آقا بزرگ تهرانی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی پاسخ
جز (جایگزینی متن - ' | بازبینی =' به ' | ارزیابی کمی =')
 
(۸۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|کاربر=A.rezapour }}
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{سوال}}
{{سوال}}
خط ۵: خط ۴:
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{پاسخ}}
{{درگاه|واژه‌ها|حوزه و روحانیت}}آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳ق-۱۳۸۹ق)، فقیه و کتاب‎شناس و تراجم‌نگار شیعی.<ref>حکیمی، محمدرضا، شیخ آقا بزرگ تهرانی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش، </ref>
{{جعبه اطلاعات شخص
| عنوان = آقابزرگ تهرانی
| تصویر = محمد محسن منزوی.jpg
| اندازه تصویر =
| توضیح تصویر =
| نام کامل = محمد محسن منزوی
| سرشناسی = تراجِم‌نگاری و کتاب‌شناسی
| تولد = ۱۲۹۳ق
| وفات = ۱۳۸۹ق
| استادان = آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی
| شاگردان =
| تالیفات = الذریعه، طبقات اعلام الشیعه
| تحصیلات =
| مذهب = شیعه
| زمینه فعالیت =
| علت شهرت =نگارش الذریعه
| خویشان سرشناس =احمد منزوی، علی‌نقی منزوی
| نحوه درگذشت =
| محل دفن =کتابخانه عمومی آقابزرگ تهرانی در نجف
| وبگاه =
}}


== زندگینامه ==
'''آقا بزرگ تهرانی''' (۱۲۹۳ق-۱۳۸۹ق)، فقیه، کتاب‌شناس و تراجِم‌نگار شیعی. [[کتاب الذریعه]]، که دانشنامه بزرگ کتاب‌شناسی عالمان شیعه و [[کتاب طبقات اعلام الشیعه]]، که دایرةالمعارف دانشمندان شیعه از قرن چهارم تا قرن چهاردهم است، دو اثر مهم و مشهور آقابزرگ تهرانی به‌شمار می‌رود.
[[پرونده:آقابزرگ تهرانی.jpg|بندانگشتی| تصویری از آقا بزرگ تهرانی]]
آقابزرگ در تهران زاده شد. پدر و پدربزرگش از روحانیان این شهر بودند. جد ‌بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهر خان معتمدالدولۀ گرجی، نخستین چاپخانۀ ایران را بنیـاد نهاده بود. وی در ۱۰ جمادی‎الآخر ۱۳۱۵ ق/ ۶ نوامبر ۱۸۹۷ م، به قصد ادامۀ تحصیل به نجف رفت و از این تاریخ تا ۱۳۲۹ ق/ ۱۹۱۱ م در این شهر نزد حاج میرزا حسین نوری، شیخ محمد طٰه نجف، سید مرتضى کشمیری، حاج میرزا حسین میرزا خلیل، آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، سید احمد حائری تهرانی، میرزا محمدعلی چهاردهی، سید محمدکاظم یزدی و شیخ‎الشریعۀ اصفهانی به کسب دانش پرداخت.<ref>منزوی، علی نقی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، کتاب ماه کلیات، سال ششم، شهریور و مهر ۱۳۸۲ش، شماره ۹ و ۱۰، ص۱۱۶.</ref>


آقابزرگ در ۱۳۲۹ ق، به کاظمین رفت و به‌منظور تدوین بزرگ‎ترین دائرةالمعارف کتاب‎شناسی شیعی، یعنی ''الذریعة الى تصانیف الشیعة'' به تحقیق و تتبع پرداخت. چندی بعد به سامرا رفت و ضمن ادامۀ کار خود در آنجا، در مجلس درس میرزا محمدتقی شیرازی نیز حاضر شد. در ۱۳۳۵ ق/ ۱۹۱۷ م، به کاظمین بازگشت، دو سال در آنجا ماند و دوباره به سامرا رفت. در ۱۳۵۴ ق/ ۱۹۳۵ م، به نجف بازگشت و به‌منظور چاپ ''الذریعة''، چاپخانه‎ای به نام مطبعة السعاده بنیاد نهاد، اما دولت پادشاهی عراق به بهانه‎های گوناگون مانع کار وی گردید. شیخ جلد نخستین ''الذریعة'' را در مطبعة الغرى به چاپ رساند، اما انتشار آن، بازهم در نتیجۀ مخالفت دولت عراق ۶ ماه به تعویق افتاد.
آقا بزرگ در تهران متولد شد و در نجف تحصیلات حوزوی را تا اجتهاد ادامه داد و پس از آن برای تألیف الذریعه به سامرا رفت. او برای نوشتن دو اثر مشهور خود، به سفرهای زیادی پرداخت و از کتابخانه‌های بسیاری از کشورها دیدن کرد.


آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دائرةالمعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. او از بیشتر کتابخانه‎های عمومی عراق، ایران، سوریه، فلسطین، مصر و حجاز، و بسیاری از کتابخانه‎های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت.
[[ملا محمدکاظم خراسانی]] و [[محمدکاظم طباطبایی یزدی]] از اساتید آقا بزرگ در نجف بودند. آقا بزرگ با تألیف الذریعه و طبقات اعلام شیعه، جایگاهی بی‌نظیر در کتاب‌شناسی و رجال‌شناسی پیدا کرد که مورد تحسین و تکریمِ اهل علم قرار گرفت.


فراهم‌شدن دائرةالمعارفی مانند ''الذریعة''، آرزوی بسیاری از دانشمندان شیعی بود. جای خالیِ فهرست آثار نویسندگان شیعی، از مدتها پیش احساس می‎شد. در فهرستهای مشابه از آثار دانشمندان مسلمان که پژوهشگران دیگر مذاهب آن را تدوین می‎کردند، به آثار بزرگان شیعه بی‎اعتنایی می‎شد. در همین اواخر جرجی زیدان، ادیب مسیحی عرب، در ''تاریخ آداب اللغة العربیة''، نقش شیعه را در بنای فرهنگ اسلامی بسیار اندک شمرده بود (۲/ ۳۸۴). این امر بر فقهای شیعه گران افتاد و تنی چند از آنـان گرد هم آمدند و ۳ تن از ایشان به قصد معرفی دانشمندان این مذهب و آثار آنان و دفع دعوی باطل جرجی زیدان وظایفی بر عهده گرفتند. شرح نقش شیعیان در علوم اسلامی به سید حسن صدر واگذار شد و وی در کتاب ''تأسیس الشیعة الکرام لفنون الاسلام''، به این کار پرداخت. شیخ محمدحسین کاشف‎الغطاء در بیان نادرستیها و لغزشهای کتاب جرجی زیدان، نگارشِ ''المراجعات الریحانیة و النقود و الردود'' را آغاز کرد و آقابزرگ تألیف الذریعة را بر عهده گرفت.
== زندگی‌نامه ==
محمدمحسن بن علی، مشهور به منزوی و آقابزرگ تهرانی، کتاب‌شناس و رجال‌شناس برجسته،<ref>انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۳۹.</ref> مجتهد،<ref>استادی، رضا، «[https://www.cgie.org.ir/fa/news/266558/کتاب-%C2«Ø§Ù„ذریعه-الی-تصانیف-الشیعه%C2»-آقا-بزرگ-باید-به-عنوان-کتاب-قرن-انتخاب-می‌شد کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه آقا بزرگ باید به عنوان کتاب قرن انتخاب می‌شد]»، سایت مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref> اصولی بود.<ref>مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۵۲.</ref> آقابزرگ در ۱۲۹۳ق در تهران متولد شد. خاندان او همه از تاجرانی بودند که از گیلان به تهران مهاجرت کرده و از ۱۲۵۰ق در این شهر ساکن شده بودند.<ref>انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴۵.</ref> پدر و پدربزرگش از روحانیان این شهر بودند. جد بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهر خان معتمدالدولهٔ گرجی، نخستین چاپخانهٔ ایران را بنیاد نهاده بود. وی ۱۳۱۵ق به قصد ادامهٔ تحصیل به نجف رفت و از این تاریخ تا ۱۳۲۹ق در [[حوزه علمیه نجف]] به کسب دانش پرداخت.<ref>منزوی، علی نقی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، کتاب ماه کلیات، سال ششم، شهریور و مهر ۱۳۸۲ش، شماره ۹ و ۱۰، ص۱۱۶.</ref>


آقابزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای ۵ پسر و ۴ دختر شد. وی پس از یک بیماری طولانی در نجف اشرف درگذشت و برطبق وصیتش، در کتابخانۀ خود که آن را برای استفادۀ علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.<ref>موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.</ref>
آقابزرگ در ۱۳۲۹ق، به کاظمین و سامرا<ref>انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴۵.</ref> رفت و به تدوین بزرگ‌ترین دائرةالمعارف کتاب‌شناسی شیعی، یعنی ''الذریعة الی تصانیف الشیعة'' به تحقیق و تتبع پرداخت. در ۱۳۵۴ق، به نجف بازگشت و به‌منظور چاپ ''الذریعة''، چاپخانه‌ای به نام مطبعة السعاده بنیاد نهاد؛ اما دولت پادشاهی عراق به بهانه‌های گوناگون مانع کار وی گردید. آقا بزرگ جلد نخست ''الذریعة'' را در مطبعة الغری به چاپ رساند، اما انتشار آن، بازهم در نتیجهٔ مخالفت دولت عراق ۶ ماه به تعویق افتاد.<ref name=":0" />


آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دائرةالمعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. او از بیشتر کتابخانه‌های عمومی عراق، ایران، سوریه، فلسطین، مصر و حجاز، و بسیاری از کتابخانه‌های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت.<ref name=":0">موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.</ref>


== تیتر ==
آقا بزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای ۵ پسر و ۴ دختر شد.<ref>موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.</ref> شیخ آقابزرگ، در ۹۷ سالی، در سال ۱۳۸۹ق برابر با ۱۳۴۸ شمسی درگذشت. [[آیت‌اللّه خویی]] بر جنازه وی نماز خواند و در کتابخانه خویش به خاک سپرده شد.<ref>انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۶۷.</ref>
رضا استادی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در این نشست گفت: شیخ آقابزرگ تا 20 سالگی در تهران بوده است، چند سالی درس خوانده و بعد در سال 1313 به نجف رفته است. 16 سال در نجف فقه و اصول خوانده است. با نشستن پای درس مرحوم آخوند صاحب کفایه، مرحوم یزدی صاحب عروه و همین‌طور شیخ الشریعه اصفهانی و برخی از علمای اخلاق بار خودش را بسته، با تغییرات درس این بزرگواران به درجه‌ بالای علمی و اجتهاد رسید. 37 سال داشت که برای استفاده از محضر درس حاج محمدتقی شیرازی از نجف به سامرا هجرت کرد، ولی خدای متعال به دلش انداخت و تصمیم بزرگی گرفت با این‌که باید همان راه فقه و اصول را مثل سایر علما در صراط مرجعیت ادامه می‌داد ولی تصمیم جدی گرفت که درس رسمی حوزه را کنار بگذارد و کار عظیمی که پاسخ بسیاری از اشکالات و خدمتی به اهل بیت را شروع کند. در سال 1329 ایشان به فکر افتاد که پاسخ برخی از مخالفان را بدهد. چون در آن زمان در برخی از کتاب‌ها آمده بود که شیعه از خودش مولفاتی ندارد و سر سفره دیگران نشسته است. ایشان تصمیم گرفت تا کتابی تالیف کند که آثار تالیفی شیعه را جمع‌آوری کند.<ref>استادی، رضا، «[https://www.cgie.org.ir/fa/news/266558/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%C2%AB%D8%A7%D9%84%D8%B0%D8%B1%DB%8C%D8%B9%D9%87-%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%81-%D8%A7%D9%84%D8%B4%DB%8C%D8%B9%D9%87%C2%BB-%D8%A2%D9%82%D8%A7-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF-%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D9%87-%D8%B9%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D9%82%D8%B1%D9%86-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D8%AF کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه آقا بزرگ باید به عنوان کتاب قرن انتخاب می‌شد]»، سایت مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
== جایگاه و مقام علمی ==
{{درگاه|واژه‌ها|حوزه و روحانیت}}از آقابزرگ با عنوان «مقتدای پژوهشگران» یاد می‌کنند که ابواب وسیعی را در موضوعات گوناگون به روی پژوهشگران باز کرد. گفته شده زمانی آقا بزرگ اقدام به تدوین کتاب الذریعة کرد که آن اهتمامی که امروز به کتاب‌شناسی در جامعه وجود دارد، در آن زمان وجود نداشته و فردی که به این کار مبادرت می‌کرده است، او را به بی‌سوادی متهم می‌کردند.<ref>«[https://www.isna.ir/news/8707-04213/در-مراسم-بزرگداشت-آقابزرگ-تهراني-عنوان-شد-الذريعة-الي-تصانيف در مراسم بزرگداشت آقابزرگ تهرانی عنوان شد: «الذریعة الی تصانیف الشیعه» عشق‌نامه و رنج‌نامه است]»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۸ مهر ۱۳۸۷ش، تارخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>[[پرونده:بخارا آقا بزرگ تهرانی.jpg|بندانگشتی|یادنامه آقابزرگ تهرانی در شماره ۱۳۸ مجله بخارا|292x292پیکسل]]
آقابزرگ تهرانی را با عناوین علامه کبیر، مؤلف مجاهد توصیف کرده‌اند. [[محمدرضا حکیمی]] در کتابی که درباره آقا بزرگ تهرانی نوشته، وی را در اخلاق اسلامی، تقوای نفس و طهارت ضمیر از نمونه‌های اندک‌یاب توصیف می‌کند که احوالات او و امثال او، اصحاب ائمه طاهرین و علمای بزرگ شیعه را به یاد می‌آورد. [[جلال آل احمد]] پس از انتشار جلد پنجم الذریعه مقاله‌ای در معرفی آن منتشر کرد که ضمن آن این‌گونه نوشت: «به‌راستی باید گفت کمتر محقق و کتابدار یا مطالعه‌کننده‌ای در تاریخ ایران بعد از اسلام می‌تواند خود را از این مجموعه گرانبها بی‌نیاز بداند».<ref>«[https://mobahesat.ir/4741 شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه]»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>


== تیتر ==
[[مهدی محقق]]، ادیب و فیلسوف، از شیخ آقابزرگ تهرانی به عنوان یکی از چهره‌های بزرگ فرهنگ ایران یاد کرده است. محقق گفته است: «همیشه سعی شده است که پایگاه علمی شیعهٔ امامیه کم‌رنگ نشان داده شود؛ اما مرحوم آقابزرگ تهرانی در آثار خود کوشش کرده است که دانشمندان شیعی را معرفی کند.»<ref>«[https://www.isna.ir/news/8707-04213/در-مراسم-بزرگداشت-آقابزرگ-تهراني-عنوان-شد-الذريعة-الي-تصانيف در مراسم بزرگداشت آقابزرگ تهرانی عنوان شد: «الذریعة الی تصانیف الشیعه» عشق‌نامه و رنج‌نامه است]»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۸ مهر ۱۳۸۷ش، تارخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref> [[رضا استادی]] درباره آقابزرگ گفته است: «ایشان به جهانیان ثابت کرد که شیعه ۵۵ هزار کتاب و رساله دارد.»<ref>استادی، رضا، «[https://www.cgie.org.ir/fa/news/266558/کتاب-%C2%C2«Ã˜%C2§Ã™%C2„Ø%C2°Ã˜%C2±Ã›%C2ŒÃ˜%C2¹Ã™%C2‡-Ø%C2§Ã™%C2„Û%C2Œ-Ø%C2ªÃ˜%C2µÃ˜%C2§Ã™%C2†Ã›%C2ŒÃ™%C2-Ø%C2§Ã™%C2„Ø%C2´Ã›%C2ŒÃ˜%C2¹Ã™%C2‡%C2%C2»-Ø%C2¢Ã™%C2‚Ø%C2§-Ø%C2¨Ã˜%C2²Ã˜%C2±Ãš%C2¯-Ø%C2¨Ã˜%C2§Ã›%C2ŒÃ˜%C2¯-Ø%C2¨Ã™%C2‡-Ø%C2¹Ã™%C2†Ã™%C2ˆÃ˜%C2§Ã™%C2†-Ú%C2©Ã˜%C2ªÃ˜%C2§Ã˜%C2¨-Ù%C2‚Ø%C2±Ã™%C2†-Ø%C2§Ã™%C2†Ã˜%C2ªÃ˜%C2®Ã˜%C2§Ã˜%C2¨-Ù%C2…Û%C2ŒÃ¢%C2€%C2ŒÃ˜%C2´Ã˜%C2¯ کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه آقا بزرگ باید به عنوان کتاب قرن انتخاب می‌شد]»، سایت مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
علّامه بزرگوار و متتبع عاليمقدار، امام فن كتابشناسى و رجال، حضرت آيت اللّه شيخ آقابزرگ تهرانى
[[پرونده:آقابزرگ تهرانی.jpg|بندانگشتی| تصویری از آقا بزرگ تهرانی|200x200پیکسل]]
[[حسن انصاری]]، کتابشناس و پژوهشگر تاریخ اسلام درباره آقابزرگ می‌نویسد: «عظمت کار شیخ آقا بزرگ طهرانی در الذریعه با توجه به زمان و امکانات او شگفت‌آور است. همین الآن هم اگر بخواهیم کتابی در سطح الذریعه بنویسیم نیاز به یک لجنه(گروه) چند ده نفری داریم. آقا بزرگ طهرانی نمونه یک محقق تمام عیار در سنت کهنسال حوزه‌های پر افتخار شیعی است. اگر او چنین همتی نمی‌کرد بعید است بسیاری از آنچه او شناسایی کرد هیچگاه شناخته می‌شد».<ref>انصاری، حسن، «[https://ansari.kateban.com/post/3741 آقابزرگ طهرانی]»، سایت بررسی‌های تاریخی (مقالات و نوشته‌های حسن انصاری در حوزه تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام)، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید:۳ مهر ۱۴۰۲ش.</ref>


== تیتر ==
[[عبدالله انوار]]، مصحح و نسخه‌شناس درباره آقابزرگ گفته است: «آنچه آقا بزرگ را از دیگر فضلای حوزه متمایز می‌کند، ورودش به حوزه کتابشناسی و فهرست‌نگاری و طبقات اعلام شیعه یعنی علم رجال شیعی است».<ref>«[https://www.etemadnewspaper.ir/fa/main/detail/143076/ميراث‌بان-تشيع میراث‌بان تشیع، شب آقا بزرگ تهرانی در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد]»، روزنامه اعتماد، شماره ۴۵۸۸، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۲ش.</ref>
طبقات در معرفی اعلام و بزرگان شیعه به قدری جامع و مانع است که کمتر کتابی درین موضوع در فرهنگ اسلامی می تواند با آن برابری کند، ص۴۸. <ref>سید عبدالله انوار، اهمیت الذریعه و خاندان حاج آقا بزرگ تهرانی»،                                    کتاب ماه کلیات سال ششم شهریور و مهر 1382 شماره 9 و 10 .ص۴۸.</ref>
 
== اساتید ==
{{جعبه نقل قول
| نقل قول = <small>شفیعی کدکنی:</small> آقابزرگ را باید در کنار دهخدا و علامه قزوینی و پورداوود و تقی‌زاده، و بهار و خانلری و یارشاطر و مصاحب به‌شمار آورد؛ آنها که کارهای عظیم و جاودانه در سطح جهانی، انجام داده‌اند. کارهای عظیم «رجالی» و «کتاب‌شناسی» علامه تهرانی را در عرض کارهای بزرگ و دوران‌ساز آن بزرگان می‌شمارم. درست است که او آثار خود را به زبان عربی نوشته است ولی محتوای نوشته‌های او عملاً معرفی فرهنگ ملی ما و شناساندن جمعی از دانشمندان ایرانی به مخاطبان زبان عربی در سراسر جهان بوده است.<ref>شفیعی کدکنی، محمدرضا، «یکی از چند چهره ممتاز فرهنگ ملی ما»، مجله بخارا، شماره ۱۳۸، ۱۳۹۹ش، به نقل از «[https://bukharamag.com/1399.04.25559.html انتشار بخارا تابستانی]» سایت مجله بخارا، تاریخ درج مطلب:۳۱ تیر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
| اندازه قلم = کوچک
}}
'''اساتید در تهران:'''
{{ستون|۲}}<small>
* فقه: میرزا محمّد تقی گرکانی و حاج شیخ علی نوری ایلکایی
* اصول: سید عبدالکریم لاهیجی و سید محمّد تقی تنکابنی
* ادبیات: شیخ محمّد حسین خراسانی و شیخ محمّد باقر معز الدوله
* تجوید: شیخ محمدرضا قاری
* منطق: میرزا محمود قمی
* ریاضیات: حاج شیخ علی نوری و میرزا ابراهیم زنجانی
* خط نسخ و نستعلیق: خطاط شهیر، زین العابدین محلاتی<ref>انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش. ص۲۴۱.</ref>
</small>
{{پایان}}
'''اساتید در نجف:'''
{{ستون|۲}}<small>
* [[آخوند ملا محمد کاظم خراسانی]] (د. ۱۳۲۹ ه‍.ق)، صاحب کفایة الاصول
* [[سید محمد کاظم طباطبائی یزدی]] (د. ۱۳۳۷ ه‍.ق)، صاحب العروة الوثقی
* شیخ محمد طه نجف (د. ۱۳۲۳ ه‍.ق)، صاحب اتقان المقال
* [[حاج میرزا حسین نوری]] (د. ۱۳۲۰ ه‍.ق)، صاحب مستدرک الوسائل.
* [[میرزا محمّد تقی شیرازی]] (د. ۱۳۳۸ ه‍.ق)، صاحب حاشیه مکاسب
* حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی (د. ۱۳۲۶ ه‍.ق)
* ملا فتح اللّه شیخ الشریعه اصفهانی (د. ۱۳۳۹ ه‍.ق)، صاحب افاضة القدیر و قاعدة لا ضرر
* [[سید مرتضی کشمیری]] (د. ۱۳۲۳ ه‍.ق)،
* سید احمد حائری تهرانی (د. ۱۳۳۲ ه‍.ق)
* میرزا محمّد علی مدرسی چهاردهی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)<ref>انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش. ص ۲۴۲.</ref>
</small>
{{پایان}}
'''عالمانی که به آقابزرگ اجازه فقهی و روایی داده‌اند:'''
{{ستون|۲}}<small>
* سید حسن صدر کاظمی (د. ۱۳۵۴ ه‍.ق)، صاحب تأسیس الشیعة الکرام لعلوم الاسلام
* سیدمحمّد علی شاه عبد العظیمی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)، صاحب الایقاد فی وفیات المعصومین علیهم السّلام
* سید ابو تراب خوانساری (د. ۱۳۴۶ ه‍.ق)، صاحب سبل الرشاد فی شرح نجاة العباد و الدر النضید فی شرح التحریر
* شیخ علی خاقانی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)، صاحب کتاب رجال الخاقانی
* شیخ موسی بن جعفر کرمانشاهی (د. ۱۳۴۰ ه‍.ق)
* شیخ محمّد صالح آل طعان بحرانی (د. ۱۳۳۳ ه‍.ق)
* شیخ علی کاشف الغطاء (د. ۱۳۵۰ ه‍.ق)، پدر علامه مجاهد شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء
* شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از دانشمندان مدینه
* شیخ عبد القادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف نبوی
* شیخ محمّد علی ازهری مکی مالکی، رئیس مدرسان مسجد الحرام
* شیخ عبد الوهاب شافعی، امام جماعت مسجد الحرام.
* شیخ عبد الرحمن علیش حنفی، امام جماعت مسجد رأس الحسین و مدرس الازهر.<ref>انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش. ص۲۴۱ و ۲۴۲.</ref>
</small>
{{پایان}}


[[پرونده:بخارا آقا بزرگ تهرانی.jpg|بندانگشتی|یادنامه آقابزرگ تهرانی در شماره ۱۳۸ مجله بخارا|292x292پیکسل]]
== شاگردان ==
== شاگردان ==
...
[[پرونده:مجموعه آثار تهرانی.jpg|بندانگشتی| نرم‌افزار مجموعه آثار آقا بزرگ تهرانی|163x163پیکسل]]
شاگردان و کسانی که از آقا بزرگ تهرانی اجازه روایی دارند:
{{ستون|۳}}<small>
* [[آیت‌اللّه بروجردی]] (د. ۱۳۸۰ ه‍.ق)
* سید عبدالهادی شیرازی (د. ۱۳۸۲ ه‍.ق)
* [[سید عبدالحسین شرف‌الدین موسوی]] (د. ۱۳۷۷ ه‍.ق)
* [[شیخ عبدالحسین امینی]] (د. ۱۳۹۰ ه‍.ق)
* [[محمد حسن مظفر]] (د. ۱۳۷۵ ه‍.ق)
* سید هبة الدین شهرستانی (د. ۱۳۸۶ ه‍.ق)
* محمد رضا آل یاسین (د. ۱۳۷۰ ه‍.ق)
* [[علامه طباطبایی]] (د. ۱۴۰۲ ه‍.ق)
* شیخ نجم الدین عسکری تهرانی (د. ۱۳۹۵ ه‍.ق)
* سید شهاب الدین مرعشی نجفی (۱۳۱۵–۱۴۱۱ ه‍.ق)
* شیخ محمّد علی غروی اردوبادی (د. ۱۳۷۰ ه‍.ق)
* سید محمد هادی میلانی (۱۳۱۳–۱۳۹۵ ه‍.ق)
* قلی کابلی (۱۲۹۳–۱۳۷۲ ه‍.ق)
* شیخ محمّد تقی شوشتری (۱۳۲۰–۱۴۱۵ ه‍.ق)
* سید عبداللّه شیرازی (۱۳۱۵–۱۴۰۵ ه‍.ق)
* شیخ محمّد رضا طبسی نجفی (۱۳۲۴–۱۴۰۵ ه‍.ق)
* [[مرتضی حائری یزدی]] (۱۳۳۴–۱۴۰۶ ه‍.ق)
* محمد علی مدرس خیابانی (۱۲۹۶–۱۳۷۳ ه‍.ق)
* سید علی علامه فانی اصفهانی (۱۳۳۳–۱۴۰۹ ه‍.ق).<ref>انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴۲ تا ص۲۴۵.</ref>
</small>
{{پایان}}
[[پرونده:زندگی و آثار طهرانی.jpg|بندانگشتی| کتابی درباره آقابزرگ تهرانی از سید محمدحسین حسینی جلالی|224x224px]]


== آثار ==
== آثار ==
مهم‌ترین آثار آقابزرگ از این قرار است:  
{{ستون|۲}}
<small>
* مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، تهران، ۱۳۳۷ش
* المشیخة، نجف، ۱۳۵۶ق
* هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی، کربلا، ۱۳۸۳ق
* النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)
* توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد، قم، ۱۴۰۱ق
* تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)
* ذیل المشیخة، نجف، ۱۳۵۵ق
* ضیاء المفازات فی طرق مشایخ الاجازات (خطی)
* اجازات الروایة و الوراثة فی القرون الاخیرة الثلاثة (خطی).
* حیات الشیخ الطوسی، نجف، ۱۳۷۶ق
* مستدرک کشف الظنون یا ذیل کشف الظنون، تهران، ۱۳۸۷ق.<ref>موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.</ref>
</small>
{{پایان}}
[[پرونده:الذریعه.jpg|بندانگشتی| «الذریعه» دانشنامه کتابشناسی شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی|224x224px]]


''۱. مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال''، تهران، ۱۳۳۷ ش.  
== الذریعه ==
 
الذریعة الی تصانیف الشیعة را مهمترین و ارزشمندترین تألیف شیخ آقابزرگ می‌دانند. در این کتاب، خواننده با بیش از ۵۰ هزار کتاب شیعی که در طول قرون متمادی به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی، اردو، تألیف یافته است، آشنا می‌شود.<ref>انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴۶.</ref> گفته شده دو فرزند آقابزرگ یعنی علی نقی و احمد در ارتباط با ذریعه، تلاش فراوانی کردند و از بابت اضافاتی که در آن داشتند، همواره مورد انتقاد بوده‌اند.<ref>«[https://www.mehrnews.com/news/4854894/%D9%86%D9%87%D8%B6%D8%AA-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%87%D9%88%DB%8C%D8%AA-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA-%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%DB%8C-%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%87 گفتاری از رسول جعفریان: نهضت بازشناسی هویت شیعه با فهرست‌نویسی آثار امامیه]» خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۲ش.</ref>
۴. ''المشیخة''، نجف، ۱۳۵۶ ق/ ۱۹۳۸ م.  


۵. ''هدیة الرازی الی المجدد ‎الشیرازی''، کربلا، ۱۳۸۳ ق/ ۱۹۶۳ م.
در [[کتاب ریحانه الادب]] آمده است: «احاطه بر مصنّفات شیعه با این همه تشتّت و تفرق آنها که در تمامی اقطار عالم در خانه‌ها و کتابخانه‌های عمومی و خصوصی، ملی و دولتی در هر شهر و قریه و قصبه منتشر می‌باشد از محالات عادیه بشمار است لکن این علامه وقت .. با اهتمام تمام و عزم راسخ فتورناپذیر در انجام این مرام مقدس دامن همّت بر کمر زده ... است.»<ref>مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۵۳.</ref>


۶. ''النقد اللطیف فی نفی ‎التحریف عن ‎القرآن الشریف'' (خطی).  
[[شفیعی کدکنی]] درباره این کتاب گفته است: «الذریعه او جایگاهی دارد در حد کارهای بزرگ [[کارل بروکلمان]] <small>(خاورشناس بزرگ آلمانی) </small>و [[فؤاد سزگین]] <small>(مستشرق اهل ترکیه) </small>که کوشیده‌اند موجودی زبان عربی را به شیوه‌ای جهانی و علمی به زبان آلمانی، معرفی کنند. کتاب‌شناسی فرهنگ ایران، هیچ‌گاه، از آثار علامه تهرانی بی‌نیاز نخواهد بود.»<ref>شفیعی کدکنی، محمدرضا، «یکی از چند چهره ممتاز فرهنگ ملی ما»، مجله بخارا، شماره ۱۳۸، ۱۳۹۹ش، به نقل از «[https://bukharamag.com/1399.04.25559.html انتشار بخارا تابستانی]» سایت مجله بخارا، تاریخ درج مطلب:۳۱ تیر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>


۷. ''توضیح ‎الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد''، قم، ۱۴۰۱ ق/ ۱۹۸۱ م.
=== انگیزه نگارش الذریعه ===
در مورد انگیزهٔ شیخ آقا بزرگ در تألیف الذریعه چنین گفته شده است که [[جرجی زیدان]] در کتاب مشهور خود [[تاریخ آداب اللغة العربیة]] در مورد شیعه سخنی بدین مضمون گفت: «شیعه طایفه‌ای بود کوچک و آثار قابل اعتنایی نداشت و اکنون شیعه‌ای در دنیا وجود ندارد»؛ این شد که شیخ آقا بزرگ و دو هم‌ردیف و دوست علمی‌اش، [[شیخ محمد کاشف الغطاء]] و [[سید حسن صدر]] هم‌پیمان شدند تا هر یک در باب معرفی شیعه کاری را بر عهده گیرند و به این صورت پاسخ سخن جرجی زیدان را بدهند. سید حسن صدر با نگارش کتاب [[تأسیس الشیعه لعلوم الإسلام]] این کار را انجام داد. علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء نیز متعهد شد کتاب «تاریخ آداب اللغة» جرجی زیدان را نقد علمی بکند. و شیخ آقا بزرگ هم مأمور شد فهرستی برای تألیفات شیعه بنویسد که حاصل آن کتاب «الذریعه» شد.<ref>«[https://mobahesat.ir/4741 شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه]»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>


۸. ''تفنید قول ‎العوام بقدم ‎الکلام'' (خطی).  
برخی گفته‌اند این انگیزه و داستان در مقابل [[کتاب فجر الاسلام]] نوشته [[احمد امین مصری]] بود که تهمت‌ها و اهانت‌های زیادی در این کتاب به شیعه کرده است.<ref>خامنه ای، سید علی، «[https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=2314 شیخ آقا بزرگ تهرانی، (بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری)]»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۵ شهریور ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>


۹. ''ذیل‎ المشیخة''، نجف، ۱۳۵۵ ق/ ۱۹۳۷ م.
۱۰. ''ضیاء المفازات فی طرق مشایخ ‎الاجازات'' (خطی).
۱۱. ''اجازات الروایة و الوراثة فی القرون الاخیرة الثلاثة'' (خطی).
۱۲. ''حیات الشیخ الطوسی''، نجف، ۱۳۷۶ ق/ ۱۹۵۶ م (همچنین در مقدمۀ ''تفسیر ‎التبیان'' چاپ شده است: بیروت، دار احیاء التراث العربی).
۱۳. ''مستدرک کشف ‎الظنون'' یا ''ذیل کشف ‎الظنون''، تهران، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م<ref>موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.</ref>
[[پرونده:الذریعه.jpg|بندانگشتی| «الذریعه» دانشنامه کتابشناسی شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی|298x298پیکسل]]
== الذریعه ==
''الذریعة الى تصانیف ‎الشیعة''، شامل ۲۶ جلد که جزء نهم آن در ۴ مجلد است، و میان سالهای ۱۳۵۷-۱۳۹۷ ق/ ۱۹۳۸-۱۹۷۷ م در نجف و بیروت به چاپ رسیده است.<ref>موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.</ref>
== انگیزه نگارش الذریعه ==
شیخ آقا بزرگ تهرانی را به نام کتاب الذریعه می‌شناسند. این کتاب، دایرة المعارفی در فرهنگ شیعی محسوب می‌شود. در مورد انگیزهٔ شیخ آقا بزرگ در تألیف الذریعه چنین گفته شده است که جرجی زیدان در کتاب مشهور خود «تاریخ آداب اللغة العربیة» در مورد شیعه سخنی بدین مضمون گفت: «شیعه طایفه‌ای بود کوچک و آثار قابل اعتنایی نداشت و اکنون شیعه‌ای در دنیا وجود ندارد»؛ این شد که شیخ آقا بزرگ و دو هم‌ردیف و دوست علمی‌اش، شیخ محمد کاشف الغطاء و سید حسن صدر هم‌پیمان شدند تا هر یک در باب معرفی شیعه کاری را بر عهده گیرند و به این صورت پاسخ سخن جرجی زیدان را بدهند. سید حسن صدر با نگارش کتاب «تأسیس الشیعه لعلوم الإسلام» این کار را انجام داد. علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء نیز متعهد شد کتاب «تاریخ آداب اللغة» جرجی زیدان را نقد علمی بکند. از این بین شیخ آقا بزرگ هم مأمور شد فهرستی برای تألیفات شیعه بنویسد که حاصل آن کتاب «الذریعه» شد. (محمدرضا حکیمی در کتاب شیخ آقا بزرگ تهرانی، صص ۲۲-۲۴).<ref>«[https://mobahesat.ir/4741 شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه]»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
معروف بود، ما شنیده بودیم - حالا من یادم نیست جائی هم این را خوانده‌ام یا نه، اما از قدیم در دهنها بود - که این کتاب «فجر الاسلام» را که احمدامین مصری نوشت که تهمتهای زیادی و اهانتهای زیادی در این کتاب به شیعه کرده است - که بعد هم «ضحی الاسلام» و «ظهر الاسلام» و «عصر الاسلام» را نوشت و همین طور در همه‌ی اینها همین اهانتها تکرار شده - وقتی منتشر شد، موجب شد که تعدادی از بزرگان و روشنفکران حوزه‌ی علمیه‌ی نجف به فکر بیفتند و پاسخ عملی بدهند. لذا مرحوم آشیخ آقا بزرگ تهرانی کتاب «الذّریعة» را نوشت؛ مرحوم سید محسن جبل عاملی کتاب «رجال» معروف خودش را و «اعیان الشیعة» را نوشت؛ مرحوم صدر کتاب «تأسیس الشیعة لفنون الاسلام» را نوشت؛ اینها دفاع کردند، دفاع عملی. یعنی یک کتاب سیصد چهارصد یا دویست سیصد صفحه‌ایِ فجر الاسلام موجب شد که چند دائرةالمعارف بزرگ در شیعه به وجود آمد.<ref>خامنه ای، سید علی، «[https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=2314 شیخ آقا بزرگ تهرانی، (بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری)]»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۵ شهریور ۱۳۸۹ش،‌ تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
== طبقات اعلام الشیعه ==
== طبقات اعلام الشیعه ==
[[پرونده:طبقات.jpg|بندانگشتی|«طبقات اعلام الشیعه»، دانشنامه عالمان شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی|275x275پیکسل]]
[[پرونده:طبقات.jpg|بندانگشتی|«طبقات اعلام الشیعه»، دانشنامه عالمان شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی|207x207px]]
 
طبقات اعلام الشیعة از تألیفات گرانسنگ و پربار آقابزرگ تهرانی شمرده می‌شود که تذکره‌ای از دانشمندان شیعه از قرن چهارم تا قرن چهاردهم قمری می‌باشد.<ref>انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۵۱.</ref> گفته شده طبقات در معرفی اعلام و بزرگان شیعه به قدری جامع و مانع است که کمتر کتابی در این موضوع در فرهنگ اسلامی می‌تواند با آن برابری کند.<ref>انوار، سید عبدالله، «اهمیت الذریعه و خاندان حاج آقا بزرگ تهرانی»، کتاب ماه کلیات، شماره ۹ و ۱۰، سال ششم، شهریور و مهر ۱۳۸۲ش، ص۴۸.</ref>
== جایگاه و مقام علمی ==
محمدرضا حکیمی پس از آنکه یکی از آثار خود را به نام شیخ آقا بزرگ می‌نامد و از محقق تهرانی می‌نویسد، در نهایت نیز از وی این‌گونه یاد می‌کند: «علامه کبیر، مؤلف مجاهد، متتبع کم‌مانند، خادم دین و جامعه، عاشق کتاب و فرهنگ، ناشر علم و فضیلت، عالم ربانی، و تربیت‌یافته مکتب جعفر بن محمد<sup><abbr>(ع)</abbr></sup>، حضرت شیخ آقا بزرگ تهرانی رحمة ﷲ علیه». (شیخ آقا بزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، ص ۶۵)
 
محمدرضا حکیمی هم شیخ آقا بزرگ تهرانی را مورد تمجید قرار داده است. وی در وصف ایشان گفته است: «شیخ آقا بزرگ، در طول سال‌های نجف، همچون روزگاران گذشتهٔ خویش به پیگیری کارهای تحقیقی و ادامهٔ رسالت علمی خود شب و روز می‌گذرانید و با امانت و اخلاص تمام، به تألیف و نشر اطلاعات خود اشتغال داشت. حوادث اندوه‌آفرین روزگار، پیشامدهای نامنتظر و بیماری‌های دردخیز که در زندگی وی بسیار بود هیچ یک نتوانستند او را در کار سست کنند و رنگ ناتوانی و ضعف به جوهر وجود او بزنند. شیخ در اخلاق اسلامی و تقوای نفس و طهارت ضمیر نیز از نمونه‌های اندک‌یابی بود که احوالات آنان، اصحاب ائمه طاهرین و علمای بزرگ شیعه را به یاد می‌آورد». (شیخ آقا بزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، ص ۷)
 
جلال آل احمد هم آقا بزرگ تهرانی را ستوده بود. وی پس از انتشار جلد پنجم الذریعه مقاله‌ای در معرفی آن منتشر کرد که ضمن آن این‌گونه نوشت: «به‌راستی باید گفت کمتر محقق و کتابدار و یا مطالعه‌کننده‌ای در تاریخ ایران بعد از اسلام می‌تواند خود را از این مجموعه گرانبها بی‌نیاز بداند. (به نقل از مجلهٔ سخن، س ۲، ش ۱۱-۱۲، دی و بهمن ۱۳۲۴)<ref>«[https://mobahesat.ir/4741 شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه]»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
 
== کدکنی ==
یکصد‌ و‌ سی و هشتمین شمارۀ مجلۀ بخارا که تصویر علامه شیخ آقابزرگ تهرانی را بر روی جلد دارد منتشر شد.
 
ولی او یکی از چند چهره ممتازی است که در قرن بیستم به فرهنگ ملی ما و زبان و ادب فارسی خدمتی دوران‌ساز انجام داده است. او را باید در کنار دهخدا و علامه قزوینی و پورداوود و تقی‌زاده، و بهار و خانلری و یارشاطر و مصاحب به شمار آورد؛ آنها که کارهای عظیم و جاودانه در سطح جهانی، انجام داده‌اند. کارهای عظیم «رجالی» و «کتاب‌شناسی» علامه تهرانی را در عرض کارهای بزرگ و دوران‌ساز آن بزرگان می‌شمارم. درست است که او آثار خود را به زبان عربی نوشته است ولی محتوای نوشته‌های او عملاً معرفی فرهنگ ملی ما و شناساندن جمعی از دانشمندان ایرانی به مخاطبان زبان عربی در سراسر جهان بوده است. تنها الذریعه او (افزون بر چهل مجلد) جایگاهی دارد در حد کارهای بزرگ بروکلمان و فواد سزگین که کوشیده‌اند موجودی زبان عربی را به شیوه‌ای جهانی و علمی به زبان آلمانی، معرفی کنند. کتاب‌شناسی فرهنگ ایران، هیچ‌گاه، از آثار علامه تهرانی بی‌نیاز نخواهد بود.<ref>شفیعی کدکنی، محمدرضا، «یکی از چند چهره ممتاز فرهنگ ملی ما»، مجله بخارا، شماره ۱۳۸، ۱۳۹۹ش، به نقل از «[https://bukharamag.com/1399.04.25559.html انتشار بخارا تابستانی]» سایت مجله بخارا، تاریخ درج مطلب:‌۳۱ تیر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>
[[پرونده:زندگی و آثار طهرانی.jpg|بندانگشتی| کتابی درباره آقابزرگ تهرانی از سید محمدحسین حسینی جلالی|298x298پیکسل]]


== مطالعه بیشتر ==
== مطالعه بیشتر ==
 
* '''زندگی و آثار شیخ آقابزرگ تهرانی'''، [[سید محمدحسین حسینی جلالی]]، ترجمه سید محمدعلی احمدی ابهری، تهران، مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۲ش.
* '''زندگی و آثار شیخ آقابزرگ تهرانی'''، سید محمدحسین حسینی جلالی، ترجمه سید محمدعلی احمدی ابهری، تهران، مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۲ش.
* '''آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش'''، محمد صحتی سردرودی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
* '''آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش'''، محمد صحتی سردرودی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
* '''زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی شیخ آقابزرگ تهرانی'''، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۷ش.
* '''زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی شیخ آقابزرگ تهرانی'''، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۷ش.
* '''شیخ آقابزرگ تهرانی'''، محمدرضا حکیمی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش.
* '''شیخ آقابزرگ تهرانی'''، محمدرضا حکیمی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش.
* '''نرم‌افزار مجموعه آثار آقابزرگ تهرانی'''، مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى.
* '''شیخ آقا بزرگ تهرانی، نامه‌ها، مقالات و آثاری از شیخ آقا بزرگ و مباحث و مطالبی درباره وی'''، به کوشش علی اکبر صفری، مؤسسه کتابشناسی شیعه، ۱۳۹۱ش.
* '''نرم‌افزار مجموعه آثار آقابزرگ تهرانی'''، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.


== منابع ==
== منابع ==
خط ۹۷: خط ۱۷۵:
}}
}}
{{تکمیل مقاله
{{تکمیل مقاله
  | شناسه =
  | شناسه =شد
  | تیترها =
  | تیترها =شد
  | ویرایش =
  | ویرایش =شد
  | لینک‌دهی =
  | لینک‌دهی =شد
  | ناوبری =
  | ناوبری =
  | نمایه =
  | نمایه =
  | تغییر مسیر =
  | تغییر مسیر =شد
  | ارجاعات =
  | ارجاعات =
  | بازبینی =
  | ارزیابی کمی =شد
  | تکمیل =
  | تکمیل =
  | اولویت =
  | اولویت =ج
  | کیفیت =
  | کیفیت =ب
}}
}}
{{پایان متن}}
{{پایان متن}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۲۹

سؤال

آقا بزرگ تهرانی کیست و چه جایگاهی در حوزه علمیه شیعه دارد؟

آقابزرگ تهرانی
آقا بزرگ تهرانی
نام کاملمحمد محسن منزوی
سرشناسیتراجِم‌نگاری و کتاب‌شناسی
تولد۱۲۹۳ق
وفات۱۳۸۹ق
استادانآخوند ملا محمد کاظم خراسانی، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی
تالیفاتالذریعه، طبقات اعلام الشیعه
مذهبشیعه
علت شهرتنگارش الذریعه
خویشان سرشناساحمد منزوی، علی‌نقی منزوی
محل دفنکتابخانه عمومی آقابزرگ تهرانی در نجف

آقا بزرگ تهرانی (۱۲۹۳ق-۱۳۸۹ق)، فقیه، کتاب‌شناس و تراجِم‌نگار شیعی. کتاب الذریعه، که دانشنامه بزرگ کتاب‌شناسی عالمان شیعه و کتاب طبقات اعلام الشیعه، که دایرةالمعارف دانشمندان شیعه از قرن چهارم تا قرن چهاردهم است، دو اثر مهم و مشهور آقابزرگ تهرانی به‌شمار می‌رود.

آقا بزرگ در تهران متولد شد و در نجف تحصیلات حوزوی را تا اجتهاد ادامه داد و پس از آن برای تألیف الذریعه به سامرا رفت. او برای نوشتن دو اثر مشهور خود، به سفرهای زیادی پرداخت و از کتابخانه‌های بسیاری از کشورها دیدن کرد.

ملا محمدکاظم خراسانی و محمدکاظم طباطبایی یزدی از اساتید آقا بزرگ در نجف بودند. آقا بزرگ با تألیف الذریعه و طبقات اعلام شیعه، جایگاهی بی‌نظیر در کتاب‌شناسی و رجال‌شناسی پیدا کرد که مورد تحسین و تکریمِ اهل علم قرار گرفت.

زندگی‌نامه

محمدمحسن بن علی، مشهور به منزوی و آقابزرگ تهرانی، کتاب‌شناس و رجال‌شناس برجسته،[۱] مجتهد،[۲] اصولی بود.[۳] آقابزرگ در ۱۲۹۳ق در تهران متولد شد. خاندان او همه از تاجرانی بودند که از گیلان به تهران مهاجرت کرده و از ۱۲۵۰ق در این شهر ساکن شده بودند.[۴] پدر و پدربزرگش از روحانیان این شهر بودند. جد بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهر خان معتمدالدولهٔ گرجی، نخستین چاپخانهٔ ایران را بنیاد نهاده بود. وی ۱۳۱۵ق به قصد ادامهٔ تحصیل به نجف رفت و از این تاریخ تا ۱۳۲۹ق در حوزه علمیه نجف به کسب دانش پرداخت.[۵]

آقابزرگ در ۱۳۲۹ق، به کاظمین و سامرا[۶] رفت و به تدوین بزرگ‌ترین دائرةالمعارف کتاب‌شناسی شیعی، یعنی الذریعة الی تصانیف الشیعة به تحقیق و تتبع پرداخت. در ۱۳۵۴ق، به نجف بازگشت و به‌منظور چاپ الذریعة، چاپخانه‌ای به نام مطبعة السعاده بنیاد نهاد؛ اما دولت پادشاهی عراق به بهانه‌های گوناگون مانع کار وی گردید. آقا بزرگ جلد نخست الذریعة را در مطبعة الغری به چاپ رساند، اما انتشار آن، بازهم در نتیجهٔ مخالفت دولت عراق ۶ ماه به تعویق افتاد.[۷]

آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دائرةالمعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. او از بیشتر کتابخانه‌های عمومی عراق، ایران، سوریه، فلسطین، مصر و حجاز، و بسیاری از کتابخانه‌های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت.[۷]

آقا بزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای ۵ پسر و ۴ دختر شد.[۸] شیخ آقابزرگ، در ۹۷ سالی، در سال ۱۳۸۹ق برابر با ۱۳۴۸ شمسی درگذشت. آیت‌اللّه خویی بر جنازه وی نماز خواند و در کتابخانه خویش به خاک سپرده شد.[۹]

جایگاه و مقام علمی

درگاه‌ها
واژه-ها.png
حوزه-و-روحانیت.png


از آقابزرگ با عنوان «مقتدای پژوهشگران» یاد می‌کنند که ابواب وسیعی را در موضوعات گوناگون به روی پژوهشگران باز کرد. گفته شده زمانی آقا بزرگ اقدام به تدوین کتاب الذریعة کرد که آن اهتمامی که امروز به کتاب‌شناسی در جامعه وجود دارد، در آن زمان وجود نداشته و فردی که به این کار مبادرت می‌کرده است، او را به بی‌سوادی متهم می‌کردند.[۱۰]

یادنامه آقابزرگ تهرانی در شماره ۱۳۸ مجله بخارا

آقابزرگ تهرانی را با عناوین علامه کبیر، مؤلف مجاهد توصیف کرده‌اند. محمدرضا حکیمی در کتابی که درباره آقا بزرگ تهرانی نوشته، وی را در اخلاق اسلامی، تقوای نفس و طهارت ضمیر از نمونه‌های اندک‌یاب توصیف می‌کند که احوالات او و امثال او، اصحاب ائمه طاهرین و علمای بزرگ شیعه را به یاد می‌آورد. جلال آل احمد پس از انتشار جلد پنجم الذریعه مقاله‌ای در معرفی آن منتشر کرد که ضمن آن این‌گونه نوشت: «به‌راستی باید گفت کمتر محقق و کتابدار یا مطالعه‌کننده‌ای در تاریخ ایران بعد از اسلام می‌تواند خود را از این مجموعه گرانبها بی‌نیاز بداند».[۱۱]

مهدی محقق، ادیب و فیلسوف، از شیخ آقابزرگ تهرانی به عنوان یکی از چهره‌های بزرگ فرهنگ ایران یاد کرده است. محقق گفته است: «همیشه سعی شده است که پایگاه علمی شیعهٔ امامیه کم‌رنگ نشان داده شود؛ اما مرحوم آقابزرگ تهرانی در آثار خود کوشش کرده است که دانشمندان شیعی را معرفی کند.»[۱۲] رضا استادی درباره آقابزرگ گفته است: «ایشان به جهانیان ثابت کرد که شیعه ۵۵ هزار کتاب و رساله دارد.»[۱۳]

تصویری از آقا بزرگ تهرانی

حسن انصاری، کتابشناس و پژوهشگر تاریخ اسلام درباره آقابزرگ می‌نویسد: «عظمت کار شیخ آقا بزرگ طهرانی در الذریعه با توجه به زمان و امکانات او شگفت‌آور است. همین الآن هم اگر بخواهیم کتابی در سطح الذریعه بنویسیم نیاز به یک لجنه(گروه) چند ده نفری داریم. آقا بزرگ طهرانی نمونه یک محقق تمام عیار در سنت کهنسال حوزه‌های پر افتخار شیعی است. اگر او چنین همتی نمی‌کرد بعید است بسیاری از آنچه او شناسایی کرد هیچگاه شناخته می‌شد».[۱۴]

عبدالله انوار، مصحح و نسخه‌شناس درباره آقابزرگ گفته است: «آنچه آقا بزرگ را از دیگر فضلای حوزه متمایز می‌کند، ورودش به حوزه کتابشناسی و فهرست‌نگاری و طبقات اعلام شیعه یعنی علم رجال شیعی است».[۱۵]

اساتید

شفیعی کدکنی: آقابزرگ را باید در کنار دهخدا و علامه قزوینی و پورداوود و تقی‌زاده، و بهار و خانلری و یارشاطر و مصاحب به‌شمار آورد؛ آنها که کارهای عظیم و جاودانه در سطح جهانی، انجام داده‌اند. کارهای عظیم «رجالی» و «کتاب‌شناسی» علامه تهرانی را در عرض کارهای بزرگ و دوران‌ساز آن بزرگان می‌شمارم. درست است که او آثار خود را به زبان عربی نوشته است ولی محتوای نوشته‌های او عملاً معرفی فرهنگ ملی ما و شناساندن جمعی از دانشمندان ایرانی به مخاطبان زبان عربی در سراسر جهان بوده است.[۱۶]

اساتید در تهران:

  • فقه: میرزا محمّد تقی گرکانی و حاج شیخ علی نوری ایلکایی
  • اصول: سید عبدالکریم لاهیجی و سید محمّد تقی تنکابنی
  • ادبیات: شیخ محمّد حسین خراسانی و شیخ محمّد باقر معز الدوله
  • تجوید: شیخ محمدرضا قاری
  • منطق: میرزا محمود قمی
  • ریاضیات: حاج شیخ علی نوری و میرزا ابراهیم زنجانی
  • خط نسخ و نستعلیق: خطاط شهیر، زین العابدین محلاتی[۱۷]

اساتید در نجف:

عالمانی که به آقابزرگ اجازه فقهی و روایی داده‌اند:

  • سید حسن صدر کاظمی (د. ۱۳۵۴ ه‍.ق)، صاحب تأسیس الشیعة الکرام لعلوم الاسلام
  • سیدمحمّد علی شاه عبد العظیمی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)، صاحب الایقاد فی وفیات المعصومین علیهم السّلام
  • سید ابو تراب خوانساری (د. ۱۳۴۶ ه‍.ق)، صاحب سبل الرشاد فی شرح نجاة العباد و الدر النضید فی شرح التحریر
  • شیخ علی خاقانی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)، صاحب کتاب رجال الخاقانی
  • شیخ موسی بن جعفر کرمانشاهی (د. ۱۳۴۰ ه‍.ق)
  • شیخ محمّد صالح آل طعان بحرانی (د. ۱۳۳۳ ه‍.ق)
  • شیخ علی کاشف الغطاء (د. ۱۳۵۰ ه‍.ق)، پدر علامه مجاهد شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء
  • شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از دانشمندان مدینه
  • شیخ عبد القادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف نبوی
  • شیخ محمّد علی ازهری مکی مالکی، رئیس مدرسان مسجد الحرام
  • شیخ عبد الوهاب شافعی، امام جماعت مسجد الحرام.
  • شیخ عبد الرحمن علیش حنفی، امام جماعت مسجد رأس الحسین و مدرس الازهر.[۱۹]


شاگردان

نرم‌افزار مجموعه آثار آقا بزرگ تهرانی

شاگردان و کسانی که از آقا بزرگ تهرانی اجازه روایی دارند:

  • آیت‌اللّه بروجردی (د. ۱۳۸۰ ه‍.ق)
  • سید عبدالهادی شیرازی (د. ۱۳۸۲ ه‍.ق)
  • سید عبدالحسین شرف‌الدین موسوی (د. ۱۳۷۷ ه‍.ق)
  • شیخ عبدالحسین امینی (د. ۱۳۹۰ ه‍.ق)
  • محمد حسن مظفر (د. ۱۳۷۵ ه‍.ق)
  • سید هبة الدین شهرستانی (د. ۱۳۸۶ ه‍.ق)
  • محمد رضا آل یاسین (د. ۱۳۷۰ ه‍.ق)
  • علامه طباطبایی (د. ۱۴۰۲ ه‍.ق)
  • شیخ نجم الدین عسکری تهرانی (د. ۱۳۹۵ ه‍.ق)
  • سید شهاب الدین مرعشی نجفی (۱۳۱۵–۱۴۱۱ ه‍.ق)
  • شیخ محمّد علی غروی اردوبادی (د. ۱۳۷۰ ه‍.ق)
  • سید محمد هادی میلانی (۱۳۱۳–۱۳۹۵ ه‍.ق)
  • قلی کابلی (۱۲۹۳–۱۳۷۲ ه‍.ق)
  • شیخ محمّد تقی شوشتری (۱۳۲۰–۱۴۱۵ ه‍.ق)
  • سید عبداللّه شیرازی (۱۳۱۵–۱۴۰۵ ه‍.ق)
  • شیخ محمّد رضا طبسی نجفی (۱۳۲۴–۱۴۰۵ ه‍.ق)
  • مرتضی حائری یزدی (۱۳۳۴–۱۴۰۶ ه‍.ق)
  • محمد علی مدرس خیابانی (۱۲۹۶–۱۳۷۳ ه‍.ق)
  • سید علی علامه فانی اصفهانی (۱۳۳۳–۱۴۰۹ ه‍.ق).[۲۰]

کتابی درباره آقابزرگ تهرانی از سید محمدحسین حسینی جلالی

آثار

  • مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، تهران، ۱۳۳۷ش
  • المشیخة، نجف، ۱۳۵۶ق
  • هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی، کربلا، ۱۳۸۳ق
  • النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)
  • توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد، قم، ۱۴۰۱ق
  • تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)
  • ذیل المشیخة، نجف، ۱۳۵۵ق
  • ضیاء المفازات فی طرق مشایخ الاجازات (خطی)
  • اجازات الروایة و الوراثة فی القرون الاخیرة الثلاثة (خطی).
  • حیات الشیخ الطوسی، نجف، ۱۳۷۶ق
  • مستدرک کشف الظنون یا ذیل کشف الظنون، تهران، ۱۳۸۷ق.[۲۱]

«الذریعه» دانشنامه کتابشناسی شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی

الذریعه

الذریعة الی تصانیف الشیعة را مهمترین و ارزشمندترین تألیف شیخ آقابزرگ می‌دانند. در این کتاب، خواننده با بیش از ۵۰ هزار کتاب شیعی که در طول قرون متمادی به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی، اردو، تألیف یافته است، آشنا می‌شود.[۲۲] گفته شده دو فرزند آقابزرگ یعنی علی نقی و احمد در ارتباط با ذریعه، تلاش فراوانی کردند و از بابت اضافاتی که در آن داشتند، همواره مورد انتقاد بوده‌اند.[۲۳]

در کتاب ریحانه الادب آمده است: «احاطه بر مصنّفات شیعه با این همه تشتّت و تفرق آنها که در تمامی اقطار عالم در خانه‌ها و کتابخانه‌های عمومی و خصوصی، ملی و دولتی در هر شهر و قریه و قصبه منتشر می‌باشد از محالات عادیه بشمار است لکن این علامه وقت .. با اهتمام تمام و عزم راسخ فتورناپذیر در انجام این مرام مقدس دامن همّت بر کمر زده ... است.»[۲۴]

شفیعی کدکنی درباره این کتاب گفته است: «الذریعه او جایگاهی دارد در حد کارهای بزرگ کارل بروکلمان (خاورشناس بزرگ آلمانی) و فؤاد سزگین (مستشرق اهل ترکیه) که کوشیده‌اند موجودی زبان عربی را به شیوه‌ای جهانی و علمی به زبان آلمانی، معرفی کنند. کتاب‌شناسی فرهنگ ایران، هیچ‌گاه، از آثار علامه تهرانی بی‌نیاز نخواهد بود.»[۲۵]

انگیزه نگارش الذریعه

در مورد انگیزهٔ شیخ آقا بزرگ در تألیف الذریعه چنین گفته شده است که جرجی زیدان در کتاب مشهور خود تاریخ آداب اللغة العربیة در مورد شیعه سخنی بدین مضمون گفت: «شیعه طایفه‌ای بود کوچک و آثار قابل اعتنایی نداشت و اکنون شیعه‌ای در دنیا وجود ندارد»؛ این شد که شیخ آقا بزرگ و دو هم‌ردیف و دوست علمی‌اش، شیخ محمد کاشف الغطاء و سید حسن صدر هم‌پیمان شدند تا هر یک در باب معرفی شیعه کاری را بر عهده گیرند و به این صورت پاسخ سخن جرجی زیدان را بدهند. سید حسن صدر با نگارش کتاب تأسیس الشیعه لعلوم الإسلام این کار را انجام داد. علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء نیز متعهد شد کتاب «تاریخ آداب اللغة» جرجی زیدان را نقد علمی بکند. و شیخ آقا بزرگ هم مأمور شد فهرستی برای تألیفات شیعه بنویسد که حاصل آن کتاب «الذریعه» شد.[۲۶]

برخی گفته‌اند این انگیزه و داستان در مقابل کتاب فجر الاسلام نوشته احمد امین مصری بود که تهمت‌ها و اهانت‌های زیادی در این کتاب به شیعه کرده است.[۲۷]

طبقات اعلام الشیعه

«طبقات اعلام الشیعه»، دانشنامه عالمان شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی

طبقات اعلام الشیعة از تألیفات گرانسنگ و پربار آقابزرگ تهرانی شمرده می‌شود که تذکره‌ای از دانشمندان شیعه از قرن چهارم تا قرن چهاردهم قمری می‌باشد.[۲۸] گفته شده طبقات در معرفی اعلام و بزرگان شیعه به قدری جامع و مانع است که کمتر کتابی در این موضوع در فرهنگ اسلامی می‌تواند با آن برابری کند.[۲۹]

مطالعه بیشتر

  • زندگی و آثار شیخ آقابزرگ تهرانی، سید محمدحسین حسینی جلالی، ترجمه سید محمدعلی احمدی ابهری، تهران، مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۲ش.
  • آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش، محمد صحتی سردرودی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
  • زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی شیخ آقابزرگ تهرانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۷ش.
  • شیخ آقابزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش.
  • شیخ آقا بزرگ تهرانی، نامه‌ها، مقالات و آثاری از شیخ آقا بزرگ و مباحث و مطالبی درباره وی، به کوشش علی اکبر صفری، مؤسسه کتابشناسی شیعه، ۱۳۹۱ش.
  • نرم‌افزار مجموعه آثار آقابزرگ تهرانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

منابع

  1. ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۳۹.
  2. ↑ استادی، رضا، «کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه آقا بزرگ باید به عنوان کتاب قرن انتخاب می‌شد»، سایت مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۲ش.
  3. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۵۲.
  4. ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴۵.
  5. ↑ منزوی، علی نقی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، کتاب ماه کلیات، سال ششم، شهریور و مهر ۱۳۸۲ش، شماره ۹ و ۱۰، ص۱۱۶.
  6. ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴۵.
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.
  8. ↑ موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.
  9. ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۶۷.
  10. ↑ «در مراسم بزرگداشت آقابزرگ تهرانی عنوان شد: «الذریعة الی تصانیف الشیعه» عشق‌نامه و رنج‌نامه است»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۸ مهر ۱۳۸۷ش، تارخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۴۰۲ش.
  11. ↑ «شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
  12. ↑ «در مراسم بزرگداشت آقابزرگ تهرانی عنوان شد: «الذریعة الی تصانیف الشیعه» عشق‌نامه و رنج‌نامه است»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۸ مهر ۱۳۸۷ش، تارخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۴۰۲ش.
  13. ↑ استادی، رضا، «کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه آقا بزرگ باید به عنوان کتاب قرن انتخاب می‌شد»، سایت مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۲ش.
  14. ↑ انصاری، حسن، «آقابزرگ طهرانی»، سایت بررسی‌های تاریخی (مقالات و نوشته‌های حسن انصاری در حوزه تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام)، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید:۳ مهر ۱۴۰۲ش.
  15. ↑ «میراث‌بان تشیع، شب آقا بزرگ تهرانی در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد»، روزنامه اعتماد، شماره ۴۵۸۸، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۲ش.
  16. ↑ شفیعی کدکنی، محمدرضا، «یکی از چند چهره ممتاز فرهنگ ملی ما»، مجله بخارا، شماره ۱۳۸، ۱۳۹۹ش، به نقل از «انتشار بخارا تابستانی» سایت مجله بخارا، تاریخ درج مطلب:۳۱ تیر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
  17. ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش. ص۲۴۱.
  18. ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش. ص ۲۴۲.
  19. ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش. ص۲۴۱ و ۲۴۲.
  20. ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴۲ تا ص۲۴۵.
  21. ↑ موسوی بجنوردی، سید کاظم، «آقابزرگ تهرانی»، دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل، ۱۳۹۹ش.
  22. ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴۶.
  23. ↑ «گفتاری از رسول جعفریان: نهضت بازشناسی هویت شیعه با فهرست‌نویسی آثار امامیه» خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۲ش.
  24. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۵۳.
  25. ↑ شفیعی کدکنی، محمدرضا، «یکی از چند چهره ممتاز فرهنگ ملی ما»، مجله بخارا، شماره ۱۳۸، ۱۳۹۹ش، به نقل از «انتشار بخارا تابستانی» سایت مجله بخارا، تاریخ درج مطلب:۳۱ تیر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
  26. ↑ «شیخ آقا بزرگ تهرانی و دایرة المعارفی به نام الذریعه»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۳، تاریخ بازدید ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
  27. ↑ خامنه ای، سید علی، «شیخ آقا بزرگ تهرانی، (بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری)»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۵ شهریور ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
  28. ↑ انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۵۱.
  29. ↑ انوار، سید عبدالله، «اهمیت الذریعه و خاندان حاج آقا بزرگ تهرانی»، کتاب ماه کلیات، شماره ۹ و ۱۰، سال ششم، شهریور و مهر ۱۳۸۲ش، ص۴۸.
مقاله‌های مرتبط
برگرفته از «https://fa.wikipasokh.com/index.php?title=آقا_بزرگ_تهرانی&oldid=73067»