پیش نویس:شاگردی جابر بن حیان نزد امام صادق(ع)
آیا جابر بن حیان، شیمیدان مسلمان، شاگرد امام صادق(ع) بوده است؟
شاگردی جابر بن حیان نزد امام صادق(ع) هرچند نزد تعدادی از محققان پذیرفته شده، اما در تحقیقات جدید مورد مناقشه قرار گرفته است. در این تحقیقات، با نقد درونی رسائل جابر، به این نتیجه رسیده‌اند که این مطلب که جابر در سدهٔ دوم می‌زیسته و شاگرد امام صادق(ع) بوده حقیقت ندارد.
دلایل مخالفان شاگردی جابر نزد امام صادق(ع) این است که در منابع معتبر، به‌ویژه منابع درجه اول، شاگردی چنین شخصی نزد امام و حتی حضور واقعی او در حلقه‌های علمی و دینی شیعیان آن حضرت تأیید نشده است. آن چنان‌که در کهن‌ترین و معتبرترین منابع رجالی شیعه، از قبیل کتاب رجال نجاشی و رجال و فهرست شیخ طوسی و رجال کَشّی هیچ ذکری از فردی به نام جابر بن حیان در میان نیست.
در مقابل، محققانی شاگردی جابر نزد امام صادق(ع) را بنا بر منابعی که از قرن چهارم به بعد این موضوع را نقل کرده‌اند، پذیرفته‌اند مانند: سید محسن امین و مرتضی مطهری. مطهری با تکیه بر نظر ابن‌ندیم که جابر را از شاگردان امام صادق(ع) دانسته، می‌گوید او کیمیاوی (شیمیدان) و شاگرد امام صادق(ع) بوده است. مطهری با تأکید بر وجود مجهولات راجع به جابر بن حیان و اینکه در کتاب‌های شیعه اسمی از او نیست، باز هم او را از شاگردان مبرّز امام صادق(ع) برمی‌شمرد.
زندگی جابر بن حیان
ابو عبدالله جابِرِ بْنِ حَیّان که با نسبت‌های ازدی، کوفی و طوسی و لقب صوفی خوانده شده است، دانشمند علم کیمیا و فیلسوف شیعی سدهٔ دوم هجری قمری شمرده شده است. مجموعهٔ بزرگی از آثار در کیمیا و فلسفهٔ طبیعی به او منسوب شده است.[۱] از نظر محققان، اطلاعات منابع کهن درباره جابر یک دست نیست و در خود آنها نشانه‌هایی از شک در واقعیت وجود جابر است.[۱]
داده‌های تاریخی موجود در زمینه زندگی جابر حاکی از آن دانسته شده که او احتمالاً در سده دوم هجری قمری در محیط شیعی عراق به‌دنیا آمده است. در مدینه، نزد امام صادق(ع) شاگردی کرده و دانش کیمیا و تعالیم فراوان دیگری را از آن حضرت اخذ نموده است. سپس، مدتی در بغداد و در میان اطرافیان خاندان برمکی (خاندان قدرتمند ایرانی‌نژاد در دستگاه خلافت عباسی) به‌سر برده است.[۲] ابن‌ندیم از قول شخصی به نشانی خانه جابر در بغداد و کشف آزمایشگاه او در کوفه، در زمان عزالدوله دیلمی، از امرای آل‌بویه، اشاره کرده است. او اشاره کرده که پس از بررسی این محل هاونی در آنجا پیدا شده که در آن قطعه‌ای طلا وجود داشته است. طبق گفته ابن‌ندیم، جابر به‌دلیل آب و هوای شهر کوفه که مناسب کیمیاگری بوده، در آنجا به کار اکسیر می‌پرداخته است.[۳]
از سال ۱۸۷ق که برمکیان مغضوب هارون خلیفه عباسی شدند، جابر به زندگی مخفیانه روی آورد و سرانجام در سال ۲۰۰ق و در زمان خلافت مأمون عباسی درگذشته است.[۲]
مخالفان
برخی محققان غربی با نقد درونی رسائل جابر به این نتیجه رسیده‌اند که این مطلب که جابر در سدهٔ دوم می‌زیسته و شاگرد امام صادق(ع) بوده حقیقت ندارد.[۱] دلایل مخالفان این است که در منابع معتبر، به‌ویژه منابع درجه اول، شاگردی چنین شخصی نزد امام صادق(ع) و حتی حضور واقعی او در حلقه‌های علمی و دینی شیعیان آن حضرت تأیید نشده است. آن چنان‌که در کهن‌ترین و معتبرترین منابع رجالی و فهرستی شیعه، از قبیل کتاب رجال نجاشی و رجال و فهرست شیخ طوسی و رجال کَشّی هیچ ذکری از فردی به نام جابر بن حیان در میان نیست.[۲]
برخی محققان، وجه ایجابی تحقیقات محققان غربی درباره جابر و نفی شاگردی او نزد امام صادق(ع) را این دانسته‌اند که آنان رساله‌های جابری را تألیف گروهی از نویسندگان اسماعیلی قرمطی دانسته‌اند. نویسندگانی که طی حدود یک قرن، میان نیمهٔ دوم سدهٔ سوم تا نیمهٔ اول سدهٔ چهارم هجری قمری، این رساله‌ها را نگاشته‌اند؛ به همین دلیل است که آنان در اشاره به آثار جابر از عبارت «رسائل جابری» و نه «رسائل جابر» بهره می‌گیرند. از نظر این محققان اصالت تاریخی جابر رد می‌شود و این مسئله‌ای است که در تحقیقات تاریخ علم به «مسئلهٔ جابری» مشهور شده است.[۱] از دیگر مخالفان وجود شخصیتی به نام جابر بن حیان و شاگردی او نزد امام صادق(ع) می‌توان به سید احمد مددی، از علما و مدرسان حوزه علمیه قم، اشاره کرد.[۴]
موافقان
منابعی که به شاگردی جابر بن حیان نزد امام صادق(ع) اشاره کرده‌اند از منابع قرن چهارم به بعد هستند؛ از جمله ابن‌ندیم (درگذشته ۴۳۸) در الفهرست،[۳] ابن‌طاووس (درگذشته ۶۶۴ق) در فرج المهموم،[۵] ابن‌خَلَّکان (درگذشته ۶۸۱ق) در وفیات الاعیان،[۶] صَفَدی (درگذشته ۷۶۴ق) در الوافی بالوفیات[۷] و سید محسن امین (درگذشته ۱۳۷۱ق) در اعیان الشیعه[۸] جابر را از شاگردان امام جعفر صادق(ع) دانسته‌اند.
برخی دیگر از محققان شیعه، با چشم‌پوشی از ضعف‌های موجود در اخبار مربوط به شاگردی جابر نزد امام صادق(ع) این موضوع را پذیرفته‌اند؛ برای نمونه مرتضی مطهری معتقد است در تاریخ اسلام شخصی به نام جابر بن حیان وجود دارد که از عجایب افراد تاریخ اسلام است. مطهری با تکیه بر نظر ابن‌ندیم که جابر را از شاگردان امام صادق(ع) دانسته، می‌گوید او کیمیاوی و شیمیدان و شاگرد امام صادق(ع) بوده است. مطهری با تأکید بر وجود مجهولات راجع به جابر بن حیان و اینکه در کتاب‌های شیعه اسمی از او نیست، باز هم او را از شاگردان مبرّز امام صادق(ع) برمی‌شمرد.[۹]
منابع
- ↑ پرش به بالا به: ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ کوهکن، رضا، «جابر بن حیان»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳، ج۱۷، ذیل واژه.
- ↑ پرش به بالا به: ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ جهانبخش، جویا، «میراث جابر بن حیان یا مرده ریگ کیمیایی غالیان»، آینه پژوهش، شماره ۱۲۰، اسفند ۱۳۸۸ش، ص۱۲۰.
- ↑ پرش به بالا به: ۳٫۰ ۳٫۱ ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق ابراهیم رمضان، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۵.
- ↑ مددی، سید احمد، «گفت‌وگو: تحول در فقه، نسخه‌شناسی و اصول فقه حکومتی»، فقه (کاوشی نو در فقه)، شماره ۵۸، زمستان ۱۳۷۸ش، ص۸۸–۸۹.
- ↑ ابن‌طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم، دار الذخائر، ۱۳۶۸، ص۱۴۶.
- ↑ ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۰م، ج۱، ص۳۲۷.
- ↑ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد الارناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۲۷.
- ↑ امین، سید محسن بن عبدالکریم، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۳۰.
- ↑ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش، ج۱۸، ص۷۸.