ویژگی‌های اخلاقی پیامبر(ص)

سؤال

پیامبر(ص) دارای چه ویژگی‌هایی بود؟

بردباری، خوش‌خویی، راست‌گویی، امانت‌داری، صداقت، شجاعت و مهربانی برخی از اوصاف ستوده پیامبر اسلام شمرده می‌شود. در آیه ۴ سوره قلم پیامبر به «خُلق عظیم» توصیف شده است. در آیه ۱۵۹ سوره آل عمران آمده است: «پس به برکت رحمت الهی (در برخورد) با مردم نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند.»

روایات زیادی وجود دارد که از اخلاق حسنه و بی نظیر پیامبر(ص) حکایت می‌کند. گفته شده حضرت محمد(ص) خوش‌خوترینِ مردمان بود. نه دشنام می‌داد و نه بد زبانی می‌کرد و نه در کوچه و بازار، هیاهو به راه می‌انداخت و نه بدی را با بدی جبران می‌کرد؛ بلکه می‌بخشید و گذشت می‌کرد. امام علی(ع) در بیان ویژگی رسول اکرم(ص) می‌گوید: پیامبر(ص) روی زمین‌ غذا می‌خورد و چون بندگان می‌نشست و به دست خود، کفش خویش را پینه می‌زد و جامه خود را وصله می‌نمود و بر مرکب بی پالان سوار می‌شد و دیگری را همراه خود سوار می‌کرد. گفته شده پیامبر(ص) دوست نداشت افراد پشت سر ایشان حرکت کنند و می‌فرمود: چنین کاری زمینه‌ساز غرور است.

خوشخویی

آیه ۴ سوره قلم بیان می‌کند که پیامبر(ص) خویی والا دارد. امام صادق(ع) می‌گوید اخلاق پیامبر خدا، تجسّمِ این سخن خداوند بود: «عفو را پیشه کن و به نیکی، فرمان بده و از جاهلان، روی گردان»(آیه ۱۹۹ سوره اعراف). پیامبر(ص) گفته است شبیه‌ترینِ شما به من، خوش‌خوترینِ شماست. در صحیح البخاری آمده است که پیامبر(ص) نیک‌خوترینِ مردمان بود.

مسند ابن حنبل به نقل از عایشه، در پاسخ به این سؤال که اخلاق پیامبر(ص) در محیط خانه چگونه بود، می‌گوید خوش‌خوترینِ مردمان بود. نه دشنام می‌داد و نه بد زبانی می‌کرد و نه در کوچه و بازار، هیاهو به راه می‌انداخت و نه بدی را با بدی جبران می‌کرد؛ بلکه می‌بخشید و گذشت می‌کرد.

امانت‌داری

گفته شده حضرت محمد(ص) پیش از آن که به وی وحی نازل شود، قریش به وی «امین» می‌گفت. در اوصاف پیامبر گفته شده او مردی بود که از همه قوم خود جوان‌مردتر، نیک‌خوتر، خوش برخوردتر، همسایه‌دارتر، بردبارتر، امانتدارتر، راستگوتر، و از بد زبانی و آزاررسانی، به دور بود. هرگز دیده نشد که با کسی کشمکش و مجادله کند. خداوند، اخلاق و خصال پسندیده را در وجود ایشان جمع کرده بود تا جایی که قومش او را «امین» نامیدند و در مکه، غالباً با لقب امین از ایشان یاد می‌شد.

راستگویی

یکی از ویژگی‌های اخلاقی پیامبر صداقت و راستی وی بود. صداقت و راستی در گفتار و اعمال فرستادگان الهی موجب جلب اطمینان مردم به پیام آوران الهی می‌شود و زمینه را برای پذیرش دعوت آن‌ها فراهم می‌آورد. به عبارت دیگر، اعتقاد به دروغ بودن گفتار رسولان الهی سبب سلب اعتماد مردم از آن‌ها می‌شود. رسول خدا(ص) در مورد قباحت دروغگویی می‌گوید: مؤمن هر گاه بدون عذر دروغی بگوید هفتاد هزار ملک او را لعنت می‌کنند و بوی گندی از قلبش بیرون می‌آید که تا به عرش می‌رسد.

عایشه، همسر پیامبر(ص)، می‌گوید نزد پیامبر خدا، هیچ خصلتی منفورتر از دروغ نبود و هرگاه مطلع می‌شد که یکی از اصحابش دروغی گفته است، به او بی‌اعتنایی می‌کرد، تا آن که می‌فهمید توبه کرده است.

شجاعت

از امام علی(ع) روایت است که گفته در جنگ بدر، ما به پیامبر(ص) پناه می‌بردیم و او از همه ما به دشمن نزدیک‌تر بود و در آن روز، از همه ما شجاعت بیشتری نشان داد. در صحیح مسلم آمده است که پیامبر خدا، زیباترین و بخشنده‌ترین و شجاع‌ترینِ مردم بود. شبی، مردم مدینه صدایی شنیدند و دچار وحشت شدند. عدّه‌ای از مردم، به طرف صدا حرکت کردند. پیامبر که پیش‌تر از آنها به طرف صدا رفته بود، وقتی سوار بر اسب برهنه ابو طلحه و شمشیر به دوش برمی‌گشت، آن عدّه را دید و فرمود: «نترسید، نترسید».

مهربانی

یکی از ویژگی‌های برجسته اخلاقی پیامبر اعظم(ص) نرم خویی و مهربانی وی بود. این خصوصیت آن قدر ارزشمند بود که خداوند علت جذب مردم عصر بعثت را در دارا بودن همین ویژگی برای حضرت مطرح نموده است. در آیه ۱۵۹ سوره آل عمران آمده است: «پس به برکت رحمت الهی (در برخورد) با مردم نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند.»

گفته شده خداوند جز بر پیامبر اسلام، بر هیچ‌یک از پیامبران دو نام از نام‌های خویش یعنی «رَؤُفٌ، رَحِیمٌ» را اطلاق نکرده است. در مکارم الأخلاق به‌ نقل از انَس آمده است: اخلاق پیامبر خدا چنین‌ بود که هرگاه یکی‌ از اصحابِ خود را سه روز نمی‌دید، جویای حالش می‌شد. اگر به مسافرت رفته بود، برایش دعا می‌کرد و اگر در شهر بود، به دیدنش می‌رفت و اگر بیمار بود، از او عیادت می‌کرد.

بردباری

از ویژگی هایی که از آیات قرآن استفاده می‌شود بردباری پیامبر است. خداوند به پیامبر دستور می‌دهد: «عفو و میانه‌روی را پیشه کن (عذر مردم را بپذیر و بر آنان آسان بگیر)، و به کارهای عقل پسند و نیکو فرمان بده، و از جاهلان اعراض کن. (سوره اعراف، آیه ۱۹۹) پیامبر(ص) از طرف خداوند مأمور به صبر بود. در آیه سوره احقاف، آیه ۳۵ آمده که صبر کن همانگونه که پیامبران اولوا العزم قبل از تو نیز صبر کردند.

در صحیح البخاری به نقل از انَس آمده است: من با پیامبر خدا راه می‌رفتم و ایشان بُردی نجرانی، با حاشیه‌ای زبر و درشت، بر تن داشت. بادیه‌نشینی از راه رسید و ردای ایشان را محکم کشید. من به گردن پیامبر(ص) نگاه کردم و دیدم که حاشیه ردا، از شدّت کشیدن، روی گردن ایشان رد انداخته است. آن بادیه‌نشین، سپس گفت: ای محمّد! دستور بده از مال خدا که نزد توست، به من بدهند. پیامبر(ص) به طرف او برگشت و خنده‌ای کرد و سپس دستور داد به او چیزی عطا کنند.

حیا

روایت است که پیامبر با حیاتر از دخترانِ پرده‌نشین بود. پیامبر چندان باشرم و حیا بود که هیچ چیز از او خواسته نمی‌شد، مگر این که آن را عطا می‌کرد.

فروتنی

یکی از ویژگی‌های اخلاقی رسول اکرم(ص) که رمز موفقیت وی و سبب جذب مردم به سوی ایشان و دین اسلام می‌شد، تواضع و فروتنی ایشان بود، امام علی(ع) در بیان این ویژگی رسول اکرم(ص) می‌فرماید: پیامبر(ص) روی زمین‌می‌خورد و چون بندگان می‌نشست و به دست خود، پای‌افزار خویش را پینه می‌زد و جامه خود را وصله می‌نمود و بر مرکب بی پالان سوار می‌شد و دیگری را همراه خود سوار می‌کرد.

رفتارهای متواضعانه پیامبر اکرم(ص) در حدی بود که آن حضرت با همگان غذا می‌خورد، دعوت هر کس، حتی فقیرترین مردم را می‌پذیرفت. دوست نداشت افراد پشت سر ایشان حرکت کنند و می‌فرمود: چنین کاری زمینه‌ساز کبر است.

پیامبر(ص) گفته است خداوند متعال، به من وحی فرمود که: «فروتن باشید، تا هیچ‌کس به دیگری فخر نفروشد و کسی به کسی تعدّی نکند». در روایتی پیامبر گفته است: «من همان گونه غذا می‌خورم که بندگان می‌خورند، و همان‌طور می‌نشینم که بندگان می‌نشینند؛ زیرا من، بنده‌ای بیش نیستم». گفته شده پیامبر(ص) از زمانی که خداوند او را برانگیخت، در حال تکیه دادن غذا نخورد، و خوش نداشت که مانند پادشاهان باشد.