ولی‌فقیه و نیابت عام امام زمان(ع)

سؤال

نیابت خاصه و نیابت عامه از امام زمان(عج) به چه معنی است؟ ولایت فقیه چه نوع نیابتی است؟

حضرت مهدی(عج) در دوران غیبت صغری چهار نائب داشتند که به آن‌ها نُواب خاص گفته می‌شود. اما در دوران غیبت کبری نیابت خاصه ای برای امام(ع) وجود ندارد و نیابت از ایشان به نحو نیابت عامه است. در روایات شرایط نائب عام ذکر شده است.

غیبت صغری و غیبت کبری

دوره غیبت امام زمان(عج) را به دو دوره «غیبت صغری» و «غیبت کبری» تقسیم می‌کنند. از ابتدای غیبت ایشان تا حدود ۷۰ سال را غیبت صغری و از پایان دوره غیبت صغری تاکنون را غیبت کبری نامیده‌اند. در مورد زمان آغاز دقیق غیبت صغرای امام زمان(عج) در میان علما نظرات مختلفی وجود دارد. اما اختلاف زمانی زیادی بین اقوال وجود ندارد.

تفاوت‌های غیبت صغری و غیبت کبری

۱. مدت غیبت صغری کوتاه تر از مدت غیبت کبری است. برخلاف مدت غیبت کبری که نامشخص است زیرا زمان ظهور مشخص نیست.

۲. در زمان غیبت غیبت صغری نواب خاص بین مردم و حضرت وساطت می‌کردند، اما این نیابت و وساطت با آغاز غیبت کبری منقطع شد.

۳. با درگذشت نایب چهارم جناب علی بن محمد سیمری دوران غیبت صغری پایان پذیرفت اما دوران غیبت کبری تا زمان ظهور ادامه دارد

۴. تعداد دیدار کنندگان حضرت در غیبت صغری به طور نسبی بیش از غیبت کبری است. ممکن است تفاوت نخستین، علت نامگذاری این دو دوره به غیبت صغری و غیبت کبری باشد، زیرا اولی کوتاه و دومی طولانی‌تر است. چنانکه امکان دارد تفاوت چهارم نیز علت این نحوه نامگذاری باشد، بدین جهت که در غیبت صغری، احتجاب و عدم دیدار کمتر، و در غیبت کبری بیشتر است.

نیابت عامه

بنابر اعتقاد مذهب شیعه معتقدند در دوران غیبت کبری، نیابت خاصه وجود ندارد اما نیابت عامه توسط برخی افراد و با شرایطی وجود دارد. در روایات زیر شرایط نیابت عامه ذکر شده است:

۱.حضرت حجت(عج) می‌فرمایند: «اَمَّا الْحَوادِثُ الْواقِعَةُ فَارْجِعوُا فیها اِلی رُواةِ حَدیثِنا، فَاِنَّهُمْ حُجَّتی عَلَیْکُمْ وَاَنَا حُجَّةُ اللّهِ عَلَیْهِمْ؛ اما در حوادثی که بعداً به‌وجود می‌آید، در آنها به راویان احادیث ما رجوع کنید؛ زیرا آنها حجت من بر شما و من حجت خدا بر آنان هستم».

۲.امام صادق(ع) فرمودند: «فَأَمَّا مَنْ کَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ، حَافِظاً لِدِینِهِ، مُخَالِفاً لِهَوَاهُ، مُطِیعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ یُقَلِّدُوهُ»؛ هر کس از فقیهان که نفس خود را پاس دارد، و دین خود را حفظ کند، و به مخالفت با هواهای خویش برخیزد، و فرمان خدای را اطاعت کند، بر عوام است که از او تقلید کنند.

۳. هم چنین امام صادق(ع) فرمودند: در مورد تکلیف شیعیانی که به امام معصوم دسترسی ندارند فرموده: «هر کس از شما که راوی حدیث ما باشد و در حلال و حرام ما بنگرد و صاحب نظر باشد و احکام ما را بشناسد، حکم او را بپذیرید چرا که من او را بر شما، حاکم قرار داده‌ام»

ولایت فقیه و نیابت عامه

بر مبنای نظریه ولایت فقیه کسی می‌تواند عهده‌دار ولایت بر مسلمانان گردد که دارای شرائط علمی، فقهی و بینش صحیح سیاسی، اجتماعی، عدالت و تقوی باشد و چنین فردی براساس روایات، از طرف امام زمان(ع) نصب عام گردیده است.

محقق کرکی از عالمان شیعه معتقد بود فقهای شیعه، اتفاق دارند که فقیه عادل امامی دارای همه شرایط فتوا، در همه اموری که نیابت در آن دخالت دارد، نایب امامان معصوم(ع) است.

محقق اردبیلی از فقیهان شیعه، نیابت عامه فقیه از پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) را مطرح می‌کند. شهید ثانی، از دیگر فقیهان شیعه، فقیه عادل شیعه جامع شرائط برای فتوا دادن را نائب امام می‌داند.