاوت میان نسخه‌ها

(صفحه‌ای تازه حاوی «{{جا:ویرایش}} {{شروع متن}} {{سوال}} جريان جمع‌آوري قرآن توسط خليفه ي اول و سوم چگو...» ایجاد کرد)
 
(ابرابزار)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|کاربر=Rezapour }}
{{در دست ویرایش|کاربر=Rezapour}}
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{سوال}}
{{سوال}}
جريان جمع‌آوري قرآن توسط خليفه ي اول و سوم چگونه بوده است؟
جریان جمع‌آوری قرآن توسط خلیفهٔ اول و سوم چگونه بوده است؟
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{پاسخ}}
بنابر وصيت پيامبر گرامي قرآن بايد جمع‌آوري مي‌شد تا مانند تورات يهود در معرض تحريف قرار نگيرد. پس از رحلت پيامبر حضرت علي به تبعيت از وصيت ايشان به اين مهم پرداخت و آن را عرضه داشت، ولي به دلايلي پذيرفته نشد، لكن از آنجا كه قرآن، نخستين مرجع تشريع آيين اسلام و زيربناي ساخت جامعه اسلامي است، ضرورت داشت خلفاي وقت با استفاده از ديگر كاتبان كلام الهي، قرآن را از روي قطعات چوب و استخوان و سينه‌هاي حافظان جمع‌آوري و آن را ضبط كنند؛ بنابراين، ابوبكر از زيد بن ثابت خواست تا قرآن را جمع‌آوري كند. زيد مي‌گويد:  
بنابر وصیت پیامبر گرامی قرآن باید جمع‌آوری می‌شد تا مانند تورات یهود در معرض تحریف قرار نگیرد. پس از رحلت پیامبر حضرت علی به تبعیت از وصیت ایشان به این مهم پرداخت و آن را عرضه داشت، ولی به دلایلی پذیرفته نشد، لکن از آنجا که قرآن، نخستین مرجع تشریع آیین اسلام و زیربنای ساخت جامعه اسلامی است، ضرورت داشت خلفای وقت با استفاده از دیگر کاتبان کلام الهی، قرآن را از روی قطعات چوب و استخوان و سینه‌های حافظان جمع‌آوری و آن را ضبط کنند؛ بنابراین، ابوبکر از زید بن ثابت خواست تا قرآن را جمع‌آوری کند. زید می‌گوید:


ابوبكر مرا خواند و پس از مشاوره با عمر، گفت: بسياري از قاريان و حافظان قرآن، در جنگ يمامه شهيد شده‌اند و بيم آن مي‌رود كه در موارد ديگر نيز گروهي ديگر كشته شوند و قسمت عمده ي قرآن از بين برود، آن‌گاه جمع‌آوري قرآن را مطرح ساخت... و به من اصرار ورزيدند تا به ناچار آن را پذيرفتم... و قرآن را كه بر صفحاتي از سنگ و چوب نوشته شده بود، جمع‌آوري كردم.<ref>ر.ك: المصاحف، ص۶ ـ ۹.</ref>
ابوبکر مرا خواند و پس از مشاوره با عمر، گفت: بسیاری از قاریان و حافظان قرآن، در جنگ یمامه شهید شده‌اند و بیم آن می‌رود که در موارد دیگر نیز گروهی دیگر کشته شوند و قسمت عمدهٔ قرآن از بین برود، آن‌گاه جمع‌آوری قرآن را مطرح ساخت… و به من اصرار ورزیدند تا به ناچار آن را پذیرفتم… و قرآن را که بر صفحاتی از سنگ و چوب نوشته شده بود، جمع‌آوری کردم.<ref>ر. ک. المصاحف، ص۶–۹.</ref>


در نخستين اقدام، اعلام كرد هر كس هر چه از قرآن نزد خود دارد بياورد. سپس با تشكيل گروهي كار جمع‌آوري آيات و سوره‌ها را آغاز نمود تا آن را از پراكندگي و خطر از بين رفتن نجات دهد. هر سوره‌اي كه كامل مي‌شد، در صندوقچه مانندي ازچرم به نام «رَبعه» قرار داده مي‌شد؛ هر چند كه بين سوره‌ها نظم و ترتيبي به وجود نياورد.
در نخستین اقدام، اعلام کرد هر کس هر چه از قرآن نزد خود دارد بیاورد. سپس با تشکیل گروهی کار جمع‌آوری آیات و سوره‌ها را آغاز نمود تا آن را از پراکندگی و خطر از بین رفتن نجات دهد. هر سوره‌ای که کامل می‌شد، در صندوقچه مانندی ازچرم به نام «رَبعه» قرار داده می‌شد؛ هر چند که بین سوره‌ها نظم و ترتیبی به وجود نیاورد.


اين صحيفه‌ها كه نام سوره‌هاي قرآن بر آنها نگاشته شده بود، پس از اتمام به ابوبكر و بعد از او به عمر سپرده شد و سپس نزد دخترش «حفصه» نگهداري شد و عثمان نيز، هنگام يكسان كردن مصحف‌ها آن را به عاريت گرفت تا نسخه ي ديگر قرآن را با آن مقابله كند و سپس آن را به حفصه بازگرداند. بعد از مرگ حفصه، مروان كه از جانب معاويه والي مدينه بود، آن را از ورثه ي حفصه گرفت و از بين برد.<ref>ر.ك: غانم القدوري الحمد، رسم الخط المصحف، ترجمه‌ي يعقوب جعفري، ص۹۰ ـ ۹۵.</ref>
این صحیفه‌ها که نام سوره‌های قرآن بر آنها نگاشته شده بود، پس از اتمام به ابوبکر و بعد از او به عمر سپرده شد و سپس نزد دخترش «حفصه» نگهداری شد و عثمان نیز، هنگام یکسان کردن مصحف‌ها آن را به عاریت گرفت تا نسخهٔ دیگر قرآن را با آن مقابله کند و سپس آن را به حفصه بازگرداند. بعد از مرگ حفصه، مروان که از جانب معاویه والی مدینه بود، آن را از ورثهٔ حفصه گرفت و از بین برد.<ref>ر. ک. غانم القدوری الحمد، رسم‌الخط المصحف، ترجمهٔ یعقوب جعفری، ص۹۰–۹۵.</ref>


خليفه ي سوم (عثمان) با مشاهده ي اختلاف و تعدد مصاحف و وجود قرائت‌هاي گوناگون، احساس كرد كه اين حوادث و نظاير آن سرانجام نامطلوبي دارد؛ لذا با عده‌اي از اصحاب كه در مدينه بودند مشورت نمود، همگي آنها بر ضرورت انجام اين كار، با هر قيمتي، اتفاق نظر داشتند.
خلیفهٔ سوم (عثمان) با مشاهدهٔ اختلاف و تعدد مصاحف و وجود قرائت‌های گوناگون، احساس کرد که این حوادث و نظایر آن سرانجام نامطلوبی دارد؛ لذا با عده‌ای از اصحاب که در مدینه بودند مشورت نمود، همگی آنها بر ضرورت انجام این کار، با هر قیمتی، اتفاق نظر داشتند.


عثمان، به سرعت، كار يكسان كردن مصاحف را آغاز كرد، نخست در پيامي، همه ي اصحاب پيامبر، را به مساعدت در انجام اين عمل دعوت کرد و سپس سعيد بن عاص، عبدالله بن زبير و عبدالرحمان بن حارث بن هشام را به سرپرستي زيد بن ثابت برگزيد، ولي آنها از عهده ي كار برنيامدند، و لذا از اُبي بن كعب، مالك بن ابي عامر، كثير بن افلح، انس بن مالك، عبدالله بن عباس، مصعب بن سعد، و... كه جمعاً ۱۲ نفر بودند كمك گرفتند. سرپرست آنها اُبي بن كعب بود و او آيات را املا مي‌كرد و ديگران مي‌نوشتند.  
عثمان، به سرعت، کار یکسان کردن مصاحف را آغاز کرد، نخست در پیامی، همهٔ اصحاب پیامبر، را به مساعدت در انجام این عمل دعوت کرد و سپس سعید بن عاص، عبدالله بن زبیر و عبدالرحمان بن حارث بن هشام را به سرپرستی زید بن ثابت برگزید، ولی آنها از عهدهٔ کار برنیامدند، و لذا از اُبی بن کعب، مالک بن ابی عامر، کثیر بن افلح، انس بن مالک، عبدالله بن عباس، مصعب بن سعد، و… که جمعاً ۱۲ نفر بودند کمک گرفتند. سرپرست آنها اُبی بن کعب بود و او آیات را املا می‌کرد و دیگران می‌نوشتند.


بنابراين، عثمان با هدف حفظ و صيانت قرآن كريم و رفع اختلاف‌ها و پرهيز از خطر تحريف و... اقدام به جمع‌آوري و يكسان كردن مصاحف نمود و كميته ي برگزيده ي او سه مرحله ي اساسي را طي كرد: ۱. جمع‌آوري منابع و مآخذ صحيح براي تهيه ي مصحف واحد و انتشار آن بين مسلمانان؛ ۲. مقابله ي مصحف‌هاي آماده شده با يكديگر، به منظور حصول اطمينان نسبت به صحت آنها و عدم وجود اختلاف بين آنها؛ ۳. جمع‌آوري مصحف و يا صحيفه‌هايي كه قرآن در آنها ثبت شده بود از تمامي بلاد اسلامي و نابود كردن آنها. و در نهايت، ملزم كردن همه ي مسلمانان به قرائت اين مصحف و منع از تلاوت مصحف‌ها و قرائت‌هاي ديگر.<ref>ر.ك: همان، ص۹۶ ـ ۱۰۸.</ref>
بنابراین، عثمان با هدف حفظ و صیانت قرآن کریم و رفع اختلاف‌ها و پرهیز از خطر تحریف و… اقدام به جمع‌آوری و یکسان کردن مصاحف نمود و کمیتهٔ برگزیدهٔ او سه مرحلهٔ اساسی را طی کرد: ۱. جمع‌آوری منابع و مآخذ صحیح برای تهیهٔ مصحف واحد و انتشار آن بین مسلمانان؛ ۲. مقابلهٔ مصحف‌های آماده شده با یکدیگر، به منظور حصول اطمینان نسبت به صحت آنها و عدم وجود اختلاف بین آنها؛ ۳. جمع‌آوری مصحف یا صحیفه‌هایی که قرآن در آنها ثبت شده بود از تمامی بلاد اسلامی و نابود کردن آنها. و در نهایت، ملزم کردن همهٔ مسلمانان به قرائت این مصحف و منع از تلاوت مصحف‌ها و قرائت‌های دیگر.<ref>ر. ک. همان، ص۹۶–۱۰۸.</ref>


عثمان، افرادي را به بلاد مختلف فرستاد تا مصحف‌ها و صحيفه‌هايي كه قرآن در آنها ثبت شده بود، جمع‌آوري كنند و بسوزانند.
عثمان، افرادی را به بلاد مختلف فرستاد تا مصحف‌ها و صحیفه‌هایی که قرآن در آنها ثبت شده بود، جمع‌آوری کنند و بسوزانند.


سپس از مصحف واحد، نسخه‌هايي متناسب با قرائت هر منطقه تهيه گرديد و به بلاد مختلف ارسال شد. برخي تعداد مصحف‌هاي تهيه شده و هم‌آهنگي كه همراه يك قاري به يكي از مراكز مهم اسلامي آن زمان (مكه، كوفه، بصره، شام، بحرين و يمن) ارسال مي‌شد را شش يا هفت نسخه دانسته‌اند. علاوه بر آنها يك نسخه هم در مدينه نگهداري مي‌شد كه آن را «مصحف اُم» يا «مصحف امام» مي‌ناميدند كه نسخه ي مرجع عمومي بود؛ چنان‌چه ميان مصحف‌هاي فرستاده شده به بلاد ديگر، اختلافي پيدا مي‌شد، ملاك تصحيح، مصحف مدينه بود.<ref>ر.ك: المصاحف، ص۳۴ و ۱۱۲ ـ ۱۱۳.</ref>
سپس از مصحف واحد، نسخه‌هایی متناسب با قرائت هر منطقه تهیه گردید و به بلاد مختلف ارسال شد. برخی تعداد مصحف‌های تهیه شده و هم‌آهنگی که همراه یک قاری به یکی از مراکز مهم اسلامی آن زمان (مکه، کوفه، بصره، شام، بحرین و یمن) ارسال می‌شد را شش یا هفت نسخه دانسته‌اند. علاوه بر آنها یک نسخه هم در مدینه نگهداری می‌شد که آن را «مصحف اُم» یا «مصحف امام» می‌نامیدند که نسخهٔ مرجع عمومی بود؛ چنان‌چه میان مصحف‌های فرستاده شده به بلاد دیگر، اختلافی پیدا می‌شد، ملاک تصحیح، مصحف مدینه بود.<ref>ر. ک. المصاحف، ص۳۴ و ۱۱۲–۱۱۳.</ref>


ابن‌خلدون بر اين باور است كه:  
ابن‌خلدون بر این باور است که:


رسم الخط مصحف عثماني، نسبت به رسم الخط عمومي و متداول، داراي ناهنجاري‌ها و تناقض‌هايي در شيوه ي نوشتن كلمات مي‌باشد، به گونه‌اي كه اگر قرآن از طريق شنيدن و تواتر در قرائت ضبط نمي‌شد و مسلمانان اين روش را از گذشتگان خود به ارث نمي‌گرفتند و با دقت و توجه تمام به حفظ آن نمي‌كوشيدند، امروزه قرائت صحيح بسياري از كلمات محال بود. علت اين امر، عدم آشنايي عرب به فنون خط و روش‌هاي كتابت در آن زمان بوده است و جز تعداد اندكي، ديگران نوشتن و كتابت را نمي‌دانستند و خطي كه آنها با آن مي‌نوشتند، ابتدايي و در حد پاييني بوده است؛ آثار باقيمانده از صدر اول، اين واقعيت رانشان مي‌دهد.<ref>ر.ك: مقدمه ابن خلدون، ص۴۱۹ و ۴۳۸.</ref>
رسم‌الخط مصحف عثمانی، نسبت به رسم‌الخط عمومی و متداول، دارای ناهنجاری‌ها و تناقض‌هایی در شیوهٔ نوشتن کلمات می‌باشد، به گونه‌ای که اگر قرآن از طریق شنیدن و تواتر در قرائت ضبط نمی‌شد و مسلمانان این روش را از گذشتگان خود به ارث نمی‌گرفتند و با دقت و توجه تمام به حفظ آن نمی‌کوشیدند، امروزه قرائت صحیح بسیاری از کلمات محال بود. علت این امر، عدم آشنایی عرب به فنون خط و روش‌های کتابت در آن زمان بوده است و جز تعداد اندکی، دیگران نوشتن و کتابت را نمی‌دانستند و خطی که آنها با آن می‌نوشتند، ابتدایی و در حد پایینی بوده است؛ آثار باقیمانده از صدر اول، این واقعیت رانشان می‌دهد.<ref>ر. ک. مقدمه ابن خلدون، ص۴۱۹ و ۴۳۸.</ref>


ابن ابي داود مي‌گويد:  
ابن ابی داود می‌گوید:


پس از تكميل نسخه‌هاي مصاحف، مصحفي را نزد عثمان بردند، وي پس از ديدن آن گفت: چه نيكو و زيبا تهيه كرده ايد، ولي ناهنجاري‌هايي در آن رخ داده كه عرب خود مي‌توانند آن را به نحو صحيح تلفظ كنند. سپس گفت: اگر املاء كننده از قبيله‌ي هذيل و نويسنده از قبيله‌ي ثقيف بود، چنين اشتباهاتي در آن پيدا نمي‌شد.<ref>ر.ك: المصاحف، ص۳۲ ـ ۳۳.</ref>
پس از تکمیل نسخه‌های مصاحف، مصحفی را نزد عثمان بردند، وی پس از دیدن آن گفت: چه نیکو و زیبا تهیه کرده‌اید، ولی ناهنجاری‌هایی در آن رخ داده که عرب خود می‌توانند آن را به نحو صحیح تلفظ کنند. سپس گفت: اگر املاء کننده از قبیلهٔ هذیل و نویسنده از قبیلهٔ ثقیف بود، چنین اشتباهاتی در آن پیدا نمی‌شد.<ref>ر. ک. المصاحف، ص۳۲–۳۳.</ref>


ثعلبي، ذيل آيه ي إِنْ هذانِ لَساحِرانِ<ref>طه، ۶۳.</ref> مي‌گويد:  
ثعلبی، ذیل آیهٔ إِنْ هذانِ لَساحِرانِ<ref>طه، ۶۳.</ref> می‌گوید:


عثمان گفت: دراين مصحف ناهنجاري‌هايي ديده مي‌شود كه هر عربي به زبان خود آن را صحيح ادا مي‌كند. به عثمان گفته شد: آيا آن را تغيير نمي‌دهي و تصحيح نمي‌كني؟ او گفت: لزومي ندارد، نه حلالي را حرام مي‌كند و نه حرامي را حلال!<ref>محمد حسن مظفر، دلايل الصدق، ج۳، ص۱۹۶.</ref>
عثمان گفت: دراین مصحف ناهنجاری‌هایی دیده می‌شود که هر عربی به زبان خود آن را صحیح ادا می‌کند. به عثمان گفته شد: آیا آن را تغییر نمی‌دهی و تصحیح نمی‌کنی؟ او گفت: لزومی ندارد، نه حلالی را حرام می‌کند و نه حرامی را حلال!<ref>محمد حسن مظفر، دلایل الصدق، ج۳، ص۱۹۶.</ref>


ماجراي يكسان‌سازي مصاحف توسط خليفه ي سوم چيست؟
ماجرای یکسان‌سازی مصاحف توسط خلیفهٔ سوم چیست؟


بعد از آن‌كه مخالفان و متصديان حكومت، مصحف حضرت علي را نپذيرفتند، جمعي از صحابه به جمع‌آوري قرآن پرداختند و مصحف‌هاي متعددي را تدوين كردند كه مصحف عبدالله بن مسعود، مصحف اُبي بن كعب و... از آن جمله است.
بعد از آن‌که مخالفان و متصدیان حکومت، مصحف حضرت علی را نپذیرفتند، جمعی از صحابه به جمع‌آوری قرآن پرداختند و مصحف‌های متعددی را تدوین کردند که مصحف عبدالله بن مسعود، مصحف اُبی بن کعب و… از آن جمله است.


افراد زيادي مصحف‌ها را جمع‌آوري مي‌كردند كه از نظر صلاحيّت و استعداد و توانايي يكسان نبودند و لذا با يكديگر رابطه‌اي نداشتند و نسخه ي هر كدام از نظر روش، ترتيب، قرائت و... متفاوت بود. اختلاف در مصحف‌ها و قرائت‌ها، موجب اختلاف در ميان مردم مي‌شد؛ كه نمونه‌هايي از آن در تاريخ آمده است.
افراد زیادی مصحف‌ها را جمع‌آوری می‌کردند که از نظر صلاحیّت و استعداد و توانایی یکسان نبودند و لذا با یکدیگر رابطه‌ای نداشتند و نسخهٔ هر کدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و… متفاوت بود. اختلاف در مصحف‌ها و قرائت‌ها، موجب اختلاف در میان مردم می‌شد؛ که نمونه‌هایی از آن در تاریخ آمده است.


چون اين حوادث و نظاير آن سرانجام خوشايندي نداشت، لذا خليفه ي سوم به پيشنهاد حذيفه بن يمان به طور جدي به فكر يكسان كردن مصاحف برآمد.
چون این حوادث و نظایر آن سرانجام خوشایندی نداشت، لذا خلیفهٔ سوم به پیشنهاد حذیفه بن یمان به‌طور جدی به فکر یکسان کردن مصاحف برآمد.


عثمان با مشورت صحابه به اين نتيجه رسيد، مصحف‌ها را يكسان كند و كميته‌اي به مسئوليت و سرپرستي اُبي بن كعب تشكيل شد و كار يكسان‌سازي مصحف‌ها را شروع كرد.<ref>ر.ك: التمهيد في علوم القرآن، ج۱، ص۳۳۴ ـ ۳۸۵.</ref>
عثمان با مشورت صحابه به این نتیجه رسید، مصحف‌ها را یکسان کند و کمیته‌ای به مسئولیت و سرپرستی اُبی بن کعب تشکیل شد و کار یکسان‌سازی مصحف‌ها را شروع کرد.<ref>ر. ک. التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۳۴–۳۸۵.</ref>


سيوطي مي‌گويد:
سیوطی می‌گوید:


حضرت علي نيز در اين باره رأي موافق خود را به گونه‌اي اصولي اظهار نمود و فرمود:  
حضرت علی نیز در این باره رأی موافق خود را به گونه‌ای اصولی اظهار نمود و فرمود:


«سوگند به خدا كه عثمان درباره‌ي قرائت‌ها با ما مشورت كرد» و گفت: «به من گفته‌اند كه برخي مي‌گويند قرائت من بهتر از قرائت توست و...». به او (عثمان) گفتم: «نظرت چيست؟» گفت: «نظرم اين است كه يك مصحف در ميان مردم باشد.» گفتم: «نظرت خوب است.»<ref>الاتقان في علوم القرآن، ج۱، ص۱۲۶.</ref>
«سوگند به خدا که عثمان دربارهٔ قرائت‌ها با ما مشورت کرد» و گفت: «به من گفته‌اند که برخی می‌گویند قرائت من بهتر از قرائت توست و…». به او (عثمان) گفتم: «نظرت چیست؟» گفت: «نظرم این است که یک مصحف در میان مردم باشد.» گفتم: «نظرت خوب است.»<ref>الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۲۶.</ref>


و در جايي ديگر مي‌فرمايد:
و در جایی دیگر می‌فرماید:


اگر امر مصحف‌ها به من نيز واگذار مي‌شد، من همان كاري را مي‌كردم كه عثمان انجام داد.
اگر امر مصحف‌ها به من نیز واگذار می‌شد، من همان کاری را می‌کردم که عثمان انجام داد.


پس از آن‌كه حضرت علي به خلافت رسيد، مردم را برآن داشت تا به همان مصحف عثمان، ملتزم باشند و تغييري در آن ندهند، گر چه در آن غلط‌هاي املايي وجود داشت. اين بدان جهت بود كه از آن پس، هيچ كس به عنوان اصلاح قرآن، تغيير و تحريفي در آن به وجود نياورد.<ref>ر.ك: پژوهشي در تاريخ قرآن، ص۴۴۸ ـ ۴۶۲.</ref>
پس از آن‌که حضرت علی به خلافت رسید، مردم را برآن داشت تا به همان مصحف عثمان، ملتزم باشند و تغییری در آن ندهند، گر چه در آن غلط‌های املایی وجود داشت. این بدان جهت بود که از آن پس، هیچ‌کس به عنوان اصلاح قرآن، تغییر و تحریفی در آن به وجود نیاورد.<ref>ر. ک. پژوهشی در تاریخ قرآن، ص۴۴۸–۴۶۲.</ref>


از آن‌جا كه مصاحف متعدد، با قرائت‌ها و لهجه‌هاي گوناگون، موجب اختلاف جدي در امر آيات قرآن كريم مي‌شد، خليفه ي سوم، براي خاتمه دادن به اضطراب و نابساماني‌ها در قرائات قرآن، بعد از تدوين مصحف واحد، دستور داد ساير مصحف‌ها را بسوزانند و اين عمل، باعث انتقاد و سرزنش به عثمان شد.<ref>ر.ك: التمهيد في علوم القرآن، ج۱، ص۳۳۴ـ۳۸۵.</ref>
از آن‌جا که مصاحف متعدد، با قرائت‌ها و لهجه‌های گوناگون، موجب اختلاف جدی در امر آیات قرآن کریم می‌شد، خلیفهٔ سوم، برای خاتمه دادن به اضطراب و نابسامانی‌ها در قرائات قرآن، بعد از تدوین مصحف واحد، دستور داد سایر مصحف‌ها را بسوزانند و این عمل، باعث انتقاد و سرزنش به عثمان شد.<ref>ر. ک. التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۳۴–۳۸۵.</ref>


در سال بيست و پنجم هجري، كميته ي يكسان‌سازي مصاحف، كار خود را در چهار مرحله ي اساسي آغاز كرد.
در سال بیست و پنجم هجری، کمیتهٔ یکسان‌سازی مصاحف، کار خود را در چهار مرحلهٔ اساسی آغاز کرد.


۱. جمع‌آوري منابع و مآخذ صحيح براي تهيه ي مصحف واحد و انتشار آن بين مسلمانان.
# جمع‌آوری منابع و مآخذ صحیح برای تهیهٔ مصحف واحد و انتشار آن بین مسلمانان.
# مقابلهٔ مصحف‌های آماده شده با یکدیگر، به منظور حصول اطمینان به صحت آنها و عدم وجود اختلاف بین آنها؛ البته چنان‌که گفته شد، عثمان دستور داد تا مصحف‌های متعددی بنگارند و آنها را به مناطق مهم اسلامی، مثل مدینه، مکه، کوفه، بصره و شام بفرستند که آنها از نظر تعداد سوره‌ها و آیات تفاوتی نداشتند، فقط در برخی موارد قرائت‌ها تفاوت داشتند.
# جمع‌آوری مصحف‌ها یا نسخه‌هایی که قرآن در آنها ثبت شده بود از تمامی بلاد اسلامی، و محو کردن آنها.
۴. الزام همهٔ مسلمانان به قرائت مصحف واحد و منع آنان از تلاوت مصحف‌ها و قرائت‌های دیگر.<ref>ر. ک. پژوهشی در تاریخ قرآن، ص۴۴۸–۴۶۲.</ref>


۲. مقابله ي مصحف‌هاي آماده شده با يكديگر، به منظور حصول اطمينان به صحت آنها و عدم وجود اختلاف بين آنها؛ البته چنان كه گفته شد، عثمان دستور داد تا مصحف‌هاي متعددي بنگارند و آنها را به مناطق مهم اسلامي، مثل مدينه، مكه، كوفه، بصره و شام بفرستند كه آنها از نظر تعداد سوره‌ها و آيات تفاوتي نداشتند، فقط در برخي موارد قرائت‌ها تفاوت داشتند.
امامان معصوم نیز قایل‌اند که قرآن را باید طبق نسخه و قرائت مرسوم قرائت کرد؛ هم‌چنین شیعه به تبعیت از امامان معصوم معتقد است قرآنی که امروزه در دست مسلمانان است، همان قرآن کامل و جامع است و هرگز تحریف و تغییری در آن صورت نگرفته است؛ چنان‌که شخصی در محضر امام صادق عبارتی از قرآن را بر خلاف قرائت دیگران قرائت کرد. امام به او فرمود: «دیگر این‌گونه قرائت مکن و همان‌گونه که همگان قرائت می‌کنند، قرائت نما.»<ref>ر. ک. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۴، ص۸۲۱.</ref>
 
==جستارهای وابسته==
۳. جمع‌آوري مصحف‌ها و يا نسخه‌هايي كه قرآن در آنها ثبت شده بود از تمامي بلاد اسلامي، و محو كردن آنها.
* جمع‌آوری قرآن در زمان پیامبر اسلام
 
* امام علی(ع) جمع‌کننده قرآن
۴. الزام همه ي مسلمانان به قرائت مصحف واحد و منع آنان از تلاوت مصحف‌ها و قرائت‌هاي ديگر.<ref>ر.ك: پژوهشي در تاريخ قرآن، ص۴۴۸ـ۴۶۲.</ref>
== منابع ==
 
{{پانویس|۲}}
امامان معصوم نيز قايل‌اند كه قرآن را بايد طبق نسخه و قرائت مرسوم قرائت كرد؛ هم‌چنين شيعه به تبعيت از امامان معصوم معتقد است قرآني كه امروزه در دست مسلمانان است، همان قرآن كامل و جامع است و هرگز تحريف و تغييري در آن صورت نگرفته است؛ چنان‌كه شخصي در محضر امام صادق عبارتي از قرآن را بر خلاف قرائت ديگران قرائت كرد. امام به او فرمود: «ديگر اين‌گونه قرائت مكن و همان‌گونه كه همگان قرائت مي‌كنند، قرائت نما.»<ref>ر.ك: شيخ حر عاملي، وسائل الشيعه، ج۴، ص۸۲۱.</ref>
 
==منابع==
<references />
{{شاخه
{{شاخه
| شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن
| شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن
| شاخه فرعی۱ = تدوین قرآن
| شاخه فرعی۱ = تدوین قرآن
|شاخه فرعی۲ =  
|شاخه فرعی۲ =
|شاخه فرعی۳ =  
|شاخه فرعی۳ =
}}
}}
{{تکمیل مقاله
{{تکمیل مقاله
  | شناسه =  
  | شناسه =
  | تیترها =  
  | تیترها =
  | ویرایش =  
  | ویرایش =
  | لینک‌دهی =  
  | لینک‌دهی =
  | ناوبری =  
  | ناوبری =
  | نمایه =  
  | نمایه =
  | تغییر مسیر =  
  | تغییر مسیر =
  | ارجاعات =  
  | ارجاعات =
  | بازبینی =  
  | بازبینی =
  | تکمیل =  
  | تکمیل =
  | اولویت =  
  | اولویت =
  | کیفیت =  
  | کیفیت =
}}
}}
{{پایان متن}}
{{پایان متن}}

نسخهٔ ‏۲۹ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۰۹:۲۹

سؤال

جریان جمع‌آوری قرآن توسط خلیفهٔ اول و سوم چگونه بوده است؟

بنابر وصیت پیامبر گرامی قرآن باید جمع‌آوری می‌شد تا مانند تورات یهود در معرض تحریف قرار نگیرد. پس از رحلت پیامبر حضرت علی به تبعیت از وصیت ایشان به این مهم پرداخت و آن را عرضه داشت، ولی به دلایلی پذیرفته نشد، لکن از آنجا که قرآن، نخستین مرجع تشریع آیین اسلام و زیربنای ساخت جامعه اسلامی است، ضرورت داشت خلفای وقت با استفاده از دیگر کاتبان کلام الهی، قرآن را از روی قطعات چوب و استخوان و سینه‌های حافظان جمع‌آوری و آن را ضبط کنند؛ بنابراین، ابوبکر از زید بن ثابت خواست تا قرآن را جمع‌آوری کند. زید می‌گوید:

ابوبکر مرا خواند و پس از مشاوره با عمر، گفت: بسیاری از قاریان و حافظان قرآن، در جنگ یمامه شهید شده‌اند و بیم آن می‌رود که در موارد دیگر نیز گروهی دیگر کشته شوند و قسمت عمدهٔ قرآن از بین برود، آن‌گاه جمع‌آوری قرآن را مطرح ساخت… و به من اصرار ورزیدند تا به ناچار آن را پذیرفتم… و قرآن را که بر صفحاتی از سنگ و چوب نوشته شده بود، جمع‌آوری کردم.[۱]

در نخستین اقدام، اعلام کرد هر کس هر چه از قرآن نزد خود دارد بیاورد. سپس با تشکیل گروهی کار جمع‌آوری آیات و سوره‌ها را آغاز نمود تا آن را از پراکندگی و خطر از بین رفتن نجات دهد. هر سوره‌ای که کامل می‌شد، در صندوقچه مانندی ازچرم به نام «رَبعه» قرار داده می‌شد؛ هر چند که بین سوره‌ها نظم و ترتیبی به وجود نیاورد.

این صحیفه‌ها که نام سوره‌های قرآن بر آنها نگاشته شده بود، پس از اتمام به ابوبکر و بعد از او به عمر سپرده شد و سپس نزد دخترش «حفصه» نگهداری شد و عثمان نیز، هنگام یکسان کردن مصحف‌ها آن را به عاریت گرفت تا نسخهٔ دیگر قرآن را با آن مقابله کند و سپس آن را به حفصه بازگرداند. بعد از مرگ حفصه، مروان که از جانب معاویه والی مدینه بود، آن را از ورثهٔ حفصه گرفت و از بین برد.[۲]

خلیفهٔ سوم (عثمان) با مشاهدهٔ اختلاف و تعدد مصاحف و وجود قرائت‌های گوناگون، احساس کرد که این حوادث و نظایر آن سرانجام نامطلوبی دارد؛ لذا با عده‌ای از اصحاب که در مدینه بودند مشورت نمود، همگی آنها بر ضرورت انجام این کار، با هر قیمتی، اتفاق نظر داشتند.

عثمان، به سرعت، کار یکسان کردن مصاحف را آغاز کرد، نخست در پیامی، همهٔ اصحاب پیامبر، را به مساعدت در انجام این عمل دعوت کرد و سپس سعید بن عاص، عبدالله بن زبیر و عبدالرحمان بن حارث بن هشام را به سرپرستی زید بن ثابت برگزید، ولی آنها از عهدهٔ کار برنیامدند، و لذا از اُبی بن کعب، مالک بن ابی عامر، کثیر بن افلح، انس بن مالک، عبدالله بن عباس، مصعب بن سعد، و… که جمعاً ۱۲ نفر بودند کمک گرفتند. سرپرست آنها اُبی بن کعب بود و او آیات را املا می‌کرد و دیگران می‌نوشتند.

بنابراین، عثمان با هدف حفظ و صیانت قرآن کریم و رفع اختلاف‌ها و پرهیز از خطر تحریف و… اقدام به جمع‌آوری و یکسان کردن مصاحف نمود و کمیتهٔ برگزیدهٔ او سه مرحلهٔ اساسی را طی کرد: ۱. جمع‌آوری منابع و مآخذ صحیح برای تهیهٔ مصحف واحد و انتشار آن بین مسلمانان؛ ۲. مقابلهٔ مصحف‌های آماده شده با یکدیگر، به منظور حصول اطمینان نسبت به صحت آنها و عدم وجود اختلاف بین آنها؛ ۳. جمع‌آوری مصحف یا صحیفه‌هایی که قرآن در آنها ثبت شده بود از تمامی بلاد اسلامی و نابود کردن آنها. و در نهایت، ملزم کردن همهٔ مسلمانان به قرائت این مصحف و منع از تلاوت مصحف‌ها و قرائت‌های دیگر.[۳]

عثمان، افرادی را به بلاد مختلف فرستاد تا مصحف‌ها و صحیفه‌هایی که قرآن در آنها ثبت شده بود، جمع‌آوری کنند و بسوزانند.

سپس از مصحف واحد، نسخه‌هایی متناسب با قرائت هر منطقه تهیه گردید و به بلاد مختلف ارسال شد. برخی تعداد مصحف‌های تهیه شده و هم‌آهنگی که همراه یک قاری به یکی از مراکز مهم اسلامی آن زمان (مکه، کوفه، بصره، شام، بحرین و یمن) ارسال می‌شد را شش یا هفت نسخه دانسته‌اند. علاوه بر آنها یک نسخه هم در مدینه نگهداری می‌شد که آن را «مصحف اُم» یا «مصحف امام» می‌نامیدند که نسخهٔ مرجع عمومی بود؛ چنان‌چه میان مصحف‌های فرستاده شده به بلاد دیگر، اختلافی پیدا می‌شد، ملاک تصحیح، مصحف مدینه بود.[۴]

ابن‌خلدون بر این باور است که:

رسم‌الخط مصحف عثمانی، نسبت به رسم‌الخط عمومی و متداول، دارای ناهنجاری‌ها و تناقض‌هایی در شیوهٔ نوشتن کلمات می‌باشد، به گونه‌ای که اگر قرآن از طریق شنیدن و تواتر در قرائت ضبط نمی‌شد و مسلمانان این روش را از گذشتگان خود به ارث نمی‌گرفتند و با دقت و توجه تمام به حفظ آن نمی‌کوشیدند، امروزه قرائت صحیح بسیاری از کلمات محال بود. علت این امر، عدم آشنایی عرب به فنون خط و روش‌های کتابت در آن زمان بوده است و جز تعداد اندکی، دیگران نوشتن و کتابت را نمی‌دانستند و خطی که آنها با آن می‌نوشتند، ابتدایی و در حد پایینی بوده است؛ آثار باقیمانده از صدر اول، این واقعیت رانشان می‌دهد.[۵]

ابن ابی داود می‌گوید:

پس از تکمیل نسخه‌های مصاحف، مصحفی را نزد عثمان بردند، وی پس از دیدن آن گفت: چه نیکو و زیبا تهیه کرده‌اید، ولی ناهنجاری‌هایی در آن رخ داده که عرب خود می‌توانند آن را به نحو صحیح تلفظ کنند. سپس گفت: اگر املاء کننده از قبیلهٔ هذیل و نویسنده از قبیلهٔ ثقیف بود، چنین اشتباهاتی در آن پیدا نمی‌شد.[۶]

ثعلبی، ذیل آیهٔ إِنْ هذانِ لَساحِرانِ[۷] می‌گوید:

عثمان گفت: دراین مصحف ناهنجاری‌هایی دیده می‌شود که هر عربی به زبان خود آن را صحیح ادا می‌کند. به عثمان گفته شد: آیا آن را تغییر نمی‌دهی و تصحیح نمی‌کنی؟ او گفت: لزومی ندارد، نه حلالی را حرام می‌کند و نه حرامی را حلال![۸]

 ماجرای یکسان‌سازی مصاحف توسط خلیفهٔ سوم چیست؟

بعد از آن‌که مخالفان و متصدیان حکومت، مصحف حضرت علی را نپذیرفتند، جمعی از صحابه به جمع‌آوری قرآن پرداختند و مصحف‌های متعددی را تدوین کردند که مصحف عبدالله بن مسعود، مصحف اُبی بن کعب و… از آن جمله است.

افراد زیادی مصحف‌ها را جمع‌آوری می‌کردند که از نظر صلاحیّت و استعداد و توانایی یکسان نبودند و لذا با یکدیگر رابطه‌ای نداشتند و نسخهٔ هر کدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و… متفاوت بود. اختلاف در مصحف‌ها و قرائت‌ها، موجب اختلاف در میان مردم می‌شد؛ که نمونه‌هایی از آن در تاریخ آمده است.

چون این حوادث و نظایر آن سرانجام خوشایندی نداشت، لذا خلیفهٔ سوم به پیشنهاد حذیفه بن یمان به‌طور جدی به فکر یکسان کردن مصاحف برآمد.

عثمان با مشورت صحابه به این نتیجه رسید، مصحف‌ها را یکسان کند و کمیته‌ای به مسئولیت و سرپرستی اُبی بن کعب تشکیل شد و کار یکسان‌سازی مصحف‌ها را شروع کرد.[۹]

سیوطی می‌گوید:

حضرت علی نیز در این باره رأی موافق خود را به گونه‌ای اصولی اظهار نمود و فرمود:

«سوگند به خدا که عثمان دربارهٔ قرائت‌ها با ما مشورت کرد» و گفت: «به من گفته‌اند که برخی می‌گویند قرائت من بهتر از قرائت توست و…». به او (عثمان) گفتم: «نظرت چیست؟» گفت: «نظرم این است که یک مصحف در میان مردم باشد.» گفتم: «نظرت خوب است.»[۱۰]

و در جایی دیگر می‌فرماید:

اگر امر مصحف‌ها به من نیز واگذار می‌شد، من همان کاری را می‌کردم که عثمان انجام داد.

پس از آن‌که حضرت علی به خلافت رسید، مردم را برآن داشت تا به همان مصحف عثمان، ملتزم باشند و تغییری در آن ندهند، گر چه در آن غلط‌های املایی وجود داشت. این بدان جهت بود که از آن پس، هیچ‌کس به عنوان اصلاح قرآن، تغییر و تحریفی در آن به وجود نیاورد.[۱۱]

از آن‌جا که مصاحف متعدد، با قرائت‌ها و لهجه‌های گوناگون، موجب اختلاف جدی در امر آیات قرآن کریم می‌شد، خلیفهٔ سوم، برای خاتمه دادن به اضطراب و نابسامانی‌ها در قرائات قرآن، بعد از تدوین مصحف واحد، دستور داد سایر مصحف‌ها را بسوزانند و این عمل، باعث انتقاد و سرزنش به عثمان شد.[۱۲]

در سال بیست و پنجم هجری، کمیتهٔ یکسان‌سازی مصاحف، کار خود را در چهار مرحلهٔ اساسی آغاز کرد.

  1. جمع‌آوری منابع و مآخذ صحیح برای تهیهٔ مصحف واحد و انتشار آن بین مسلمانان.
  2. مقابلهٔ مصحف‌های آماده شده با یکدیگر، به منظور حصول اطمینان به صحت آنها و عدم وجود اختلاف بین آنها؛ البته چنان‌که گفته شد، عثمان دستور داد تا مصحف‌های متعددی بنگارند و آنها را به مناطق مهم اسلامی، مثل مدینه، مکه، کوفه، بصره و شام بفرستند که آنها از نظر تعداد سوره‌ها و آیات تفاوتی نداشتند، فقط در برخی موارد قرائت‌ها تفاوت داشتند.
  3. جمع‌آوری مصحف‌ها یا نسخه‌هایی که قرآن در آنها ثبت شده بود از تمامی بلاد اسلامی، و محو کردن آنها.

۴. الزام همهٔ مسلمانان به قرائت مصحف واحد و منع آنان از تلاوت مصحف‌ها و قرائت‌های دیگر.[۱۳]

امامان معصوم نیز قایل‌اند که قرآن را باید طبق نسخه و قرائت مرسوم قرائت کرد؛ هم‌چنین شیعه به تبعیت از امامان معصوم معتقد است قرآنی که امروزه در دست مسلمانان است، همان قرآن کامل و جامع است و هرگز تحریف و تغییری در آن صورت نگرفته است؛ چنان‌که شخصی در محضر امام صادق عبارتی از قرآن را بر خلاف قرائت دیگران قرائت کرد. امام به او فرمود: «دیگر این‌گونه قرائت مکن و همان‌گونه که همگان قرائت می‌کنند، قرائت نما.»[۱۴]

جستارهای وابسته

  • جمع‌آوری قرآن در زمان پیامبر اسلام
  • امام علی(ع) جمع‌کننده قرآن

منابع

  1. ر. ک. المصاحف، ص۶–۹.
  2. ر. ک. غانم القدوری الحمد، رسم‌الخط المصحف، ترجمهٔ یعقوب جعفری، ص۹۰–۹۵.
  3. ر. ک. همان، ص۹۶–۱۰۸.
  4. ر. ک. المصاحف، ص۳۴ و ۱۱۲–۱۱۳.
  5. ر. ک. مقدمه ابن خلدون، ص۴۱۹ و ۴۳۸.
  6. ر. ک. المصاحف، ص۳۲–۳۳.
  7. طه، ۶۳.
  8. محمد حسن مظفر، دلایل الصدق، ج۳، ص۱۹۶.
  9. ر. ک. التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۳۴–۳۸۵.
  10. الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۲۶.
  11. ر. ک. پژوهشی در تاریخ قرآن، ص۴۴۸–۴۶۲.
  12. ر. ک. التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۳۴–۳۸۵.
  13. ر. ک. پژوهشی در تاریخ قرآن، ص۴۴۸–۴۶۲.
  14. ر. ک. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۴، ص۸۲۱.