آقا بزرگ تهرانی: تفاوت میان نسخه‌ها

(ابرابزار)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|کاربر=A.rezapour }}
{{در دست ویرایش|کاربر=A.rezapour}}
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{سوال}}
{{سوال}}
خط ۵: خط ۵:
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{پاسخ}}
{{درگاه|واژه‌ها|حوزه و روحانیت}}آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳ق-۱۳۸۹ق)، فقیه و کتاب‎شناس و تراجم‌نگار شیعی.<ref>حکیمی، محمدرضا، شیخ آقا بزرگ تهرانی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش، </ref>  
{{درگاه|واژه‌ها|حوزه و روحانیت}}آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳ق-۱۳۸۹ق)، فقیه و کتاب‌شناس و تراجم‌نگار شیعی.<ref>حکیمی، محمدرضا، شیخ آقا بزرگ تهرانی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش،</ref>


== زندگینامه ==
== زندگی‌نامه ==
[[پرونده:آقابزرگ تهرانی.jpg|بندانگشتی| تصویری از آقا بزرگ تهرانی]]
[[پرونده:آقابزرگ تهرانی.jpg|بندانگشتی| تصویری از آقا بزرگ تهرانی]]
آقابزرگ در تهران زاده شد. پدر و پدربزرگش از روحانیان این شهر بودند. جد ‌بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهر خان معتمدالدولۀ گرجی، نخستین چاپخانۀ ایران را بنیـاد نهاده بود. وی در ۱۰ جمادی‎الآخر ۱۳۱۵ ق/ ۶ نوامبر ۱۸۹۷ م، به قصد ادامۀ تحصیل به نجف رفت و از این تاریخ تا ۱۳۲۹ ق/ ۱۹۱۱ م در این شهر نزد حاج میرزا حسین نوری، شیخ محمد طٰه نجف، سید مرتضى کشمیری، حاج میرزا حسین میرزا خلیل، آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، سید احمد حائری تهرانی، میرزا محمدعلی چهاردهی، سید محمدکاظم یزدی و شیخ‎الشریعۀ اصفهانی به کسب دانش پرداخت.<ref>منزوی، علی نقی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، کتاب ماه کلیات، سال ششم، شهریور و مهر ۱۳۸۲ش، شماره ۹ و ۱۰، ص۱۱۶.</ref>
آقابزرگ در تهران زاده شد. پدر و پدربزرگش از روحانیان این شهر بودند. جد بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهر خان معتمدالدولهٔ گرجی، نخستین چاپخانهٔ ایران را بنیاد نهاده بود. وی در ۱۰ جمادی‌الآخر ۱۳۱۵ ق/ ۶ نوامبر ۱۸۹۷ م، به قصد ادامهٔ تحصیل به نجف رفت و از این تاریخ تا ۱۳۲۹ ق/ ۱۹۱۱ م در این شهر نزد حاج میرزا حسین نوری، شیخ محمد طٰه نجف، سید مرتضی کشمیری، حاج میرزا حسین میرزا خلیل، آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، سید احمد حائری تهرانی، میرزا محمدعلی چهاردهی، سید محمدکاظم یزدی و شیخ‌الشریعهٔ اصفهانی به کسب دانش پرداخت.<ref>منزوی، علی نقی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، کتاب ماه کلیات، سال ششم، شهریور و مهر ۱۳۸۲ش، شماره ۹ و ۱۰، ص۱۱۶.</ref>


آقابزرگ در ۱۳۲۹ ق، به کاظمین رفت و به‌منظور تدوین بزرگ‎ترین دائرةالمعارف کتاب‎شناسی شیعی، یعنی ''الذریعة الى تصانیف الشیعة'' به تحقیق و تتبع پرداخت. چندی بعد به سامرا رفت و ضمن ادامۀ کار خود در آنجا، در مجلس درس میرزا محمدتقی شیرازی نیز حاضر شد. در ۱۳۳۵ ق/ ۱۹۱۷ م، به کاظمین بازگشت، دو سال در آنجا ماند و دوباره به سامرا رفت. در ۱۳۵۴ ق/ ۱۹۳۵ م، به نجف بازگشت و به‌منظور چاپ ''الذریعة''، چاپخانه‎ای به نام مطبعة السعاده بنیاد نهاد، اما دولت پادشاهی عراق به بهانه‎های گوناگون مانع کار وی گردید. شیخ جلد نخستین ''الذریعة'' را در مطبعة الغرى به چاپ رساند، اما انتشار آن، بازهم در نتیجۀ مخالفت دولت عراق ۶ ماه به تعویق افتاد.
آقابزرگ در ۱۳۲۹ ق، به کاظمین رفت و به‌منظور تدوین بزرگ‌ترین دائرةالمعارف کتاب‌شناسی شیعی، یعنی ''الذریعة الی تصانیف الشیعة'' به تحقیق و تتبع پرداخت. چندی بعد به سامرا رفت و ضمن ادامهٔ کار خود در آنجا، در مجلس درس میرزا محمدتقی شیرازی نیز حاضر شد. در ۱۳۳۵ ق/ ۱۹۱۷ م، به کاظمین بازگشت، دو سال در آنجا ماند و دوباره به سامرا رفت. در ۱۳۵۴ ق/ ۱۹۳۵ م، به نجف بازگشت و به‌منظور چاپ ''الذریعة''، چاپخانه‌ای به نام مطبعة السعاده بنیاد نهاد، اما دولت پادشاهی عراق به بهانه‌های گوناگون مانع کار وی گردید. شیخ جلد نخستین ''الذریعة'' را در مطبعة الغری به چاپ رساند، اما انتشار آن، بازهم در نتیجهٔ مخالفت دولت عراق ۶ ماه به تعویق افتاد.


آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دائرةالمعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. او از بیشتر کتابخانه‎های عمومی عراق، ایران، سوریه، فلسطین، مصر و حجاز، و بسیاری از کتابخانه‎های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت.
آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دائرةالمعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. او از بیشتر کتابخانه‌های عمومی عراق، ایران، سوریه، فلسطین، مصر و حجاز، و بسیاری از کتابخانه‌های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت.


فراهم‌شدن دائرةالمعارفی مانند ''الذریعة''، آرزوی بسیاری از دانشمندان شیعی بود. جای خالیِ فهرست آثار نویسندگان شیعی، از مدتها پیش احساس می‎شد. در فهرستهای مشابه از آثار دانشمندان مسلمان که پژوهشگران دیگر مذاهب آن را تدوین می‎کردند، به آثار بزرگان شیعه بی‎اعتنایی می‎شد. در همین اواخر جرجی زیدان، ادیب مسیحی عرب، در ''تاریخ آداب اللغة العربیة''، نقش شیعه را در بنای فرهنگ اسلامی بسیار اندک شمرده بود (۲/ ۳۸۴). این امر بر فقهای شیعه گران افتاد و تنی چند از آنـان گرد هم آمدند و ۳ تن از ایشان به قصد معرفی دانشمندان این مذهب و آثار آنان و دفع دعوی باطل جرجی زیدان وظایفی بر عهده گرفتند. شرح نقش شیعیان در علوم اسلامی به سید حسن صدر واگذار شد و وی در کتاب ''تأسیس الشیعة الکرام لفنون الاسلام''، به این کار پرداخت. شیخ محمدحسین کاشف‎الغطاء در بیان نادرستیها و لغزشهای کتاب جرجی زیدان، نگارشِ ''المراجعات الریحانیة و النقود و الردود'' را آغاز کرد و آقابزرگ تألیف الذریعة را بر عهده گرفت.
فراهم‌شدن دائرةالمعارفی مانند ''الذریعة''، آرزوی بسیاری از دانشمندان شیعی بود. جای خالیِ فهرست آثار نویسندگان شیعی، از مدتها پیش احساس می‌شد. در فهرستهای مشابه از آثار دانشمندان مسلمان که پژوهشگران دیگر مذاهب آن را تدوین می‌کردند، به آثار بزرگان شیعه بی‌اعتنایی می‌شد. در همین اواخر جرجی زیدان، ادیب مسیحی عرب، در ''تاریخ آداب اللغة العربیة''، نقش شیعه را در بنای فرهنگ اسلامی بسیار اندک شمرده بود (۲/ ۳۸۴). این امر بر فقهای شیعه گران افتاد و تنی چند از آنان گرد هم آمدند و ۳ تن از ایشان به قصد معرفی دانشمندان این مذهب و آثار آنان و دفع دعوی باطل جرجی زیدان وظایفی بر عهده گرفتند. شرح نقش شیعیان در علوم اسلامی به سید حسن صدر واگذار شد و وی در کتاب ''تأسیس الشیعة الکرام لفنون الاسلام''، به این کار پرداخت. شیخ محمدحسین کاشف‌الغطاء در بیان نادرستیها و لغزشهای کتاب جرجی زیدان، نگارشِ ''المراجعات الریحانیة و النقود و الردود'' را آغاز کرد و آقابزرگ تألیف الذریعة را بر عهده گرفت.
 
آقابزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای ۵ پسر و ۴ دختر شد. وی پس از یک بیماری طولانی در نجف اشرف درگذشت و برطبق وصیتش، در کتابخانۀ خود که آن را برای استفادۀ علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.<ref>موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.</ref>


آقابزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای ۵ پسر و ۴ دختر شد. وی پس از یک بیماری طولانی در نجف اشرف درگذشت و برطبق وصیتش، در کتابخانهٔ خود که آن را برای استفادهٔ علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.<ref>موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.</ref>


== تیتر ==
== تیتر ==
رضا استادی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در این نشست گفت: شیخ آقابزرگ تا 20 سالگی در تهران بوده است، چند سالی درس خوانده و بعد در سال 1313 به نجف رفته است. 16 سال در نجف فقه و اصول خوانده است. با نشستن پای درس مرحوم آخوند صاحب کفایه، مرحوم یزدی صاحب عروه و همین‌طور شیخ الشریعه اصفهانی و برخی از علمای اخلاق بار خودش را بسته، با تغییرات درس این بزرگواران به درجه‌ بالای علمی و اجتهاد رسید. 37 سال داشت که برای استفاده از محضر درس حاج محمدتقی شیرازی از نجف به سامرا هجرت کرد، ولی خدای متعال به دلش انداخت و تصمیم بزرگی گرفت با این‌که باید همان راه فقه و اصول را مثل سایر علما در صراط مرجعیت ادامه می‌داد ولی تصمیم جدی گرفت که درس رسمی حوزه را کنار بگذارد و کار عظیمی که پاسخ بسیاری از اشکالات و خدمتی به اهل بیت را شروع کند. در سال 1329 ایشان به فکر افتاد که پاسخ برخی از مخالفان را بدهد. چون در آن زمان در برخی از کتاب‌ها آمده بود که شیعه از خودش مولفاتی ندارد و سر سفره دیگران نشسته است. ایشان تصمیم گرفت تا کتابی تالیف کند که آثار تالیفی شیعه را جمع‌آوری کند.<ref>استادی، رضا، «[https://www.cgie.org.ir/fa/news/266558/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%C2%AB%D8%A7%D9%84%D8%B0%D8%B1%DB%8C%D8%B9%D9%87-%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%81-%D8%A7%D9%84%D8%B4%DB%8C%D8%B9%D9%87%C2%BB-%D8%A2%D9%82%D8%A7-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF-%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D9%87-%D8%B9%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D9%82%D8%B1%D9%86-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D8%AF کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه آقا بزرگ باید به عنوان کتاب قرن انتخاب می‌شد]»، سایت مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
رضا استادی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در این نشست گفت: شیخ آقابزرگ تا ۲۰ سالگی در تهران بوده است، چند سالی درس خوانده و بعد در سال ۱۳۱۳ به نجف رفته است. ۱۶ سال در نجف فقه و اصول خوانده است. با نشستن پای درس مرحوم آخوند صاحب کفایه، مرحوم یزدی صاحب عروه و همین‌طور شیخ الشریعه اصفهانی و برخی از علمای اخلاق بار خودش را بسته، با تغییرات درس این بزرگواران به درجه بالای علمی و اجتهاد رسید. ۳۷ سال داشت که برای استفاده از محضر درس حاج محمدتقی شیرازی از نجف به سامرا هجرت کرد، ولی خدای متعال به دلش انداخت و تصمیم بزرگی گرفت با این‌که باید همان راه فقه و اصول را مثل سایر علما در صراط مرجعیت ادامه می‌داد ولی تصمیم جدی گرفت که درس رسمی حوزه را کنار بگذارد و کار عظیمی که پاسخ بسیاری از اشکالات و خدمتی به اهل بیت را شروع کند. در سال ۱۳۲۹ ایشان به فکر افتاد که پاسخ برخی از مخالفان را بدهد. چون در آن زمان در برخی از کتاب‌ها آمده بود که شیعه از خودش مولفاتی ندارد و سر سفره دیگران نشسته است. ایشان تصمیم گرفت تا کتابی تألیف کند که آثار تألیفی شیعه را جمع‌آوری کند.<ref>استادی، رضا، «[https://www.cgie.org.ir/fa/news/266558/کتاب-%C2«Ø§Ù„ذریعه-الی-تصانیف-الشیعه%C2»-آقا-بزرگ-باید-به-عنوان-کتاب-قرن-انتخاب-می‌شد کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه آقا بزرگ باید به عنوان کتاب قرن انتخاب می‌شد]»، سایت مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>


== تیتر ==
== تیتر ==
علّامه بزرگوار و متتبع عاليمقدار، امام فن كتابشناسى و رجال، حضرت آيت اللّه شيخ آقابزرگ تهرانى.ج۲، ص۲۳۹.
علّامه بزرگوار و متتبع عالیمقدار، امام فن کتابشناسی و رجال، حضرت آیت اللّه شیخ آقابزرگ تهرانی. ج۲، ص۲۳۹.


شيخ محمّد محسن (كه به علت همنامى با پدربزرگش، حاج محسن، به آقا بزرگ معروف شد) در شب پنجشنبه يازدهم ربيع الاول 1293 ه. ق در محله پامنار تهران، ديده به جهان گشود. خاندان او همه از تجّارى بودند كه به ظن قوى از گيلان به تهران مهاجرت كرده و از 1250 ه. ق در اين شهر ساكن شده بودند و به «محسنى» شهرت داشتند. پدرش حاج على (د. 1324 ه. ق) از تاجران آگاه و علم‌پرور و عالم دوست و مادرش بانويى علويه و صالحه بود. از والد او كتابى در تاريخ دخانيات و فتواى استعمارشكن ميرزاى شيرازى، در دست است كه هم اكنون در كتابخانه شيخ موجود مى‌باشد، و گزارشى از آن نيز در الذريعة آمده است. جدش، مرحوم حاج محسن، نيز تاجر بود كه به يارى منوچهر خان معتمد الدوله گرجى، نخستين چاپخانه ايران را بنياد نهاده و نيز حمامى عمومى را براى مردم ساخت.ج۲ ص۲۴۰.
شیخ محمّد محسن (که به علت همنامی با پدربزرگش، حاج محسن، به آقا بزرگ معروف شد) در شب پنجشنبه یازدهم ربیع الاول ۱۲۹۳ ه‍.ق در محله پامنار تهران، دیده به جهان گشود. خاندان او همه از تجّاری بودند که به ظن قوی از گیلان به تهران مهاجرت کرده و از ۱۲۵۰ ه‍.ق در این شهر ساکن شده بودند و به «محسنی» شهرت داشتند. پدرش حاج علی (د. ۱۳۲۴ ه‍.ق) از تاجران آگاه و علم‌پرور و عالم دوست و مادرش بانویی علویه و صالحه بود. از والد او کتابی در تاریخ دخانیات و فتوای استعمارشکن میرزای شیرازی، در دست است که هم‌اکنون در کتابخانه شیخ موجود می‌باشد، و گزارشی از آن نیز در الذریعة آمده است. جدش، مرحوم حاج محسن، نیز تاجر بود که به یاری منوچهر خان معتمد الدوله گرجی، نخستین چاپخانه ایران را بنیاد نهاده و نیز حمامی عمومی را برای مردم ساخت. ج۲ ص۲۴۰.


اساتید در تهران:
اساتید در تهران:


فقه: ميرزا محمّد تقى گركانى و حاج شيخ على نورى ايلكايى‌
فقه: میرزا محمّد تقی گرکانی و حاج شیخ علی نوری ایلکایی


- اصول: سيد عبد الكريم لاهيجى و سيد محمّد تقى تنكابنى‌
- اصول: سید عبد الکریم لاهیجی و سید محمّد تقی تنکابنی


- ادبيات: شيخ محمّد حسين خراسانى و شيخ محمّد باقر معز الدوله‌
- ادبیات: شیخ محمّد حسین خراسانی و شیخ محمّد باقر معز الدوله


- تجويد: شيخ محمّد رضا قارى‌
- تجوید: شیخ محمّد رضا قاری


- منطق: ميرزا محمود قمى‌
- منطق: میرزا محمود قمی


- رياضيات: حاج شيخ على نورى و ميرزا ابراهيم زنجانى، صاحب شرح زبدة الأصول شيخ بهايى‌
- ریاضیات: حاج شیخ علی نوری و میرزا ابراهیم زنجانی، صاحب شرح زبدة الأصول شیخ بهایی


- خط نسخ و نستعليق: خطاط شهير، زين العابدين محلاتى صاحب ترجمه منظوم دعاى صباح‌.
- خط نسخ و نستعلیق: خطاط شهیر، زین العابدین محلاتی صاحب ترجمه منظوم دعای صباح.


در سن 22 سالگى وارد نجف شد و در محضر بسيارى از نام‌آوران تشيع زانو زد و مراتب علم و اخلاق را گذراند كه عبارتند از:
در سن ۲۲ سالگی وارد نجف شد و در محضر بسیاری از نام‌آوران تشیع زانو زد و مراتب علم و اخلاق را گذراند که عبارتند از:


استادان‌
استادان


1. آخوند ملا محمّد كاظم خراسانى (د. 1329 ه. ق)، صاحب كفاية الاصول‌
۱. آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی (د. ۱۳۲۹ ه‍.ق)، صاحب کفایة الاصول


2. سيد محمّد كاظم طباطبائى يزدى (د. 1337 ه. ق)، صاحب العروة الوثقى‌
۲. سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی (د. ۱۳۳۷ ه‍.ق)، صاحب العروة الوثقی


3. شيخ محمّد طه نجف (د. 1323 ه. ق)، صاحب اتقان المقال‌
۳. شیخ محمّد طه نجف (د. ۱۳۲۳ ه‍.ق)، صاحب اتقان المقال


4. حاج ميرزا حسين نورى (د. 1320 ه. ق)، صاحب مستدرك الوسائل‌.ص۲۴۱.
۴. حاج میرزا حسین نوری (د. ۱۳۲۰ ه‍.ق)، صاحب مستدرک الوسائل. ص۲۴۱.


ميرزا محمّد تقى شيرازى (د. 1338 ه. ق)، صاحب حاشيه مكاسب‌
میرزا محمّد تقی شیرازی (د. ۱۳۳۸ ه‍.ق)، صاحب حاشیه مکاسب


6. حاج ميرزا حسين خليلى تهرانى (د. 1326 ه. ق)
۶. حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی (د. ۱۳۲۶ ه‍.ق)


7. ملا فتح اللّه شيخ الشريعه اصفهانى (د. 1339 ه. ق)، صاحب افاضة القدير و قاعدة لا ضرر
۷. ملا فتح اللّه شیخ الشریعه اصفهانی (د. ۱۳۳۹ ه‍.ق)، صاحب افاضة القدیر و قاعدة لا ضرر


8. سيد مرتضى كشميرى (د. 1323 ه. ق)، عالم اخلاقى معروف‌
۸. سید مرتضی کشمیری (د. ۱۳۲۳ ه‍.ق)، عالم اخلاقی معروف


9. سيد احمد حائرى تهرانى (د. 1332 ه. ق)
۹. سید احمد حائری تهرانی (د. ۱۳۳۲ ه‍.ق)


10. ميرزا محمّد على مدرسى چهاردهى (د. 1334 ه. ق)
۱۰. میرزا محمّد علی مدرسی چهاردهی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)


علّامه تهرانى از بزرگان و عالمان شيعه و سنى اجازه فقهى و روايى داشت كه نام آنان در پى مى‌آيد:
علّامه تهرانی از بزرگان و عالمان شیعه و سنی اجازه فقهی و روایی داشت که نام آنان در پی می‌آید:


11. سيد حسن صدر كاظمى (د. 1354 ه. ق)، صاحب تأسيس الشيعة الكرام لعلوم الاسلام‌
۱۱. سید حسن صدر کاظمی (د. ۱۳۵۴ ه‍.ق)، صاحب تأسیس الشیعة الکرام لعلوم الاسلام


12. سيد محمّد على شاه عبد العظيمى (د. 1334 ه. ق)، صاحب الايقاد فى وفيات المعصومين عليهم السّلام‌
۱۲. سید محمّد علی شاه عبد العظیمی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)، صاحب الایقاد فی وفیات المعصومین علیهم السّلام


13. سيد ابو تراب خوانسارى (د. 1346 ه. ق)، صاحب سبل الرشاد فى شرح نجاة العباد و الدر النضيد فى شرح التحرير
۱۳. سید ابو تراب خوانساری (د. ۱۳۴۶ ه‍.ق)، صاحب سبل الرشاد فی شرح نجاة العباد و الدر النضید فی شرح التحریر


14. شيخ على خاقانى (د. 1334 ه. ق)، صاحب كتاب رجال الخاقانى‌
۱۴. شیخ علی خاقانی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)، صاحب کتاب رجال الخاقانی


15. شيخ موسى بن جعفر كرمانشاهى (د. 1340 ه. ق)
۱۵. شیخ موسی بن جعفر کرمانشاهی (د. ۱۳۴۰ ه‍.ق)


16. شيخ محمّد صالح آل طعان بحرانى (د. 1333 ه. ق)
۱۶. شیخ محمّد صالح آل طعان بحرانی (د. ۱۳۳۳ ه‍.ق)


17. شيخ على كاشف الغطاء (د. 1350 ه. ق)، پدر علامه مجاهد شيخ محمّد حسين كاشف الغطاء
۱۷. شیخ علی کاشف الغطاء (د. ۱۳۵۰ ه‍.ق)، پدر علامه مجاهد شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء


18. شيخ ابراهيم بن احمد حمدى، از دانشمندان مدينه‌
# شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از دانشمندان مدینه
# شیخ عبد القادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف نبوی
# شیخ محمّد علی ازهری مکی مالکی، رئیس مدرسان مسجد الحرام
۲۱. شیخ عبد الوهاب شافعی، امام جماعت مسجد الحرام. ص۲۴۲.


19. شيخ عبد القادر خطيب طرابلسى، مدرس حرم شريف نبوى‌
۲۲. شیخ عبد الرحمن علیش حنفی، امام جماعت مسجد رأس الحسین و مدرس الازهر.


20. شيخ محمّد على ازهرى مكى مالكى، رئيس مدرسان مسجد الحرام‌
شیخ آقابزرگ پس از درگذشت فقیه مجاهد آخوند خراسانی (۱۳۲۹ ه‍.ق)، برای استفاده از محضر میرزای شیرازی دوم و تألیف موسوعه عظیم الذریعة به سامرا عزیمت نمود و در آنجا، برای انجام کارهای بزرگ علمی خود، کنج خلوت را برگزید. وی مدت ۲۴ سال در آنجا زندگانی کرد و مقداری از تألیفات خود را به کمال رسانید. ص۲۴۵.


21. شيخ عبد الوهاب شافعى، امام جماعت مسجد الحرام‌. ص۲۴۲.
مهمترین و ارزشمندترین تألیفات شیخ آقابزرگ الذریعة الی تصانیف الشیعة است. در این کتاب، خواننده با بیش از ۵۰ هزار کتاب شیعی که در طول قرون متمادی به زبانهای عربی، فارسی، ترکی، اردو و گجراتی، تألیف یافته است، آشنا می‌شود. ص۲۴۶.


۲۲. شيخ عبد الرحمن عليش حنفى، امام جماعت مسجد رأس الحسين و مدرس الازهر.
الذریعة کاری است عمیقتر، عظیمتر و وسیعتر. مرحوم مدرس خیابانی درباره کتاب گوید: «پرواضح است که احاطه بر مصنفات شیعه با این همه تشتت و تفرق آنها که در تمامی اقطار عالم در خانه‌ها و کتابخانه‌های خصوصی، ملی و دولتی، در هر شهر و قریه و قصبه منتشر می‌باشد. از محالات عادیه به‌شمار است. لکن این علّامه وقت، در اثر قوت دیانت و خدمت بر اسلامیت، با اهتمام تمام و عزم راسخ فتورناپذیر، در انجام این مرام مقدس دامن همت بر کمر زده و تا آنجا که مقدور و میسر است مساعی جمیله مقتضیه از مسافرتها و استعلام از کتابخانه‌ها و مراجعه به فهرستهای آنها و مکاتبات و مراسلات متوالیه به بلاد بعیده و دیگر زحمات لازمه را در انجام این خدمت سراپا سعادت، که با مختصر اندیشه، کم و کیف آن در نظر جلوه‌گر می‌گردد، متحمل و طبقات اهل علم را رهین منت آن همه زحمات فوق التصور خود فرموده است …» ص۲۴۷. (مدرس خیابانی، ریحانه الادب، ج ۱، ص ۲۲.)


شيخ آقابزرگ پس از درگذشت فقيه مجاهد آخوند خراسانى (1329 ه. ق)، براى استفاده از محضر ميرزاى شيرازى دوم و تأليف موسوعه عظيم الذريعة به سامرا عزيمت نمود و در آنجا، براى انجام كارهاى بزرگ علمى خود، كنج خلوت را برگزيد. وى مدت 24 سال در آنجا زندگانى كرد و مقدارى از تأليفات خود را به كمال رسانيد.ص۲۴۵.
طبقات اعلام الشیعة. این کتاب یکی دیگر از تألیفات گرانسنگ و پربار مرحوم علّامه تهرانی است، که تذکره‌ای از دانشمندان شیعه از قرن چهارم تا قرن چهاردهم ه‍می‌باشد. ص۲۵۱.<ref>انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش.</ref>
 
مهمترين و ارزشمندترين تأليفات شيخ آقابزرگ الذريعة الى تصانيف الشيعة است. در اين كتاب، خواننده با بيش از 50 هزار كتاب شيعى كه در طول قرون متمادى به زبانهاى عربى، فارسى، تركى، اردو و گجراتى، تأليف يافته است، آشنا مى‌شود.ص۲۴۶.
 
الذريعة كارى است عميقتر، عظيمتر و وسيعتر. مرحوم مدرس خيابانى درباره كتاب گويد: «پرواضح است كه احاطه بر مصنفات شيعه با اين همه تشتت و تفرق آنها كه در تمامى اقطار عالم در خانه‌ها و كتابخانه‌هاى خصوصى، ملى و دولتى، در هر شهر و قريه و قصبه منتشر مى‌باشد. از محالات عاديه به شمار است. لكن اين علّامه وقت، در اثر قوت ديانت و خدمت بر اسلاميت، با اهتمام تمام و عزم راسخ فتورناپذير، در انجام اين مرام مقدس دامن همت بر كمر زده و تا آنجا كه مقدور و ميسر است مساعى جميله مقتضيه از مسافرتها و استعلام از كتابخانه‌ها و مراجعه به فهرستهاى آنها و مكاتبات و مراسلات متواليه به بلاد بعيده و ديگر زحمات لازمه را در انجام اين خدمت سراپا سعادت، كه با مختصر انديشه، كم و كيف آن در نظر جلوه‌گر مى‌گردد، متحمل و طبقات اهل علم را رهين منت آن همه زحمات فوق التصور خود فرموده است ...»ص۲۴۷. (مدرس خيابانى، ريحانه الادب، ج 1، ص 22.)
 
طبقات اعلام الشيعة. اين كتاب يكى ديگر از تأليفات گرانسنگ و پربار مرحوم علّامه تهرانى است، كه تذكره‌اى از دانشمندان شيعه از قرن چهارم تا قرن چهاردهم ه. ق مى‌باشد.ص۲۵۱.<ref>انصارى قمى، ناصر الدين، اختران فقاهت بررسى زندگى علمى و سياسى گروهى از علماى سده اخير، قم، دليل ما، ۱۳۸۷ش.</ref>


== تیتر ==
== تیتر ==
طبقات در معرفی اعلام و بزرگان شیعه به قدری جامع و مانع است که کمتر کتابی درین موضوع در فرهنگ اسلامی می تواند با آن برابری کند، ص۴۸. <ref>سید عبدالله انوار، اهمیت الذریعه و خاندان حاج آقا بزرگ تهرانی»،                                     کتاب ماه کلیات سال ششم شهریور و مهر 1382 شماره 9 و 10 .ص۴۸.</ref>
طبقات در معرفی اعلام و بزرگان شیعه به قدری جامع و مانع است که کمتر کتابی درین موضوع در فرهنگ اسلامی می‌تواند با آن برابری کند، ص۴۸.<ref>سید عبدالله انوار، اهمیت الذریعه و خاندان حاج آقا بزرگ تهرانی»، کتاب ماه کلیات سال ششم شهریور و مهر 1382 شماره 9 و 10. ص۴۸.</ref>


[[پرونده:بخارا آقا بزرگ تهرانی.jpg|بندانگشتی|یادنامه آقابزرگ تهرانی در شماره ۱۳۸ مجله بخارا|292x292پیکسل]]
[[پرونده:بخارا آقا بزرگ تهرانی.jpg|بندانگشتی|یادنامه آقابزرگ تهرانی در شماره ۱۳۸ مجله بخارا|292x292پیکسل]]
== شاگردان ==
== شاگردان ==
...
...


== آثار ==
== آثار ==
مهم‌ترین آثار آقابزرگ از این قرار است:  
مهم‌ترین آثار آقابزرگ از این قرار است:


''۱. مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال''، تهران، ۱۳۳۷ ش.  
''۱. مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال''، تهران، ۱۳۳۷ ش.


۴. ''المشیخة''، نجف، ۱۳۵۶ ق/ ۱۹۳۸ م.  
۴. ''المشیخة''، نجف، ۱۳۵۶ ق/ ۱۹۳۸ م.


۵. ''هدیة الرازی الی المجدد ‎الشیرازی''، کربلا، ۱۳۸۳ ق/ ۱۹۶۳ م.  
۵. ''هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی''، کربلا، ۱۳۸۳ ق/ ۱۹۶۳ م.


۶. ''النقد اللطیف فی نفی ‎التحریف عن ‎القرآن الشریف'' (خطی).  
۶. ''النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف'' (خطی).


۷. ''توضیح ‎الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد''، قم، ۱۴۰۱ ق/ ۱۹۸۱ م.  
۷. ''توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد''، قم، ۱۴۰۱ ق/ ۱۹۸۱ م.


۸. ''تفنید قول ‎العوام بقدم ‎الکلام'' (خطی).  
۸. ''تفنید قول العوام بقدم الکلام'' (خطی).


۹. ''ذیل‎ المشیخة''، نجف، ۱۳۵۵ ق/ ۱۹۳۷ م.  
۹. ''ذیل المشیخة''، نجف، ۱۳۵۵ ق/ ۱۹۳۷ م.


۱۰. ''ضیاء المفازات فی طرق مشایخ ‎الاجازات'' (خطی).  
# ''ضیاء المفازات فی طرق مشایخ الاجازات'' (خطی).
# ''اجازات الروایة و الوراثة فی القرون الاخیرة الثلاثة'' (خطی).
۱۲. ''حیات الشیخ الطوسی''، نجف، ۱۳۷۶ ق/ ۱۹۵۶ م (همچنین در مقدمهٔ ''تفسیر التبیان'' چاپ شده است: بیروت، دار احیاء التراث العربی).


۱۱. ''اجازات الروایة و الوراثة فی القرون الاخیرة الثلاثة'' (خطی).  
۱۳. ''مستدرک کشف الظنون'' یا ''ذیل کشف الظنون''، تهران، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م<ref>موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.</ref>
[[پرونده:الذریعه.jpg|بندانگشتی| «الذریعه» دانشنامه کتابشناسی شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی|298x298پیکسل]]


۱۲. ''حیات الشیخ الطوسی''، نجف، ۱۳۷۶ ق/ ۱۹۵۶ م (همچنین در مقدمۀ ''تفسیر ‎التبیان'' چاپ شده است: بیروت، دار احیاء التراث العربی).
۱۳. ''مستدرک کشف ‎الظنون'' یا ''ذیل کشف ‎الظنون''، تهران، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م<ref>موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.</ref>
[[پرونده:الذریعه.jpg|بندانگشتی| «الذریعه» دانشنامه کتابشناسی شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی|298x298پیکسل]]
== الذریعه ==
== الذریعه ==
''الذریعة الى تصانیف ‎الشیعة''، شامل ۲۶ جلد که جزء نهم آن در ۴ مجلد است، و میان سالهای ۱۳۵۷-۱۳۹۷ ق/ ۱۹۳۸-۱۹۷۷ م در نجف و بیروت به چاپ رسیده است.<ref>موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.</ref>  
''الذریعة الی تصانیف الشیعة''، شامل ۲۶ جلد که جزء نهم آن در ۴ مجلد است، و میان سالهای ۱۳۵۷–۱۳۹۷ ق/ ۱۹۳۸–۱۹۷۷ م در نجف و بیروت به چاپ رسیده است.<ref>موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.</ref>


== انگیزه نگارش الذریعه ==
== انگیزه نگارش الذریعه ==
شیخ آقا بزرگ تهرانی را به نام کتاب الذریعه می‌شناسند. این کتاب، دایرة المعارفی در فرهنگ شیعی محسوب می‌شود. در مورد انگیزهٔ شیخ آقا بزرگ در تألیف الذریعه چنین گفته شده است که جرجی زیدان در کتاب مشهور خود «تاریخ آداب اللغة العربیة» در مورد شیعه سخنی بدین مضمون گفت: «شیعه طایفه‌ای بود کوچک و آثار قابل اعتنایی نداشت و اکنون شیعه‌ای در دنیا وجود ندارد»؛ این شد که شیخ آقا بزرگ و دو هم‌ردیف و دوست علمی‌اش، شیخ محمد کاشف الغطاء و سید حسن صدر هم‌پیمان شدند تا هر یک در باب معرفی شیعه کاری را بر عهده گیرند و به این صورت پاسخ سخن جرجی زیدان را بدهند. سید حسن صدر با نگارش کتاب «تأسیس الشیعه لعلوم الإسلام» این کار را انجام داد. علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء نیز متعهد شد کتاب «تاریخ آداب اللغة» جرجی زیدان را نقد علمی بکند. از این بین شیخ آقا بزرگ هم مأمور شد فهرستی برای تألیفات شیعه بنویسد که حاصل آن کتاب «الذریعه» شد. (محمدرضا حکیمی در کتاب شیخ آقا بزرگ تهرانی، صص ۲۲-۲۴).<ref>«[https://mobahesat.ir/4741 شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه]»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
شیخ آقا بزرگ تهرانی را به نام کتاب الذریعه می‌شناسند. این کتاب، دایرة المعارفی در فرهنگ شیعی محسوب می‌شود. در مورد انگیزهٔ شیخ آقا بزرگ در تألیف الذریعه چنین گفته شده است که جرجی زیدان در کتاب مشهور خود «تاریخ آداب اللغة العربیة» در مورد شیعه سخنی بدین مضمون گفت: «شیعه طایفه‌ای بود کوچک و آثار قابل اعتنایی نداشت و اکنون شیعه‌ای در دنیا وجود ندارد»؛ این شد که شیخ آقا بزرگ و دو هم‌ردیف و دوست علمی‌اش، شیخ محمد کاشف الغطاء و سید حسن صدر هم‌پیمان شدند تا هر یک در باب معرفی شیعه کاری را بر عهده گیرند و به این صورت پاسخ سخن جرجی زیدان را بدهند. سید حسن صدر با نگارش کتاب «تأسیس الشیعه لعلوم الإسلام» این کار را انجام داد. علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء نیز متعهد شد کتاب «تاریخ آداب اللغة» جرجی زیدان را نقد علمی بکند. از این بین شیخ آقا بزرگ هم مأمور شد فهرستی برای تألیفات شیعه بنویسد که حاصل آن کتاب «الذریعه» شد. (محمدرضا حکیمی در کتاب شیخ آقا بزرگ تهرانی، صص ۲۲–۲۴).<ref>«[https://mobahesat.ir/4741 شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه]»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
معروف بود، ما شنیده بودیم - حالا من یادم نیست جائی هم این را خوانده‌ام یا نه، اما از قدیم در دهنها بود - که این کتاب «فجر الاسلام» را که احمدامین مصری نوشت که تهمتهای زیادی و اهانتهای زیادی در این کتاب به شیعه کرده است - که بعد هم «ضحی الاسلام» و «ظهر الاسلام» و «عصر الاسلام» را نوشت و همین طور در همه‌ی اینها همین اهانتها تکرار شده - وقتی منتشر شد، موجب شد که تعدادی از بزرگان و روشنفکران حوزه‌ی علمیه‌ی نجف به فکر بیفتند و پاسخ عملی بدهند. لذا مرحوم آشیخ آقا بزرگ تهرانی کتاب «الذّریعة» را نوشت؛ مرحوم سید محسن جبل عاملی کتاب «رجال» معروف خودش را و «اعیان الشیعة» را نوشت؛ مرحوم صدر کتاب «تأسیس الشیعة لفنون الاسلام» را نوشت؛ اینها دفاع کردند، دفاع عملی. یعنی یک کتاب سیصد چهارصد یا دویست سیصد صفحه‌ایِ فجر الاسلام موجب شد که چند دائرةالمعارف بزرگ در شیعه به وجود آمد.<ref>خامنه ای، سید علی، «[https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=2314 شیخ آقا بزرگ تهرانی، (بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری)]»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۵ شهریور ۱۳۸۹ش،‌ تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
معروف بود، ما شنیده بودیم - حالا من یادم نیست جائی هم این را خوانده‌ام یا نه، اما از قدیم در دهنها بود - که این کتاب «فجر الاسلام» را که احمدامین مصری نوشت که تهمتهای زیادی و اهانتهای زیادی در این کتاب به شیعه کرده است - که بعد هم «ضحی الاسلام» و «ظهر الاسلام» و «عصر الاسلام» را نوشت و همین‌طور در همهٔ اینها همین اهانتها تکرار شده - وقتی منتشر شد، موجب شد که تعدادی از بزرگان و روشنفکران حوزهٔ علمیهٔ نجف به فکر بیفتند و پاسخ عملی بدهند؛ لذا مرحوم آشیخ آقا بزرگ تهرانی کتاب «الذّریعة» را نوشت؛ مرحوم سید محسن جبل عاملی کتاب «رجال» معروف خودش را و «اعیان الشیعة» را نوشت؛ مرحوم صدر کتاب «تأسیس الشیعة لفنون الاسلام» را نوشت؛ اینها دفاع کردند، دفاع عملی؛ یعنی یک کتاب سیصد چهارصد یا دویست سیصد صفحه‌ایِ فجر الاسلام موجب شد که چند دائرةالمعارف بزرگ در شیعه به وجود آمد.<ref>خامنه ای، سید علی، «[https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=2314 شیخ آقا بزرگ تهرانی، (بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری)]»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۵ شهریور ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
 
== طبقات اعلام الشیعه ==
== طبقات اعلام الشیعه ==
[[پرونده:طبقات.jpg|بندانگشتی|«طبقات اعلام الشیعه»، دانشنامه عالمان شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی|275x275پیکسل]]
[[پرونده:طبقات.jpg|بندانگشتی|«طبقات اعلام الشیعه»، دانشنامه عالمان شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی|275x275پیکسل]]


== جایگاه و مقام علمی ==
== جایگاه و مقام علمی ==
محمدرضا حکیمی پس از آنکه یکی از آثار خود را به نام شیخ آقا بزرگ می‌نامد و از محقق تهرانی می‌نویسد، در نهایت نیز از وی این‌گونه یاد می‌کند: «علامه کبیر، مؤلف مجاهد، متتبع کم‌مانند، خادم دین و جامعه، عاشق کتاب و فرهنگ، ناشر علم و فضیلت، عالم ربانی، و تربیت‌یافته مکتب جعفر بن محمد<sup><abbr>(ع)</abbr></sup>، حضرت شیخ آقا بزرگ تهرانی رحمة ﷲ علیه». (شیخ آقا بزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، ص ۶۵)
محمدرضا حکیمی پس از آنکه یکی از آثار خود را به نام شیخ آقا بزرگ می‌نامد و از محقق تهرانی می‌نویسد، در نهایت نیز از وی این‌گونه یاد می‌کند: «علامه کبیر، مؤلف مجاهد، متتبع کم‌مانند، خادم دین و جامعه، عاشق کتاب و فرهنگ، ناشر علم و فضیلت، عالم ربانی، و تربیت‌یافته مکتب جعفر بن محمد<sup><abbr>(ع)</abbr></sup>، حضرت شیخ آقا بزرگ تهرانی رحمة ﷲ علیه». (شیخ آقا بزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، ص ۶۵)


محمدرضا حکیمی هم شیخ آقا بزرگ تهرانی را مورد تمجید قرار داده است. وی در وصف ایشان گفته است: «شیخ آقا بزرگ، در طول سال‌های نجف، همچون روزگاران گذشتهٔ خویش به پیگیری کارهای تحقیقی و ادامهٔ رسالت علمی خود شب و روز می‌گذرانید و با امانت و اخلاص تمام، به تألیف و نشر اطلاعات خود اشتغال داشت. حوادث اندوه‌آفرین روزگار، پیشامدهای نامنتظر و بیماری‌های دردخیز که در زندگی وی بسیار بود هیچ یک نتوانستند او را در کار سست کنند و رنگ ناتوانی و ضعف به جوهر وجود او بزنند. شیخ در اخلاق اسلامی و تقوای نفس و طهارت ضمیر نیز از نمونه‌های اندک‌یابی بود که احوالات آنان، اصحاب ائمه طاهرین و علمای بزرگ شیعه را به یاد می‌آورد». (شیخ آقا بزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، ص ۷)
محمدرضا حکیمی هم شیخ آقا بزرگ تهرانی را مورد تمجید قرار داده است. وی در وصف ایشان گفته است: «شیخ آقا بزرگ، در طول سال‌های نجف، همچون روزگاران گذشتهٔ خویش به پیگیری کارهای تحقیقی و ادامهٔ رسالت علمی خود شب و روز می‌گذرانید و با امانت و اخلاص تمام، به تألیف و نشر اطلاعات خود اشتغال داشت. حوادث اندوه‌آفرین روزگار، پیشامدهای نامنتظر و بیماری‌های دردخیز که در زندگی وی بسیار بود هیچ‌یک نتوانستند او را در کار سست کنند و رنگ ناتوانی و ضعف به جوهر وجود او بزنند. شیخ در اخلاق اسلامی و تقوای نفس و طهارت ضمیر نیز از نمونه‌های اندک‌یابی بود که احوالات آنان، اصحاب ائمه طاهرین و علمای بزرگ شیعه را به یاد می‌آورد». (شیخ آقا بزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، ص ۷)


جلال آل احمد هم آقا بزرگ تهرانی را ستوده بود. وی پس از انتشار جلد پنجم الذریعه مقاله‌ای در معرفی آن منتشر کرد که ضمن آن این‌گونه نوشت: «به‌راستی باید گفت کمتر محقق و کتابدار و یا مطالعه‌کننده‌ای در تاریخ ایران بعد از اسلام می‌تواند خود را از این مجموعه گرانبها بی‌نیاز بداند. (به نقل از مجلهٔ سخن، س ۲، ش ۱۱-۱۲، دی و بهمن ۱۳۲۴)<ref>«[https://mobahesat.ir/4741 شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه]»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
جلال آل احمد هم آقا بزرگ تهرانی را ستوده بود. وی پس از انتشار جلد پنجم الذریعه مقاله‌ای در معرفی آن منتشر کرد که ضمن آن این‌گونه نوشت: «به‌راستی باید گفت کمتر محقق و کتابدار یا مطالعه‌کننده‌ای در تاریخ ایران بعد از اسلام می‌تواند خود را از این مجموعه گرانبها بی‌نیاز بداند. (به نقل از مجلهٔ سخن، س ۲، ش ۱۱–۱۲، دی و بهمن ۱۳۲۴)<ref>«[https://mobahesat.ir/4741 شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه]»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
[[پرونده:مجموعه آثار تهرانی.jpg|بندانگشتی| نرم افزار مجموعه آثار آقا بزرگ تهرانی|163x163پیکسل]]
[[پرونده:مجموعه آثار تهرانی.jpg|بندانگشتی| نرم‌افزار مجموعه آثار آقا بزرگ تهرانی|163x163پیکسل]]


== کدکنی ==
== کدکنی ==
یکصد‌ و‌ سی و هشتمین شمارۀ مجلۀ بخارا که تصویر علامه شیخ آقابزرگ تهرانی را بر روی جلد دارد منتشر شد.
یکصد و سی و هشتمین شمارهٔ مجلهٔ بخارا که تصویر علامه شیخ آقابزرگ تهرانی را بر روی جلد دارد منتشر شد.


ولی او یکی از چند چهره ممتازی است که در قرن بیستم به فرهنگ ملی ما و زبان و ادب فارسی خدمتی دوران‌ساز انجام داده است. او را باید در کنار دهخدا و علامه قزوینی و پورداوود و تقی‌زاده، و بهار و خانلری و یارشاطر و مصاحب به شمار آورد؛ آنها که کارهای عظیم و جاودانه در سطح جهانی، انجام داده‌اند. کارهای عظیم «رجالی» و «کتاب‌شناسی» علامه تهرانی را در عرض کارهای بزرگ و دوران‌ساز آن بزرگان می‌شمارم. درست است که او آثار خود را به زبان عربی نوشته است ولی محتوای نوشته‌های او عملاً معرفی فرهنگ ملی ما و شناساندن جمعی از دانشمندان ایرانی به مخاطبان زبان عربی در سراسر جهان بوده است. تنها الذریعه او (افزون بر چهل مجلد) جایگاهی دارد در حد کارهای بزرگ بروکلمان و فواد سزگین که کوشیده‌اند موجودی زبان عربی را به شیوه‌ای جهانی و علمی به زبان آلمانی، معرفی کنند. کتاب‌شناسی فرهنگ ایران، هیچ‌گاه، از آثار علامه تهرانی بی‌نیاز نخواهد بود.<ref>شفیعی کدکنی، محمدرضا، «یکی از چند چهره ممتاز فرهنگ ملی ما»، مجله بخارا، شماره ۱۳۸، ۱۳۹۹ش، به نقل از «[https://bukharamag.com/1399.04.25559.html انتشار بخارا تابستانی]» سایت مجله بخارا، تاریخ درج مطلب:‌۳۱ تیر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
ولی او یکی از چند چهره ممتازی است که در قرن بیستم به فرهنگ ملی ما و زبان و ادب فارسی خدمتی دوران‌ساز انجام داده است. او را باید در کنار دهخدا و علامه قزوینی و پورداوود و تقی‌زاده، و بهار و خانلری و یارشاطر و مصاحب به‌شمار آورد؛ آنها که کارهای عظیم و جاودانه در سطح جهانی، انجام داده‌اند. کارهای عظیم «رجالی» و «کتاب‌شناسی» علامه تهرانی را در عرض کارهای بزرگ و دوران‌ساز آن بزرگان می‌شمارم. درست است که او آثار خود را به زبان عربی نوشته است ولی محتوای نوشته‌های او عملاً معرفی فرهنگ ملی ما و شناساندن جمعی از دانشمندان ایرانی به مخاطبان زبان عربی در سراسر جهان بوده است. تنها الذریعه او (افزون بر چهل مجلد) جایگاهی دارد در حد کارهای بزرگ بروکلمان و فؤاد سزگین که کوشیده‌اند موجودی زبان عربی را به شیوه‌ای جهانی و علمی به زبان آلمانی، معرفی کنند. کتاب‌شناسی فرهنگ ایران، هیچ‌گاه، از آثار علامه تهرانی بی‌نیاز نخواهد بود.<ref>شفیعی کدکنی، محمدرضا، «یکی از چند چهره ممتاز فرهنگ ملی ما»، مجله بخارا، شماره ۱۳۸، ۱۳۹۹ش، به نقل از «[https://bukharamag.com/1399.04.25559.html انتشار بخارا تابستانی]» سایت مجله بخارا، تاریخ درج مطلب:۳۱ تیر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
[[پرونده:زندگی و آثار طهرانی.jpg|بندانگشتی| کتابی درباره آقابزرگ تهرانی از سید محمدحسین حسینی جلالی|224x224px]]
[[پرونده:زندگی و آثار طهرانی.jpg|بندانگشتی| کتابی درباره آقابزرگ تهرانی از سید محمدحسین حسینی جلالی|224x224px]]


== مطالعه بیشتر ==
== مطالعه بیشتر ==
* '''زندگی و آثار شیخ آقابزرگ تهرانی'''، سید محمدحسین حسینی جلالی، ترجمه سید محمدعلی احمدی ابهری، تهران، مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۲ش.
* '''زندگی و آثار شیخ آقابزرگ تهرانی'''، سید محمدحسین حسینی جلالی، ترجمه سید محمدعلی احمدی ابهری، تهران، مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۲ش.
* '''آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش'''، محمد صحتی سردرودی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
* '''آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش'''، محمد صحتی سردرودی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
* '''زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی شیخ آقابزرگ تهرانی'''، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۷ش.
* '''زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی شیخ آقابزرگ تهرانی'''، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۷ش.
* '''شیخ آقابزرگ تهرانی'''، محمدرضا حکیمی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش.
* '''شیخ آقابزرگ تهرانی'''، محمدرضا حکیمی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش.
* '''نرم‌افزار مجموعه آثار آقابزرگ تهرانی'''، مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى.
* '''نرم‌افزار مجموعه آثار آقابزرگ تهرانی'''، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.


== منابع ==
== منابع ==

نسخهٔ ‏۱۹ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۲۵

سؤال

آقا بزرگ تهرانی کیست و چه جایگاهی در حوزه علمیه شیعه دارد؟

درگاه‌ها
واژه-ها.png
حوزه-و-روحانیت.png


آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳ق-۱۳۸۹ق)، فقیه و کتاب‌شناس و تراجم‌نگار شیعی.[۱]

زندگی‌نامه

تصویری از آقا بزرگ تهرانی

آقابزرگ در تهران زاده شد. پدر و پدربزرگش از روحانیان این شهر بودند. جد بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهر خان معتمدالدولهٔ گرجی، نخستین چاپخانهٔ ایران را بنیاد نهاده بود. وی در ۱۰ جمادی‌الآخر ۱۳۱۵ ق/ ۶ نوامبر ۱۸۹۷ م، به قصد ادامهٔ تحصیل به نجف رفت و از این تاریخ تا ۱۳۲۹ ق/ ۱۹۱۱ م در این شهر نزد حاج میرزا حسین نوری، شیخ محمد طٰه نجف، سید مرتضی کشمیری، حاج میرزا حسین میرزا خلیل، آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، سید احمد حائری تهرانی، میرزا محمدعلی چهاردهی، سید محمدکاظم یزدی و شیخ‌الشریعهٔ اصفهانی به کسب دانش پرداخت.[۲]

آقابزرگ در ۱۳۲۹ ق، به کاظمین رفت و به‌منظور تدوین بزرگ‌ترین دائرةالمعارف کتاب‌شناسی شیعی، یعنی الذریعة الی تصانیف الشیعة به تحقیق و تتبع پرداخت. چندی بعد به سامرا رفت و ضمن ادامهٔ کار خود در آنجا، در مجلس درس میرزا محمدتقی شیرازی نیز حاضر شد. در ۱۳۳۵ ق/ ۱۹۱۷ م، به کاظمین بازگشت، دو سال در آنجا ماند و دوباره به سامرا رفت. در ۱۳۵۴ ق/ ۱۹۳۵ م، به نجف بازگشت و به‌منظور چاپ الذریعة، چاپخانه‌ای به نام مطبعة السعاده بنیاد نهاد، اما دولت پادشاهی عراق به بهانه‌های گوناگون مانع کار وی گردید. شیخ جلد نخستین الذریعة را در مطبعة الغری به چاپ رساند، اما انتشار آن، بازهم در نتیجهٔ مخالفت دولت عراق ۶ ماه به تعویق افتاد.

آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دائرةالمعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. او از بیشتر کتابخانه‌های عمومی عراق، ایران، سوریه، فلسطین، مصر و حجاز، و بسیاری از کتابخانه‌های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت.

فراهم‌شدن دائرةالمعارفی مانند الذریعة، آرزوی بسیاری از دانشمندان شیعی بود. جای خالیِ فهرست آثار نویسندگان شیعی، از مدتها پیش احساس می‌شد. در فهرستهای مشابه از آثار دانشمندان مسلمان که پژوهشگران دیگر مذاهب آن را تدوین می‌کردند، به آثار بزرگان شیعه بی‌اعتنایی می‌شد. در همین اواخر جرجی زیدان، ادیب مسیحی عرب، در تاریخ آداب اللغة العربیة، نقش شیعه را در بنای فرهنگ اسلامی بسیار اندک شمرده بود (۲/ ۳۸۴). این امر بر فقهای شیعه گران افتاد و تنی چند از آنان گرد هم آمدند و ۳ تن از ایشان به قصد معرفی دانشمندان این مذهب و آثار آنان و دفع دعوی باطل جرجی زیدان وظایفی بر عهده گرفتند. شرح نقش شیعیان در علوم اسلامی به سید حسن صدر واگذار شد و وی در کتاب تأسیس الشیعة الکرام لفنون الاسلام، به این کار پرداخت. شیخ محمدحسین کاشف‌الغطاء در بیان نادرستیها و لغزشهای کتاب جرجی زیدان، نگارشِ المراجعات الریحانیة و النقود و الردود را آغاز کرد و آقابزرگ تألیف الذریعة را بر عهده گرفت.

آقابزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای ۵ پسر و ۴ دختر شد. وی پس از یک بیماری طولانی در نجف اشرف درگذشت و برطبق وصیتش، در کتابخانهٔ خود که آن را برای استفادهٔ علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.[۳]

تیتر

رضا استادی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در این نشست گفت: شیخ آقابزرگ تا ۲۰ سالگی در تهران بوده است، چند سالی درس خوانده و بعد در سال ۱۳۱۳ به نجف رفته است. ۱۶ سال در نجف فقه و اصول خوانده است. با نشستن پای درس مرحوم آخوند صاحب کفایه، مرحوم یزدی صاحب عروه و همین‌طور شیخ الشریعه اصفهانی و برخی از علمای اخلاق بار خودش را بسته، با تغییرات درس این بزرگواران به درجه بالای علمی و اجتهاد رسید. ۳۷ سال داشت که برای استفاده از محضر درس حاج محمدتقی شیرازی از نجف به سامرا هجرت کرد، ولی خدای متعال به دلش انداخت و تصمیم بزرگی گرفت با این‌که باید همان راه فقه و اصول را مثل سایر علما در صراط مرجعیت ادامه می‌داد ولی تصمیم جدی گرفت که درس رسمی حوزه را کنار بگذارد و کار عظیمی که پاسخ بسیاری از اشکالات و خدمتی به اهل بیت را شروع کند. در سال ۱۳۲۹ ایشان به فکر افتاد که پاسخ برخی از مخالفان را بدهد. چون در آن زمان در برخی از کتاب‌ها آمده بود که شیعه از خودش مولفاتی ندارد و سر سفره دیگران نشسته است. ایشان تصمیم گرفت تا کتابی تألیف کند که آثار تألیفی شیعه را جمع‌آوری کند.[۴]

تیتر

علّامه بزرگوار و متتبع عالیمقدار، امام فن کتابشناسی و رجال، حضرت آیت اللّه شیخ آقابزرگ تهرانی. ج۲، ص۲۳۹.

شیخ محمّد محسن (که به علت همنامی با پدربزرگش، حاج محسن، به آقا بزرگ معروف شد) در شب پنجشنبه یازدهم ربیع الاول ۱۲۹۳ ه‍.ق در محله پامنار تهران، دیده به جهان گشود. خاندان او همه از تجّاری بودند که به ظن قوی از گیلان به تهران مهاجرت کرده و از ۱۲۵۰ ه‍.ق در این شهر ساکن شده بودند و به «محسنی» شهرت داشتند. پدرش حاج علی (د. ۱۳۲۴ ه‍.ق) از تاجران آگاه و علم‌پرور و عالم دوست و مادرش بانویی علویه و صالحه بود. از والد او کتابی در تاریخ دخانیات و فتوای استعمارشکن میرزای شیرازی، در دست است که هم‌اکنون در کتابخانه شیخ موجود می‌باشد، و گزارشی از آن نیز در الذریعة آمده است. جدش، مرحوم حاج محسن، نیز تاجر بود که به یاری منوچهر خان معتمد الدوله گرجی، نخستین چاپخانه ایران را بنیاد نهاده و نیز حمامی عمومی را برای مردم ساخت. ج۲ ص۲۴۰.

اساتید در تهران:

فقه: میرزا محمّد تقی گرکانی و حاج شیخ علی نوری ایلکایی

- اصول: سید عبد الکریم لاهیجی و سید محمّد تقی تنکابنی

- ادبیات: شیخ محمّد حسین خراسانی و شیخ محمّد باقر معز الدوله

- تجوید: شیخ محمّد رضا قاری

- منطق: میرزا محمود قمی

- ریاضیات: حاج شیخ علی نوری و میرزا ابراهیم زنجانی، صاحب شرح زبدة الأصول شیخ بهایی

- خط نسخ و نستعلیق: خطاط شهیر، زین العابدین محلاتی صاحب ترجمه منظوم دعای صباح.

در سن ۲۲ سالگی وارد نجف شد و در محضر بسیاری از نام‌آوران تشیع زانو زد و مراتب علم و اخلاق را گذراند که عبارتند از:

استادان

۱. آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی (د. ۱۳۲۹ ه‍.ق)، صاحب کفایة الاصول

۲. سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی (د. ۱۳۳۷ ه‍.ق)، صاحب العروة الوثقی

۳. شیخ محمّد طه نجف (د. ۱۳۲۳ ه‍.ق)، صاحب اتقان المقال

۴. حاج میرزا حسین نوری (د. ۱۳۲۰ ه‍.ق)، صاحب مستدرک الوسائل. ص۲۴۱.

میرزا محمّد تقی شیرازی (د. ۱۳۳۸ ه‍.ق)، صاحب حاشیه مکاسب

۶. حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی (د. ۱۳۲۶ ه‍.ق)

۷. ملا فتح اللّه شیخ الشریعه اصفهانی (د. ۱۳۳۹ ه‍.ق)، صاحب افاضة القدیر و قاعدة لا ضرر

۸. سید مرتضی کشمیری (د. ۱۳۲۳ ه‍.ق)، عالم اخلاقی معروف

۹. سید احمد حائری تهرانی (د. ۱۳۳۲ ه‍.ق)

۱۰. میرزا محمّد علی مدرسی چهاردهی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)

علّامه تهرانی از بزرگان و عالمان شیعه و سنی اجازه فقهی و روایی داشت که نام آنان در پی می‌آید:

۱۱. سید حسن صدر کاظمی (د. ۱۳۵۴ ه‍.ق)، صاحب تأسیس الشیعة الکرام لعلوم الاسلام

۱۲. سید محمّد علی شاه عبد العظیمی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)، صاحب الایقاد فی وفیات المعصومین علیهم السّلام

۱۳. سید ابو تراب خوانساری (د. ۱۳۴۶ ه‍.ق)، صاحب سبل الرشاد فی شرح نجاة العباد و الدر النضید فی شرح التحریر

۱۴. شیخ علی خاقانی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)، صاحب کتاب رجال الخاقانی

۱۵. شیخ موسی بن جعفر کرمانشاهی (د. ۱۳۴۰ ه‍.ق)

۱۶. شیخ محمّد صالح آل طعان بحرانی (د. ۱۳۳۳ ه‍.ق)

۱۷. شیخ علی کاشف الغطاء (د. ۱۳۵۰ ه‍.ق)، پدر علامه مجاهد شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء

  1. شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از دانشمندان مدینه
  2. شیخ عبد القادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف نبوی
  3. شیخ محمّد علی ازهری مکی مالکی، رئیس مدرسان مسجد الحرام

۲۱. شیخ عبد الوهاب شافعی، امام جماعت مسجد الحرام. ص۲۴۲.

۲۲. شیخ عبد الرحمن علیش حنفی، امام جماعت مسجد رأس الحسین و مدرس الازهر.

شیخ آقابزرگ پس از درگذشت فقیه مجاهد آخوند خراسانی (۱۳۲۹ ه‍.ق)، برای استفاده از محضر میرزای شیرازی دوم و تألیف موسوعه عظیم الذریعة به سامرا عزیمت نمود و در آنجا، برای انجام کارهای بزرگ علمی خود، کنج خلوت را برگزید. وی مدت ۲۴ سال در آنجا زندگانی کرد و مقداری از تألیفات خود را به کمال رسانید. ص۲۴۵.

مهمترین و ارزشمندترین تألیفات شیخ آقابزرگ الذریعة الی تصانیف الشیعة است. در این کتاب، خواننده با بیش از ۵۰ هزار کتاب شیعی که در طول قرون متمادی به زبانهای عربی، فارسی، ترکی، اردو و گجراتی، تألیف یافته است، آشنا می‌شود. ص۲۴۶.

الذریعة کاری است عمیقتر، عظیمتر و وسیعتر. مرحوم مدرس خیابانی درباره کتاب گوید: «پرواضح است که احاطه بر مصنفات شیعه با این همه تشتت و تفرق آنها که در تمامی اقطار عالم در خانه‌ها و کتابخانه‌های خصوصی، ملی و دولتی، در هر شهر و قریه و قصبه منتشر می‌باشد. از محالات عادیه به‌شمار است. لکن این علّامه وقت، در اثر قوت دیانت و خدمت بر اسلامیت، با اهتمام تمام و عزم راسخ فتورناپذیر، در انجام این مرام مقدس دامن همت بر کمر زده و تا آنجا که مقدور و میسر است مساعی جمیله مقتضیه از مسافرتها و استعلام از کتابخانه‌ها و مراجعه به فهرستهای آنها و مکاتبات و مراسلات متوالیه به بلاد بعیده و دیگر زحمات لازمه را در انجام این خدمت سراپا سعادت، که با مختصر اندیشه، کم و کیف آن در نظر جلوه‌گر می‌گردد، متحمل و طبقات اهل علم را رهین منت آن همه زحمات فوق التصور خود فرموده است …» ص۲۴۷. (مدرس خیابانی، ریحانه الادب، ج ۱، ص ۲۲.)

طبقات اعلام الشیعة. این کتاب یکی دیگر از تألیفات گرانسنگ و پربار مرحوم علّامه تهرانی است، که تذکره‌ای از دانشمندان شیعه از قرن چهارم تا قرن چهاردهم ه‍.ق می‌باشد. ص۲۵۱.[۵]

تیتر

طبقات در معرفی اعلام و بزرگان شیعه به قدری جامع و مانع است که کمتر کتابی درین موضوع در فرهنگ اسلامی می‌تواند با آن برابری کند، ص۴۸.[۶]

یادنامه آقابزرگ تهرانی در شماره ۱۳۸ مجله بخارا

شاگردان

...

آثار

مهم‌ترین آثار آقابزرگ از این قرار است:

۱. مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، تهران، ۱۳۳۷ ش.

۴. المشیخة، نجف، ۱۳۵۶ ق/ ۱۹۳۸ م.

۵. هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی، کربلا، ۱۳۸۳ ق/ ۱۹۶۳ م.

۶. النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی).

۷. توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد، قم، ۱۴۰۱ ق/ ۱۹۸۱ م.

۸. تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی).

۹. ذیل المشیخة، نجف، ۱۳۵۵ ق/ ۱۹۳۷ م.

  1. ضیاء المفازات فی طرق مشایخ الاجازات (خطی).
  2. اجازات الروایة و الوراثة فی القرون الاخیرة الثلاثة (خطی).

۱۲. حیات الشیخ الطوسی، نجف، ۱۳۷۶ ق/ ۱۹۵۶ م (همچنین در مقدمهٔ تفسیر التبیان چاپ شده است: بیروت، دار احیاء التراث العربی).

۱۳. مستدرک کشف الظنون یا ذیل کشف الظنون، تهران، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م[۷]

«الذریعه» دانشنامه کتابشناسی شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی

الذریعه

الذریعة الی تصانیف الشیعة، شامل ۲۶ جلد که جزء نهم آن در ۴ مجلد است، و میان سالهای ۱۳۵۷–۱۳۹۷ ق/ ۱۹۳۸–۱۹۷۷ م در نجف و بیروت به چاپ رسیده است.[۸]

انگیزه نگارش الذریعه

شیخ آقا بزرگ تهرانی را به نام کتاب الذریعه می‌شناسند. این کتاب، دایرة المعارفی در فرهنگ شیعی محسوب می‌شود. در مورد انگیزهٔ شیخ آقا بزرگ در تألیف الذریعه چنین گفته شده است که جرجی زیدان در کتاب مشهور خود «تاریخ آداب اللغة العربیة» در مورد شیعه سخنی بدین مضمون گفت: «شیعه طایفه‌ای بود کوچک و آثار قابل اعتنایی نداشت و اکنون شیعه‌ای در دنیا وجود ندارد»؛ این شد که شیخ آقا بزرگ و دو هم‌ردیف و دوست علمی‌اش، شیخ محمد کاشف الغطاء و سید حسن صدر هم‌پیمان شدند تا هر یک در باب معرفی شیعه کاری را بر عهده گیرند و به این صورت پاسخ سخن جرجی زیدان را بدهند. سید حسن صدر با نگارش کتاب «تأسیس الشیعه لعلوم الإسلام» این کار را انجام داد. علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء نیز متعهد شد کتاب «تاریخ آداب اللغة» جرجی زیدان را نقد علمی بکند. از این بین شیخ آقا بزرگ هم مأمور شد فهرستی برای تألیفات شیعه بنویسد که حاصل آن کتاب «الذریعه» شد. (محمدرضا حکیمی در کتاب شیخ آقا بزرگ تهرانی، صص ۲۲–۲۴).[۹] معروف بود، ما شنیده بودیم - حالا من یادم نیست جائی هم این را خوانده‌ام یا نه، اما از قدیم در دهنها بود - که این کتاب «فجر الاسلام» را که احمدامین مصری نوشت که تهمتهای زیادی و اهانتهای زیادی در این کتاب به شیعه کرده است - که بعد هم «ضحی الاسلام» و «ظهر الاسلام» و «عصر الاسلام» را نوشت و همین‌طور در همهٔ اینها همین اهانتها تکرار شده - وقتی منتشر شد، موجب شد که تعدادی از بزرگان و روشنفکران حوزهٔ علمیهٔ نجف به فکر بیفتند و پاسخ عملی بدهند؛ لذا مرحوم آشیخ آقا بزرگ تهرانی کتاب «الذّریعة» را نوشت؛ مرحوم سید محسن جبل عاملی کتاب «رجال» معروف خودش را و «اعیان الشیعة» را نوشت؛ مرحوم صدر کتاب «تأسیس الشیعة لفنون الاسلام» را نوشت؛ اینها دفاع کردند، دفاع عملی؛ یعنی یک کتاب سیصد چهارصد یا دویست سیصد صفحه‌ایِ فجر الاسلام موجب شد که چند دائرةالمعارف بزرگ در شیعه به وجود آمد.[۱۰]

طبقات اعلام الشیعه

«طبقات اعلام الشیعه»، دانشنامه عالمان شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی

جایگاه و مقام علمی

محمدرضا حکیمی پس از آنکه یکی از آثار خود را به نام شیخ آقا بزرگ می‌نامد و از محقق تهرانی می‌نویسد، در نهایت نیز از وی این‌گونه یاد می‌کند: «علامه کبیر، مؤلف مجاهد، متتبع کم‌مانند، خادم دین و جامعه، عاشق کتاب و فرهنگ، ناشر علم و فضیلت، عالم ربانی، و تربیت‌یافته مکتب جعفر بن محمد(ع)، حضرت شیخ آقا بزرگ تهرانی رحمة ﷲ علیه». (شیخ آقا بزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، ص ۶۵)

محمدرضا حکیمی هم شیخ آقا بزرگ تهرانی را مورد تمجید قرار داده است. وی در وصف ایشان گفته است: «شیخ آقا بزرگ، در طول سال‌های نجف، همچون روزگاران گذشتهٔ خویش به پیگیری کارهای تحقیقی و ادامهٔ رسالت علمی خود شب و روز می‌گذرانید و با امانت و اخلاص تمام، به تألیف و نشر اطلاعات خود اشتغال داشت. حوادث اندوه‌آفرین روزگار، پیشامدهای نامنتظر و بیماری‌های دردخیز که در زندگی وی بسیار بود هیچ‌یک نتوانستند او را در کار سست کنند و رنگ ناتوانی و ضعف به جوهر وجود او بزنند. شیخ در اخلاق اسلامی و تقوای نفس و طهارت ضمیر نیز از نمونه‌های اندک‌یابی بود که احوالات آنان، اصحاب ائمه طاهرین و علمای بزرگ شیعه را به یاد می‌آورد». (شیخ آقا بزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، ص ۷)

جلال آل احمد هم آقا بزرگ تهرانی را ستوده بود. وی پس از انتشار جلد پنجم الذریعه مقاله‌ای در معرفی آن منتشر کرد که ضمن آن این‌گونه نوشت: «به‌راستی باید گفت کمتر محقق و کتابدار یا مطالعه‌کننده‌ای در تاریخ ایران بعد از اسلام می‌تواند خود را از این مجموعه گرانبها بی‌نیاز بداند. (به نقل از مجلهٔ سخن، س ۲، ش ۱۱–۱۲، دی و بهمن ۱۳۲۴)[۱۱]

نرم‌افزار مجموعه آثار آقا بزرگ تهرانی

کدکنی

یکصد و سی و هشتمین شمارهٔ مجلهٔ بخارا که تصویر علامه شیخ آقابزرگ تهرانی را بر روی جلد دارد منتشر شد.

ولی او یکی از چند چهره ممتازی است که در قرن بیستم به فرهنگ ملی ما و زبان و ادب فارسی خدمتی دوران‌ساز انجام داده است. او را باید در کنار دهخدا و علامه قزوینی و پورداوود و تقی‌زاده، و بهار و خانلری و یارشاطر و مصاحب به‌شمار آورد؛ آنها که کارهای عظیم و جاودانه در سطح جهانی، انجام داده‌اند. کارهای عظیم «رجالی» و «کتاب‌شناسی» علامه تهرانی را در عرض کارهای بزرگ و دوران‌ساز آن بزرگان می‌شمارم. درست است که او آثار خود را به زبان عربی نوشته است ولی محتوای نوشته‌های او عملاً معرفی فرهنگ ملی ما و شناساندن جمعی از دانشمندان ایرانی به مخاطبان زبان عربی در سراسر جهان بوده است. تنها الذریعه او (افزون بر چهل مجلد) جایگاهی دارد در حد کارهای بزرگ بروکلمان و فؤاد سزگین که کوشیده‌اند موجودی زبان عربی را به شیوه‌ای جهانی و علمی به زبان آلمانی، معرفی کنند. کتاب‌شناسی فرهنگ ایران، هیچ‌گاه، از آثار علامه تهرانی بی‌نیاز نخواهد بود.[۱۲]

کتابی درباره آقابزرگ تهرانی از سید محمدحسین حسینی جلالی

مطالعه بیشتر

  • زندگی و آثار شیخ آقابزرگ تهرانی، سید محمدحسین حسینی جلالی، ترجمه سید محمدعلی احمدی ابهری، تهران، مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۲ش.
  • آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش، محمد صحتی سردرودی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
  • زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی شیخ آقابزرگ تهرانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۷ش.
  • شیخ آقابزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش.
  • نرم‌افزار مجموعه آثار آقابزرگ تهرانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

منابع

  1. حکیمی، محمدرضا، شیخ آقا بزرگ تهرانی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش،
  2. منزوی، علی نقی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، کتاب ماه کلیات، سال ششم، شهریور و مهر ۱۳۸۲ش، شماره ۹ و ۱۰، ص۱۱۶.
  3. موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.
  4. استادی، رضا، «کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه آقا بزرگ باید به عنوان کتاب قرن انتخاب می‌شد»، سایت مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۲ش.
  5. انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
  6. سید عبدالله انوار، اهمیت الذریعه و خاندان حاج آقا بزرگ تهرانی»، کتاب ماه کلیات سال ششم شهریور و مهر 1382 شماره 9 و 10. ص۴۸.
  7. موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.
  8. موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.
  9. «شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
  10. خامنه ای، سید علی، «شیخ آقا بزرگ تهرانی، (بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری)»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۵ شهریور ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
  11. «شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
  12. شفیعی کدکنی، محمدرضا، «یکی از چند چهره ممتاز فرهنگ ملی ما»، مجله بخارا، شماره ۱۳۸، ۱۳۹۹ش، به نقل از «انتشار بخارا تابستانی» سایت مجله بخارا، تاریخ درج مطلب:۳۱ تیر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.