سوره انسان
سوره انسان (دهر) چه مضامینی دارد؟
سوره انسان، هفتاد و ششمین سوره قرآن است و ۳۱ آیه دارد. در مکی و مدنی بودن این سوره اختلاف است. بیشتر محتوای این سوره (از آیه ۵ تا ۲۲) به مقام و توصیف ابرار (نیکان) می‌پردازد. «وفای به نذر، ترس از قیامت، دادن طعام به مسکین و یتیم و اسیر تنها برای خشنودی خدا» از اوصاف ابرار بیان گردیده است. در این سوره در چهار آیه توصیه‌هایی به پیامبر(ص) دارد. از جمله شکیبایی در مقابل پروردگار و یاد کردن نام پروردگار در صبح و شام.
معرفی و جایگاه
هفتاد و ششمین سورهٔ قرآن کریم در مصحف، و نود و هشتمین سوره به ترتیب نزول. این سوره با ۳۱ آیه، ۲۴۰ کلمه و ۱۰۵۴ حرف در شمار سور مفصلات قرار می‌گیرد. «دهر» «انسان»، «هَلْ اَتی» و «اَبرار» از نام‌های این سوره است. مکی یا مدنی‌بودن این سوره محل اختلاف است، هرچند اغلب مفسران در مدنی‌بودن کل سوره، یا قسمتی از آن اتفاق نظر دارند.[۱]
علامه طباطبایی معتقد است این سوره به شهادت سیاقی که دارد یا همه‌اش یا حداقل اوایل آن که دوازده آیه است، در مدینه و نه آیه ذیلش در مکه نازل شده است.[۲]
سورهٔ دهر در ترتیب مصحف پس از سورهٔ قیامت قرار گرفته است و این دو را سوره‌های زوج هم دانسته‌اند. وجه ارتباط میان آنها را نیز پایان‌یافتن سورهٔ قیامت با آفرینش انسان، و شروع سورهٔ دهر با همین مبحث بیان کرده‌اند.[۳]
فضیلت تلاوت و تأمل در آیات
در روایات خواص تلاوت سورهٔ دهر، خواصی چون صحت جسم و دوری از امراض نقل شده است؛ همچنین، قرائت مستمر سوره را باعث تقویت نفس، نقل کرده‌اند. در روایاتِ فضایلِ سوره نیز فضایلی چون پاداش بهشت و حریر، همراهی با پیامبر(ص) در سرای آخرت نقل شده است؛ همچنین روایت شده است که خواندن این سوره در رکعت اول نماز صبح، انسان را از برخی شرور بازمی‌دارد.[۴]
در روایات آمده که پیامبر(ص) گفته است: «کسی که سوره هل اتی را بخواند پاداش او بر خداوند بهشت و لباس‌های بهشتی است».[۵] و در حدیثی از امام باقر(ع) آمده که یکی از پاداش‌های کسی که سوره هل اتی را در هر صبح پنجشنبه بخواند این است که در قیامت با پیغمبر(ص) خواهد بود.[۶]
آیه ۳ سوره انسان: ما راه را به او (انسان) نشان دادیم یا سپاسگزار خواهد بود یا ناسپاس.
محتوا
این سوره در آغاز، خلقت انسان را بعد از آنکه نامی از او در میان نبود خاطرنشان می‌سازد، و سپس می‌فرماید که خدای تعالی او را به راهی که تنها راه اوست هدایت کرد، حال یا این انسان شکر هدایتش را می‌گزارد، یا کفران می‌کند. آن گاه می‌فرماید برای کافران انواعی از عذاب و برای ابرار الوانی از نعمت آماده کرده، و اوصاف آن نعمت‌ها را در طی هجده آیه شرح می‌دهد، و پس از بیان اوصاف آن نعمت، روی سخن را به رسول گرامی خود نموده می‌فرماید: قرآن نازل شده از ناحیه اوست، و مایه تذکر بشر است، پس باید که در برابر حکم پروردگار خود صابر باشد، و هوا و هوس‌های کفار را پیروی نکند، و باید که پروردگار خود را صبح و شام به یاد بیاورد و برای او شبها به سجده بیفتد، و شبی طولانی تسبیح گوید.[۷]
اختیار انسان
از مهمترین آیات سوره انسان، آیه ۳ سوره انسان است که خداوند می‌گوید ما راه را به انسان نشان دادیم یا سپاسگزار خواهد بود یا ناسپاس. و در آیه ۸ سوره شمس می‌گوید: خداوند انسان را آفرید و راه فجور و تقوا را به او الهام کرد». این آیات از روشن‌ترین آیاتی است که بر آزادی اراده انسان و نفی مکتب جبر تأکید می‌کند.[۸]
مفسران گفته‌اند خداوند راه حق و باطل و هدایت و گمراهی را به انسان نشان داده است؛[۹] اما انسان خود سعادت یا شقاوت را اختیار می‌کند.[۱۰] و برای هر دو حال سپاس و ناسپاسی، خداوند به او قدرت داد.[۱۱]
گفته شده کافر با ناسپاسی خود زمینهٔ رشد، ترقی و وسعت وجودی را به فضای تنگ و محدودی تبدیل می‌کند که وصف آن در یک آیه (آیهٔ ۴) می‌گنجد. در مقابل، «ابرار» آنچنان در بسط روحی و معنوی قرار می‌گیرند و وصف خصوصیات و درجات آنان چنان بی‌انتهاست که ۱۸ آیه از این سوره را به خود اختصاص داده است و گویی هنوز ادامه خواهد داشت.[۱۲]
مضمون این آیه در جای دیگر قرآن نیز آمده است: «هر که بخواهد ایمان بیاورد و هر که بخواهد کافر شود.»[۱۳]
توصیف ابرار (نیکان)
در سوره انسان، از حضور ابرار در بهشت سخن می‌کند و از آیه ۵ تا ۲۲ به بیان مقام آنها در بهشت و ویژگی این افراد می‌پردازد. وفای به نذر، ترس از قیامت، دادن طعام به مسکین و یتیم و اسیر تنها برای خشنودی خدا، ترس از خدا و صبر از ویژگی‌های ابرار در این سوره است. مطابق آیات سوره انسان، جایگاه ابرار در بهشت است که در آن غرق نعمت هستند که به عنوان پاداش به آنها داده شده است.[۱۴]
واژهٔ ابرار مشتق از «بر»، به معنای بیابان وسیع و بی‌انتهاست. بر این اساس، ابرار با انفاق محبوب و گسستن ریشهٔ تعلقات دنیوی (آیهٔ ۸؛ نیز آل‌عمران، آیه ۹۲؛ سوره حشر، آیه ۹؛ سوره تغابن، آیه ۱۶) در نیکی خویش به وسعت مثال بر و بیابان رسیده‌اند. گستردگی وجودی ابرار خود دارای مراتبی است که در آیات ۵، ۶، ۱۷ و ۲۱ این سوره بیان، و به ۳ مرتبه از نوشیدن وصف شده است که هریک ناب‌تر و برگزیده‌تر از مرتبهٔ قبلی است. ابرار در آغاز راه، از شرابی به اندازهٔ کأس با مخلوط کافور و با مزاجی سرد (آیهٔ ۵) از دست عبادالله می‌نوشند (آیهٔ ۶)، که باعث زایل‌شدن حب دنیا و غلبهٔ خوف آخرت و در نتیجه، انفاق «ما یُحب» می‌شود. سرانجامِ این روند، امنیت از عذاب روز ترسناکی است که قلوب و ابصار در آن منقلب می‌گردند. در مرحلهٔ بعد مستانه از شرابی به اندازهٔ کأس با مخلوط زنجبیل و با مزاجی گرم (آیهٔ ۱۷) در سلسبیل، یعنی در راه‌رفتن به سوی خدا (آیهٔ ۱۸)، نوشانده می‌شوند که باعث شتاب در کمال می‌شود و مراتب بالایی در بهشت را به دست می‌آورند. در این تصویرسازی الٰهی نمادهایی مثل لباس سبز، دست‌بند نقره و خدمت ولدان مخلدون در سوره مطرح شده است (آیات ۱۸–۲۰). درنهایت، از شرابی ناب، طهور، بدون اندازه و ممزوج با هر مزاجی از دست خداوند سقایت می‌شوند و به مقام حضور می‌رسند. در بالاترین مرتبه، ابرار در جایگاهی قرار می‌گیرند که خطاب آنان از غیبت به مخاطب تغییر پیدا می‌کند. خداوند آنان را به‌طور مستقیم، مورد خطاب قرار می‌دهد و مقام آنان از شاکر به مشکور ارتقا می‌یابد (آیهٔ ۲۲).[۱۵]
سفارش‌هایی به پیامبر(ص)
سوره انسان دربردارنده توصیه‌هایی است که به پیامبر(ص) شده است. نزول قرآن بر او، شکیبایی در مقابل پروردگار، عدم اطاعت از گناهکار و کافر، یاد کردن نام پروردگار در صبح و شام، سجده و تسبیح در شب، مضمون این آیات است.[۱۶]
دستورهای آیات فوق گرچه به صورت برنامه‌ای برای پیامبر(ص) ذکر شده، ولی در حقیقت سرمشقی است برای همه کسانی که در مسیر رهبری معنوی و انسانی جامعه بشری گام برمی‌دارند.[۱۷]
منابع
- ↑ مطیع، مهدی، و زهرا عباسپور، «دهر»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۴، ذیل مدخل.
- ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۱۲۰.
- ↑ مطیع، مهدی، و زهرا عباسپور، «دهر»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۴، ذیل مدخل.
- ↑ مطیع، مهدی، و زهرا عباسپور، «دهر»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۴، ذیل مدخل.
- ↑ محدث نوری، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ هـ، ج۴، ص۳۵۵.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۲۸
- ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۱۲۰.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۹، ص۳۳۷.
- ↑ میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش، ج۱۰، ص۳۱۸.
- ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۶۱۵.
- ↑ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تصحیح ابوالقاسم گرجی، قم، حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۴۰۹.
- ↑ مطیع، مهدی، و زهرا عباسپور، «دهر»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۴، ذیل مدخل.
- ↑ سوره کهف، آیه ۲۹.
- ↑ سوره انسان، آیات ۵ تا ۲۲.
- ↑ مطیع، مهدی، و زهرا عباسپور، «دهر»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۴، ذیل مدخل.
- ↑ سوره انسان، آیات ۲۳ تا ۲۶.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۷۹.