حدیث «تبدیل محفوظات فراموش‌شده قرآن به مار»

سؤال

حدیثی است به این مضمون: «کسانی که قرآن را حفظ می‌کنند اگر آن را فراموش کنند و دوره نکنند این آیات در آخرت همانند مارهایی می‌شوند و گریبانش را می‌گیرند» آیا این روایت صحیح است؟

عواقب فراموش کردن آیات قرآن پس از حفظ در برخی از روایات بیان شده است. محتوای بعضی از این روایات بدین گونه است که فراموشی آیات را به شکل ماری که در قیامت به گردن شخص فراموش کننده آویزان است، به تصویر کشیده است. اما با توجه به روایات دیگر در این موضوع که می‌توانند در حکم تفسیر این مطلب در نظر گرفته شوند، این فراموشی به معنای سهل انگاری و عدم توجه به معنا و مفهوم و عمل به دستورات قرآن است و نه مجرد فراموش کردن آن به دلایل مختلف از جمله ضعف حافظه و غیره.

روایات دال بر حفظ و انس با قرآن

انس با قرآن و حفظ آیات آن از اموری است که به آن بسیار تاکید شده، چنانچه پیامبر(ص) می‌فرمایند: «و مَنْ اوتِیَ القرآنَ فظنَّ انَّ احدًا من الناس اوتی افضَلُ ممّا اوتی فقد عظّم ما حقّر الله و حقّر ما عظم الله؛ هر کس که به او قرآن داده شده اگر گمان کند که بهتر از آنچه او دارد به کسی از مردم چیزی داده شده است، آن شخص بزرگ دانسته چیزی را که خدا کوچک شمرده و کوچک دانسته آنچه را خداوند بزرگ شمرده است.» و در روایت دیگری می‌فرمایند: «اگر خداوند به کسی حفظ قرآن را عطا کند ولی او گمان کند که به کسی برتر از آنچه به او عطا شده، داده شده است، برترین نعمت را کوچک شمرده است.»

اثرات فراموشی آیات قرآن

روایاتی نیز بر یادآوری و تکرار و تمرین جهت به یاد ماندن آیات قرآن تأکید دارند. روایتی است که طبق آن امام صادق(ع) می‌فرمایند: «هرکسی سوره‌ای از قرآن را فراموش کند آن سوره در بهشت با صورتی زیبا و مقامی بلند در برابرش نمودار گردد و چون آن شخص را ببیند گوید: «تو کیستی؟ چقدر زیبایی! کاش تو از آن من بودی! گوید: آیا مرا نمی‌شناسی؟ من فلان سوره‌ام و اگر تو مرا فراموش نکرده بودی به این درجه تو را می‌رساندم.»

فراموش‌ کردن آیه و مارهایی در قیامت

حدیث عواقب فراموش کردن آیات حفظ شده قرآن در ذیل حدیثی طولانی از پیامبر(ص) از طریق امام علی(ع) و نیز از طریق ابو هریره و ابن عباس، با اختلافاتی نقل شده است. در فراز مورد بحث اختلاف محتوایی چندانی وجود ندارند، شیخ صدوق این حدیث را از امیرالمؤمنین علی(ع) چنین نقل می‌کند که پیامبر(ص) فرمودند: «... الا و من تعلّمَ القرآنَ ثُمّ نسیَه لقی یومَ القیامه مغلولاً یسلِّطُ الله عزوجل علیه بکل آیه منه حیه تکون قرینتَه الی النار إلاّ أنْ یغفرَ اللهُ له …؛ الا! هرکسی قرآن را فرا گیرد سپس آن را فراموش کند، در روز قیامت در حالی خدا را ملاقات خواهد کرد که به غل و زنجیر کشیده شده و خداوند در برابر هر آیه‌ای که فراموش کرده بر او ماری مسلط خواهد نمود که به سوی آتش همراهش خواهد بود، مگر آنکه خداوند او را بیامرزد.»

معنا و مفهوم این روایت زمانی کامل خواهد شد که به این موارد اشاره شود، در آغاز این حدیث آمده است: «و من تعلّمَ» معنی تعلم فراگرفتن است نه حفظ کردن به معنی از بَرکردن؛ بنابراین نمی‌توان آن را مختص به حفظ قرآن دانست. در روایت ذکر شده که در برابر هر آیه، خدا ماری را بر آن شخص مسلط می‌کند، نه اینکه خود آیات همانند مار گریبان او را بگیرد؛ زیرا حرف «ب» در «بکل آیه …» برای مقابله است یعنی در مقابل هر آیه؛ چنان‌که بعضی از محققان و حدیث‌شناسان متذکر شده‌اند تهدیدی که در روایت مطرح شده، متوجه افرادی است که به طور عمدی و از روی سهل انگاری به آیات قرآن بی‌توجهی می‌کنند و به دستورات آن عمل نمی‌کنند؛ بنابراین شامل کسانی که در اثر ضعف حافظه یا مانند آن دچار فراموشی ایات می‌شوند، نیست؛ یعنی مراد از فراموشی آیات در این حدیث به کار نبستن و ترک عمدی آیات است و شاهد این مطلب آن است که در بعضی از نقل‌ها قید «متعهداً» بعد از «نسیه» آمده است و معنی آن این است که از روی عمد فراموش کند. همچنین در روایت دیگر بیان شده است که ابی کهمس گوید: «از امام صادق(ع) در مورد مردی که قرآن را خوانده (فرا گرفته) و سپس آن را فراموش کند، تا سه بار پرسیدم که آیا بر او باکی هست؟ فرمودند: نه» بعضی از محققان متذکر شده‌اند که شخص گنه‌کار نیست و کیفر ندارد هرچند از اجر بزرگی محروم شده است.

روایات حفظ قرآن را زمانی ارزشمند دانسته‌اند که این حفظ مقدمه‌ای برای عمل کردن به دستورات و راهنمایی‌های قرآن باشد، پیامبر(ص) می‌فرمایند: «تو زمانی قرآن می‌خوانی که تو را از بدی‌ها بازدارد و زمانی که تو را از بدی‌ها بازندارد تو آن را نخوانده‌ای.» در بعضی روایات ایرادی بر فراموشی قرآن گرفته نشده و در بعضی نیز مورد مذمت و تهدید قرار گرفته، می‌توان بین آنها این‌گونه جمع کرد که مقصود از روایتی که در آن تهدید مطرح شده فراموشی عمدی و عمل نکردن به قرآن مراد است.

مطالعه بیشتر

• میزان الحکمه، ص۶۳–۱۰۳.

• اصول کافی، کتاب فضل القران، ص۳۹۴–۴۴۶.