علم رجال

سؤال

تاریخ پیدایش علم رجال را توضیح دهید؟

علم رجال به حالات و اوصاف راویان حدیث از جهت مورد قبول بودن یا نبودن سخن آنان درباره نقل روایت از معصوم می‌پردازد. اولین منابع دینی مسلمانان قرآن و سخنان و پیامبر و اهل بیت ایشان بوده است. اما در زمان ایشان و پس از حیاتشان اشخاصی روایاتی را به دروغ به آن‌ها نسبت دادند که در زمان زندگی ائمه روایات مورد بررسی قرار گرفته و در کتاب‌هایی جمع‌آوری شدند. از آن کتاب‌ها چیزی به ما نرسیده است اما علمایی از آن کتاب‌ها روایاتی را نقل نموده‌اند. در طول سالیان علمی جهت تشخیص صحت روایات و اتصال آن‌ها به معصوم به وجود آمد و در طی زمان تکمیل گردید که به علم رجال معروف است.

منابع اصلی آموزه‌های دینی

قرآن و سنت اهل بیت(ع) از منابع اصلی آموزه‌های دینی، اعم از احکام، معارف، اخلاق و … هستند؛ قرآن غالباً خطوط کلی را بیان می‌کند و تفسیر و تفصیل آن بر عهده پیامبر(ص) و جانشینان معصوم ایشان است که در قالب روایات به دست ما رسیده است. بدین جهت، حدیث و علوم مرتبط با آن، اهمیت ویژه‌ای دارند و آگاهی از آنها برای کسانی که می‌خواهند آموزه‌های یاد شده را جهت تبیین احکام و مساپل دینی به کار برند، یک ضرورت است. یکی از این علوم علم رجال نام دارد.

تعریف علم رجال

«علم رجال علمی است که درباره حالات و اوصاف راویان حدیث از آن جهت که سخن آنان مورد قبول است یا خیر و دلالت بر جواز و عدم جواز قبول قولشان در مورد نقل روایات معصومان(ع) دارد مانند عدالت و فسق و وثاقت و … بحث می‌کند.»

علت پیدایش علم رجال

در بین راویان احادیث افراد مختلف با آراء و عقاید گوناگون و خصوصیات اخلاقی متفاوت وجود دارند و با انگیزه‌های مختلف به نقل روایت پرداخته‌اند. امام علی(ع) راویان را به چهار دسته تقسیم می‌کنند:

• منافقان؛

• کسانی که در نقل حدیث دچار خطا و اشتباه شده‌اند؛

• کسانی که تخصص در حدیث را نداشته و جاهلانه به آن دست زده‌اند؛

• کسانی که احادیث را به درستی فرا گرفته و صادقانه نقل کرده‌اند

روشن است که تنها به روایات راویان قسم چهارم با اطمینان می‌توان توجه کرد و آنها را معتبر دانست. اما روایات بقیه اقسام راویان به راحتی قابل پذیرش نیستند خصوصاً راویان منافق که با انگیزه دشمنی اقدام به جعل و تحریف متون یا اسناد روایات کرده و آنها را به دروغ به معصوم(ع) نسبت داده‌اند. این عمل حتی در زمان پیامبر(ص) نیز انجام شده، که آن حضرت در مقابل آنان موضع‌گیری کردند. برای شناخت میزان ارزش و اعتبار روایات باید راویان آنها را شناخت و این امر با علم رجال محقق می‌شود.

تاریخ پیدایش و سیر تکاملی علم رجال

این علم، یکی از قدیمی‌ترین علوم اسلامی است و قدمت آن به اوائل نیمه دوم قرن اول بازمی‌گردد. چنان‌که ابو رافع کاتب امام علی(ع)، برای اولین بار کتابی در این زمینه نوشت و در آن اسامی شیعیان امام(ع) و نیز اسامی شرکت کنندگان در جنگ‌های بصره، صفین و نهروان را وارد نمود. پس از او نیز افراد دیگری از شیعیان در زمان ائمه(ع) در این خصوص کتاب نوشتند، مانند عبد الله بن جبله متوفی ۲۱۹ از اصحاب امام کاظم(ع)، حسن بن علی بن فضال متوفی ۲۲۴ از اصحاب امام کاظم(ع)، علی بن الحسن متولد ۲۰۶، فضل بن شاذان از اصحاب امام رضا(ع)، محمد بن خالد برقی از اصحاب امام کاظم(ع) و احمد بن محمد بن خالد برقی متوفی ۲۷۴، ولی متأسفانه کتاب هیچ‌کدام از افراد ذکر شده اکنون در دست نیست. اما علمای دیگری پیوسته در طی قرون بعدی در این موضوع تألیفاتی داشته‌اند.

اصول علم رجال

اصول اولیه علم رجال به صورت مختصر معرفی می‌شوند. این کتاب‌ها با استفاده از کتاب‌هایی که ذکر شده نوشته شده است و عبارتند از:

• اختیار معرفه الرجال معروف به رجال الکشی؛ مرحوم ابو عمرو محمد بن عبد العزیز کشی معاصر مرحوم کلینی کتابی در علم رجال با عنوان «معرفه الناقلین عن الائمه الصادقین» یا «معرفه الناقلین» نوشت که به دست سید بن طاووس و شهید ثانی نیز رسیده است ولی اکنون در دست نیست. این کتاب دارای اشکالات و اشتباهاتی بوده است که مرحوم شیخ طوسی آن را تصحیح کرد و اضافات آن را حذف کرد و به شکل مختصر تحت عنوان اختیار الرجال آن را عرضه کرد. ویژگی این کتاب این است که روایاتی که درباره راویان احادیث به ترتیب صحابه هر یک از معصومین(ع) وارد شده است در ذیل عنوان هر یک از آنها ذکر شده که خواننده می‌تواند با استفاده از آن روایات به حقیقت حال آنها آشنا شود.

• رجال النجاشی: این کتاب تألیف شیخ ابو العباس احمد بن علی بن احمد بن العباس مشهور به النجاشی متوفی ۴۵۰ است. بعضی ویژگی‌های این کتاب عبارتند از: ۱. اختصاص به رجال شیعه دارد و اگر از غیر شیعه هم نامی به میان می‌آورد به جهت این است که آن شخص یا از شیعه روایت نقل کرده یا کتابی برای شیعه نوشته است. ۲. غالباً به جرح و تعدیل راویان به صورت مستقل یا در لابلای بحث‌هایش پرداخته است. ۳. مؤلف در این علم تخصص بالایی دارد و بسیار دقیق بوده و معروف است که ایشان ضابطه‌مندترین علمای رجال است و حتی دقتش از شیخ طوسی و علامه حلی نیز بیش‌تر است. ۴. مؤلف علاوه بر دقت بالا دارای اطلاعات فراوانی هم در این علم بوده است.

• الفهرست و الرجال: این دو کتاب از تألیفات دانشمند شیعه در قرن ۴ و ۵، شیخ الطائفه ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی(ره) است. بعضی معتقدند، شیخ طوسی کتاب «الفهرست» را قبل از کتاب «الرجال» نوشته چرا که در کتاب دوم در قسمت «کسانی که از ائمه(ع) روایت نکرده‌اند»، موارد زیادی را به کتاب «الفهرست» خود ارجاع می‌دهد.

الفهرست؛ از مشخصات کتاب الفهرست این است که این کتاب به منظور معرفی مؤلفان اصول و تألیفات آنان نوشته شده و ۹۰۰ تن از نویسندگان و حدود ۲۰۰۰ جلد کتاب را معرفی کرده است. اما با اینکه در اول کتابش وعده کرده که به جرح و تعدیل راویان نیز بپردازد، اما این کار را فقط درباره عده کمی از آنان انجام داده است. ویژگی دیگر این است که می‌توان به کمک آن روایاتی را که مؤلف در کتاب تهذیب از اصول اصحاب، بدون ذکر طریق به آنها ذکر کرده از ارسال خارج کرده است. چون طرق آنها در این کتاب آمده است.

الرجال؛ بعضی از مشخصات کتاب رجال الطوسی: ۱. استقصا و ذکر تمام اصحاب پیامبر و ائمه اطهار(ع) به طوری که حتی ظالمان، فاسقان، معاندان و … را نیز ذکر کرده است. مثلاً خلفا و معاویه و عمرو بن العاص و امثال آنها را جزء اصحاب پیامبر(ص) آورده است حتی اگر روایت هم نقل نکرده باشند. چنان‌که کسانی چون عبید الله بن زیاد و … را از اصحاب امام علی(ع) شمرده و منصور دوانیقی را هم جزء اصحاب امام صادق(ع) ذکر کرده است. ۲. راویان متأخر از عصر ائمه(ع) را نیز ذکر کرده است.

کتب اربعه رجالی

برخی اصول اولیه علم رجال را همان کتاب‌هایی که معرفی شدند می‌دانند و از آنها با عنوان «کتب اربعه رجالیه» یاد می‌کنند. آیت الله سبحانی با تذکر این مطلب، چهار کتاب دیگر را به جهت قدمتشان جزء این دسته از کتب رجالی ذکر می‌کند که عبارتند از: ۱. رجال البرقی ۲. رساله ابی غالب رازی ۳. مشیخه الصدوق. ۴. مشیخه الشیخ الطوسی.

در طول تاریخ علمای علم رجال پیوسته در فکر تکمیل این علم بوده‌اند و کتاب‌های فراوانی با ویژگی‌های متمایز از خود به یادگار گذاشته‌اند که راه‌گشای دانش‌پژوهان و محققین در این عرصه بوده است.

مهم‌ترین کتاب‌های رجالی و مؤلفان آن‌ها

• فهرست منتجب الدین: تألیف علی بن عبیدالله بن حسن بن حسین؛

• معالم العلما، تألیف محمد بن علی بن شهر آشوب؛

• رجال ابن داود، تألیف، حسن بن علی بن داود حلی، معاصر علامه حلی؛

• خلاصه الاقوال فی علم الرجال معروف به رجال العلامه، تألیف علامه حسن بن یوسف بن مطهر؛

• مجمع الرجال، تألیف زکی الدین عنایت الله قهبای از شاگردان مقدس اردبیلی؛

• منهج المقال، تألیف محمد بن علی بن ابراهیم استر آبادی؛

• جامع الرواه، تألیف شیخ محمد بن علی اردبیلی که سال ۱۱۰۰ زنده بوده است؛

• نقد الرجال، تألیف سید مصطفی تفرشی؛

• منتهی المقال فی احوال الرجال، تألیف شیخ ابوعلی محمد بن اسماعیل حائری؛

• بهجه المقال، تألیف شیخ علی بن عبدالله محمد بن محب الله بن محمد جعفر علیاری تبریزی؛

• تنقیح المقال فی معرفه علم الرجال، شیخ عبدالله مامقانی؛

• قاموس الرجال تألیف شیخ محمد تقی تستری (شوشتری)؛

• طرائف المقال، تألیف سید محمد شفیع موسوی تفرشی؛

• مرتب الاساتید، تألیف آیت الله بروجردی؛

• معجم رجال الحدیث، تألیف آیت الله سید ابوالقاسم خویی.

تاریخ پیدایش علم رجال به اوائل نیمه دوم قرن اول هجری است و بعد از آن پیوسته رو به کمال بوده و کتاب‌های متعددی در این زمینه در طی قرون نوشته شده است.

مطالعه بیشتر

• کلیات فی علم الرجال، همان، ص۵۳–۱۴۷.

• علوم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، همان، ص۸۶–۱۰۶.

• المدخل الی علم الرجال و الدرایه، همان، ص۱۶–۴۲.