زمان شب قدر

سؤال

در دعای روز بیست و هفتم ماه رمضان شب بیست و هفتم این ماه شب قدر معرفی شده و بیشتر مسلمانان این شب را به‌عنوان شب قدر قبول دارند و این سندی محکم از جانب خداوند است؛ به چه علت و سندی شیعیان سه شب ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان را شب‌های قدر می‌دانند؟

دعای روز بیست و هفتم ماه رمضان اشاره به شب قدر دارد. برخی این شب را شب قدر دانسته و تمام عظمت بیان شده در قرآن و روایات را متعلق به آن می‌دانند. در میان اهل سنت نیز این شب به شب قدر معروف است. اما در روایات متعددی در میان شیعه و اهل سنت اشاره به نامعلوم بودن این شب داشته و شب‌های ۱۹ و ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان نیز بیان شده است. در ضمن اینکه در این دعا اشاره‌ای به شب قدر بودن ندارد و تنها فضیلت بهره‌مندی از شب قدر خواسته شده است.

مدت شب قدر

شب قدر در سال بیش از یک شب نبوده و آن همان شب نزول قرآن صامت است و نیز آن شبی است که به نقل روایات فرشتگان به اذن خداوند بر حجت و ولی خدا در هر عصری برای ابلاغ مقدرات و … نازل می‌شوند و او را از تفسیر و تفصیل و جزئیات امور تا سال بعد با خبر می‌نمایند. این سخن که شب قدر بیش از یک شب نیست از قرآن نیز استفاده می‌شود زیرا در مورد شب قدر تعبیر به ﴿لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾ کرده‌ است یعنی شب قدر و تعبیر به لیالی قدر (شبهای قدر) ننموده‌ است. روایات رسیده از معصومین(ع) نیز در این زمینه فراوان است که در منابع روائی جمع‌آوری شده‌ است.

عبدالله بن عباس از امام علی(ع) روایت نموده‌ که حضرت فرمود: «درهر سال یک بار شب قدر است و در این شب، امور، حوادث و جریانات یک سال تقدیر می‌گردد و بعد از رسول خدا این امور با جانشینان ایشان است» ابن عباس می‌گوید عرض کردم حکام و والیان دین بعد از رسول خدا کیانند؟ فرمود: «من و یازده نفر از صلب من که همگان ائمه و محدث‌اند».

این کلام امام علی(ع) تایید این گفتار قرآن است که ﴿تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ …﴾ و این تعبیر دلالت بر شب قدر، نزول فرشتگان در آن شب و نیز بر مسئله امامت و استمرار آن‌ها دارد، یعنی برای رساندن تقدیر امور بر حجت خدا نازل شده و اسرار شب قدر را بر او عرضه می‌کنند، از همین‌جا به این نکته نیز پی می‌بریم که اهمیت شب قدر علاوه بر نزول قرآن و فرشتگان، بخاطر مسئله امامت نیز هست، زیرا تا امام و حجت خدا نباشد ابلاغ مقدرات امور معنی نخواهد داشت و به همبن دلیل است که در روایات آمده‌ است که «با سوره ﴿إِنَّا أَنْزَلْناهُ﴾ با دشمنان ما مخاصمه کنید».

زمان شب قدر

این مطلب قطعی است که شب قدر در ماه مبارک رمضان است؛ زیرا قرآن می‌فرماید: «ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده‌ است.» و در جای دیگر می‌فرماید: «ما قرآن را در شب مبارکی نازل کردیم.» و نیز می‌فرماید: «ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.» از مجموع این آیات استفاده می‌شود که لیله مبارکه همان شب قدر است و شب قدر در ماه مبارک رمضان بوده، اما اینکه کدامیک از شب‌های ماه رمضان است و چرا مخفی است؟ از قرآن کریم چیزی در این زمینه استفاده نمی‌شود.

دلیل مخفی بودن شب قدر

راجع به مشخص نبودن شب قدر گفته شده، علت این است که مردم به همه شب‌های ماه رمضان و عبادات و توبه و دعا و … اهمیت بدهند و در هیچ شبی از شب‌های آن کاهلی نکنند و با معصیت و گناه نسبت به شب قدر بی‌احترامی ننمایند. شاید بتوان مخفی بودن شب قدر را با توجه به این حدیث قدسی توجیه نمود، «همان گونه که رضای خود را در میان طاعات پنهان نموده‌ تا مردم به طاعات روی آورند و غضبش را در میان معاصی پنهان کرده تا از آنها بپرهیزند، دوستانش را در میان مردم مخفی کرده تا مردم همه را احترام کنند و به احدی بی‌حرمتی روا ندارند و به کسی با دید بد ننگرند و حقیر نشمارند، اجابت را در میان دعاها پنهان کرده‌ تا به همه دعاها روی آورند، اسم اعظم را در میان اسمائش مخفی ساخته تا همه را بزرگ دارند و نیز وقت مرگ را مخفی ساخته تا انسان‌ها در همه حال آماده باشند.»

بر این اساس شب قدر نیز از جمله اموری است که بخاطر عظمت و احترامش خدا آن را پنهان داشته و در قرآن آن را مشخص ننموده‌ است.

روایات درباره زمان شب قدر

اما روایات نسبت به تعیین شب قدر و اینکه کدامیک از شب‌های ماه رمضان است مختلف و متعدد است:

روایات اهل سنت

• روایات از طریق اهل سنت به‌طور عجیبی در تعیین شب قدر اختلاف دارد؛ برخی روایات می‌گوید شب قدر یک شب نامعلوم در میان شب‌های سال است، برخی می‌گوید از ماه رمضان و شعبان خارج نیست.

• بعضی دیگر آن را شب اول ماه رمضان، شب هفدهم، شب بیست و یکم و شب بیست و سوم می‌داند، لکن معروف بین اهل سنت آن است که شب قدر، شب بیست و هفتم ماه رمضان است.

• به امام حسن مجتبی(ع) گفته شد شب قدر را معین کند، حضرت فرمود: «از شب بیست سوم تا بیست و هفتم (در این پنج شب) آن را جستجو باید کرد.» راوی این روایت معاویه بن ابی سفیان است.

روایات شیعه

اما روایات رسیده از طریق اهل بیت(ع) نیز مختلف است:

• برخی از روایات می‌گوید شب قدر یکی از سه شب ۱۹ و ۲۱ و ۲۳ ماه مبارک رمضان است. امام صادق(ع) به حسان فرموده‌ است: «شب قدر را در یکی از این سه شب از شب‌های ماه رمضان جستجو کن».

• برخی دیگر از روایات می‌گوید شب قدر یکی از دو شب ۲۱ و ۲۳ است. امام صادق(ع) به حسان بن مهران فرموده‌ است: «شب قدر را در ۲۱ و ۲۳ جستجو کن».

• ابو بصیر می‌گوید به امام صادق(ع) عرض کردم فدایت شوم آن شبی که امیدها را عرضه و خواستنی‌ها را در آن می‌خواهند کدام است؟ فرمود: «آنها را در شب ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان عرضه می‌کنند» ابو بصیر می‌گوید عرض کردم پس اگر احیای هر دو شب برایم میسر نشد؟ فرمود: «چه سهل است احیای دو شب در برابر آنچه تو می‌طلبی».

• مشهور بین علما شیعه آن است که شب قدر همان شب ۲۳ ماه رمضان است و روایات زیادی بر این مطلب دلالت دارد. به برخی از آن روایات اشاره می‌شود:

امام صادق(ع) فرموده‌ است: «در هر شب ماه رمضان سوره ﴿إِنَّا أَنْزَلْناهُ﴾ را هزار مرتبه بخوان و شب بیست و سوم، دل را محکم و گوش باز کن و عجائب بشنو از آنچه بینی».

به امام محمد باقر(ع) گفتند چگونه بدانم که شب قدر در هر سال هست؟ فرمود: «از اول ماه رمضان هر شب صدبار سوره دخان را بخوان و شب ۲۳ آنچه از آن پرسیدی به چشم خود ببین و باور کن».

زراره از یکی از دو امام صادق و امام محمد باقر(ع) روایت نموده‌ است که «شب ۲۳ همان شب جهنی» است و حدیث جهنی (انصاری، عبدالله) این است که به رسول الله عرضه داشت یا رسول الله منزل من از مدینه دور است، دستورم بده برای درک شب قدر شب معینی وارد مدینه شوم پیامبر(ص) فرمود: شب ۲۳ داخل شو». این روایت در منابع اهل سنت نیز آمده‌است.

نتیجه

با توجه به این روایات صادره از مقام عصمت و نیز رأی مشهور بین علما شیعه به این نتیجه می‌رسیم که شب قدر منحصر است در بین شب‌های ۱۹ و ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان و احتمال قوی همان شب ۲۳ است. اما دعای روز بیست و هفتم ماه رمضان با قطع نظر از سند آن هرگز دلالت ندارد که شب ۲۷ ماه رمضان شب قدر باشد، زیرا در آن چنین آمده‌ است: «اللهمّ ارْزُقْنی فیهِ فَضْلَ لَیْلَةِ القَدْرِ؛ خدایا روزی کن مرا در آن فضیلت شب قدر را؛» آنچه خواسته شده‌ این است که ثواب شب قدر به دعا کننده عطا شود، نه اینکه شب بیست و هفتم شب قدر است.

مطالعه بیشتر

• تفسیر المیزان، ج۲ و ج۲۰، ص۵۶۶ به بعد.

• تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۱۹۰ به بعد.