کتاب سلیم بن قیس هلالی

سؤال

نظر علما در خصوص کتاب سلیم بن قیس هلالی چه می‌باشد؟

سلیم بن قیس هلالی
اطلاعات کتاب
نویسنده	سلیم بن قیس هلالی
تاریخ نگارش	قرن اول
موضوع	.
زبان	عربی

کتاب سُلَیم بن قیس هِلالی،

مؤلف

بن قیس عامری کوفی هلالی، مکنّی به ابو صادق، از اجلّای محدّثین شیعه و اکابر اصحاب حضرت امیر المؤمنین و حسنین ع و حضرت سجّاد و حضرت باقر علیهم السلام می‌باشد که نزد آن بزرگواران بسیار محبوب، بمنزله ارکان اربعه و اخبار بسیاری در مدح او وارد و از اولیای خانواده عصمت بود. کتاب او معروف و یکی از اصول اربع مأه مشهوره و نخستین کتابی است که از شیعه ظهور یافته است. در آن کتاب از حضرت امیر المؤمنین ع و سلمان و ابو ذر و مقداد و عمّار روایت می‌کند و صدوق و کلینی و دیگر اکابر محدّثین اعتماد تمام بر آن دارند. هلالی گفتن او بجهت آن بوده که همیشه هلال را می‌دیده است.

سلیم دوسال قبل از هجرت، در اطراف کوفه چشم به جهان گشود. او خردسالی خود را در کوفه سپری کرد. و از سواد خواندن و نوشتن برخوردار شد. او ۱۲ ساله بود که حضرت محمد(ص) رحلت کرد. سلیم از اصحاب امام علی، امام حسن، امام حسین و امام سجاد (علیهم السلام) بود.

معرفی و جایگاه

کتاب معروفی است که در آن تاریخ و وقایع صدر اسلام و دوران خلافت خلفا و حوادث و رویدادهای وارده بر علی علیه السلام و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله با جزئیات بیشتری نسبت به مصادر دیگر در آن درج شده است. عده ای از محققان از جمله ابن غضائری در صحت این کتاب تردید دارند.

کتاب سلیم بن قیس هلالی، از کتاب‌های معروف بین شیعه است که در مورد آن مباحث زیادی مطرح است. گفته شده که اگر اعتبار کتاب تمام شود، یک سند شیعی است که در قرن اول تدوین شده است و در مسائل متعددی می‌توان به آن رجوع کرد. ولی برخی متفکران شیعه ضمن پذیرش وثاقت سلیم و این که او دارای کتاب مورد قبولی بوده است، درباره کتاب موجود رای به بی‌اعتباری آن داده‌اند. از طرفی برخی افرادی که به نشر کتاب پرداخته‌اند به صحت آن معتقدند.

ابن ندیم، شیخ طوسی، محمدتقی مجلسی و علامه مجلسی از موافقان این کتاب هستند و در مقابل، شیخ مفید، علامه حلی، از مخالفان این کتاب هستند.

این کتاب با خبر واحد و از طریق یک راوی نقل شده است و تنها راوی آن آبان بن ابی عیاش است. بر پایه اطلاعات موجود در آغاز کتاب سلیم، عمر بن اذینه اعلام داشته که آبان بن ابی عیاش یک ماه پیش از مرگش (۱۳۸ق) او را فراخوانده و نسخه کتاب سلیم بن قیس هلالی را به او سپرده و او از برای حفظ نسخه و مراقبت از آن تعهد گرفته است.

بر پایه آگاهی‌های موجود که بر آرا و نظرات عالمان فن حدیث و رجال استوار است، آبان بن ابی عیاش شخص موثقی نبوده و استحکام شخصیتی لازم را برای ورود به این عرصه نداشته است.

صاحب نظران حدیث شیعه، اعتقاد دارند آبان بن ابی عیاش این کتاب را جعل کرده یا دست کم کتاب را تغییر و تحریف کرده است.

ابن الغضائری در قرن پنجم جزو نخستین صاحب نظرانی بوده که با استناد به منابع و محافل شیعه، آبان بن ابی عیاش را به عنوان جاعل کتاب سلیم شناسانده است.

برخی صاحب نظران در این باره معتقدند تمام محققان شیعه بر مجعول بودن کتاب سلیم رای داده‌اند و برخی البته، مجعول بودن کتاب را مورد تردید قرار داده‌اند.

«اسرار آل‌محمد»
ترجمه فارسی از کتاب سلیم بن قیس هلالی

محتوا

مهمترین موضوعات مطرح شده در این کتاب به شرح است:

1. تأکید بر افضل بودن اهل‌بیت(ع)؛
2. اثبات ولایت و وصایت امام علی(ع) بعد از پیامبر(ص)؛
3. تصریح به تعداد امامان شیعه از سوی پیامبر و معرفی آنان؛
4. تصریح به اینکه امام مهدی(عج) از نسل نهم امام حسین(ع) است؛
5. بیان جزئیات واقعه سقیفه و شیوه برخورد امام علی(ع) و یاران وی؛
6. واقعه هجوم و آتش زدن خانه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)؛
7. مرتد شدن همه اصحاب پس از درگذشت پیامبر(ص)، مگر چهار نفر: سلمان، ابوذر، مقداد و زبیر؛
8. توطئه قتل امام علی(ع) توسط خالد بن ولید به دستور ابوبکر؛
9. عدم ایمان دو خلیفه اول و باقی بودن آنان بر عقاید پیش از اسلام؛
10. جمع‌آوری قرآن توسط امام علی(ع) و موضع وی در برابر جمع‌آوری قرآن توسط عمر و عثمان؛
11. پیشگویی پیامبر(ص) و امام علی(ع) درباره حکومت ظالمانه اموی و نهضت عباسیان و ظلم به شیعیان.

اعتبار کتاب

ابن غضائری آغازگر تشکیک در محتوای کتاب سلیم است که به دنبال آن حکم به جعلی و ساختگی بودن کتاب کرده

گروهی کتاب سلیم را از اصول مستند و معتبر می‌دانند. در راس این گروه ابوزینب محمدبن ابراهیم نعمانی قرار دارد. آقابزرگ تهرانی، علامه مجلسی، محمدتقی مجلسی، شیخ حر عاملی، علامه تفرشی و سید هاشم بحرانی اشاره کرد.

عده ای معتقدند کتاب سلیم مجعول نیست اما برخی از اخبار و روایات آن جعلی است و کتاب خالی از تحریف نیست. شیخ مفید و علامه حلی از این دست هستند.

عده ای هم این کتاب را از اساس جعلی و اسناد این کتاب به سلیم را مخدوش می‌دانند. شهید ثانی، سیدبن طاووس، علامه شعرانی، و علامه حسن‌زاده آملی این نظر را پذیرفته‌اند. محمدباقر بهبودی نیز این کتاب را جعلی می‌داند اما نه به وسیبه آبان بن ابی عیاش بلکه یکی از غلاة.

تیتر

شهرت سلیم بیشتر به دلیل کتابی است که از او به یادگار مانده و در طول قرون متمادی بحث‌های گوناگونی را برانگیخته است. تا آنجا که شواهد نشان می‌دهد این کتاب دست کم از اوایل قرن سوّم هجری تاکنون در بین دانشمندان و توده شیعیان رواج داشته و حتی در بین علمای اهل تسنّن نیز معروف بوده است.

پژوهش‌های جدیدی نیز وجود دارد که اصل وجود تاریخی شخصی به نام «سلیم بن قیس» را زیر سؤال می‌برد. بر طبق این پژوهش‌ها، مطالب مربوط به «سلیم بن قیس» در هیچ منبعی تاریخی و رجالی ای جز خود کتاب «کتب سلیم بن قیس» وجود ندارند و هر منبع دیگری نیز چیزی درباره او ذکر کرده، نهایتاً به مطالب خود همین کتاب «سلیم بن قیس» رجوع کرده است. وقتی این موضوع را در کنار این نکته مهم لحاظ می‌کنیم که همه مطالب این نقل شده از این کتاب، به خاطر منتهی شدن به یک راوی ضعیف یعنی آبان بن ابی عیاش - کسی که به خاطر دلایلی چند چون ضعف در حفظ حدیث(۱۲) و دچار فراموشی شدن در نقل و راویان احادیث(۱۳) از سوی محدثان اهل سنت غیرقابل استناد معرفی شده(۱۴) و در نگاه رجال شناسان شیعه و سنی غیرموثق دانسته شده است. (۱۵) - خبر واحد غیر موثق به‌شمار می‌آیند، این ایده می‌تواند موجه به نظر برسد که وجود خارجی و تاریخی شخصیتی به نام سلیم بن قیس شدیداً مخدوش است و به نظر می‌رسد خود آبان بن ابی عیاش یا عده ای دیگر با همیاری او در صدد جعل مطالبی در کتابی منتسب به نویسنده ای گمنام به نام «سلیم بن قیس» بوده‌اند.

بسیاری از علمای شیعه چه در قرون متقدم و چه در قرون متاخر، استناد این کتاب را به «سلیم بن قیس» و مندرجات آن را صحیح دانسته‌اند. برای مثال می‌بینیم که کشی کتاب را توثیق و تأیید می‌کند(۱۷) و ابن ندیم آن را به عنوان اوّلین کتابی که برای شیعه ظاهر شده، پذیرفته است. (۱۸) نعمانی نیز درباره اش می‌گوید که: در بین همه اهل علم و راویان حدیث ائمه (علیهم السلام) اختلافی نیست که کتاب سلیم بن قیس هلالی از بزرگ‌ترین و قدیم‌ترین کتاب‌های پایه ای است که اهل علم و راویان حدیث اهل بیت (علیهم السلام) نقل کرده‌اند(۱۹) و نیز درباره این کتاب در «الغیبه» می‌نویسد: «شک نیست که (در میان شیعیان از بین کسانی که علم را حمل و آن را از ائمه روایت کرده‌اند) کتاب سلیم بن قیس هلالی از ارزشمندترین اصول شیعه به‌شمار می‌رود؛ زیرا، آنچه در این اصل آمده است همه از مقداد و سلمان و ابوذر و مانند آنها که پیامبر و علی (علیهماالسلام) را دیده‌اند و کلام شان را شنیده‌اند نقل شده است. کتاب سلیم از اصولی است که شیعه به آن رجوع می‌کند و برآن اعتماد می‌نماید. (۲۰) علاوه بر آنها، قاضی بدرالدین سُبکی نیز درباره این کتاب می‌گوید که: اوّلین کتابی که برای شیعه تألیف شده است. (۲۱) و محمد باقر خوانساری نیز درباره اش می‌نویسد که: اوّلین تألیف و تدوین در اسلام است که احادیث را جمع کرده است. (۲۲) محدث قمی نیز آن را اوّلین کتابی معرفی می‌کند که برای شیعه ظاهر شده و بین محدّثین معروف است. یکی از شواهدی که می‌تواند مستمسک مخالفین این کتاب قرار بگیرد، نام برده نشدن از این کتاب در گفته‌ها و احتجاجات برخی از علمای برجسته پیشین است. برای مثال سید مرتضی در سراسر کتب و رسائل خویش از کتاب سلیم نام و یادی به میان نمی آورد و در سراسر آثار خویش تنها یک روایت کوتاه از سلیم نقل کرده است. این درحالی است که مخصوصاً در کتاب «الشافی» بر سر مطالبی که به صراحت در نسخه موجود از سلیم آمده با یکی از علمی هم عصر خویش، قاضی عبدالجبار به بحث پرداخته است. شیخ مفید معتقد است: اعتماد و عمل به اکثر روایات آن به جهت تدلیس و آشفتگی جایز نیست و شایسته است از عمل به همه روایات و تقلید از همه راویان آن اجتناب شود؛ بلکه باید به علما مراجعه شود تا بر احادیث صحیح و فاسد آن وقوف حاصل شود.

تیتر

ميان روايتِ مشايخ حديث از سليم در قرن چهارم و پنجم با مندرجات فعلى كتاب سليم اختلاف است و اين خود يكى ديگر از مسائلى است كه بايد مورد تحقيق و بررسى قرار گيرد. حتى با يك نگاه اجمالى مى توان دريافت كه موضوعات فراوانى از نسخه موجود در هيچ يك از متون روايى قرون اوليه (نظير كافى, اكمال, خصال, من لايحضر, استبصار و المسترشد) نقل نشده است. در مقابل, بيشتر رواياتى كه از سليم در آن زمان نقل شده, معمولاً به اخلاقيات و حداكثر به فضايل اهل بيت(ع) اختصاص دارد. بخش مهم و برجسته كتاب سليم به مثالب و مطاعن مربوط مى شود. اين گونه مضامين در منابع اوليه معمولاً از سليم روايت نشده است. شواهد بسيارى در دست است كه نشان مى دهد بر روايات سليم در طول زمان مقدارى افزوده شده يا از آن كاسته گرديده است.

اشكالاتى كه ابن الغضائرى و به تبع, ديگران, بر كتاب سليم وارد كرده اند عبارت است از:

الف ـ در سند كتاب از اَبان ابن ابى عياش و ابراهيم بن عمر صنعانى نام برده شده كه ابن الغضائرى هر دو را ضعيف مى شمارد.28 مخصوصاً كه گفته اند كتاب سليم تنها از طريق ابان بن سليم استناد مى يابد.29 از اين گذشته سند روايت مختلف و پريشان است. عمر بن اُذينه گاه مستقيماً از اَبان نقل مى كند و گاه به واسطه ابراهيم بن عمر صنعانى.30 اين مطلب بويژه با آنچه در مقدمه كتاب سليم آمده ناهماهنگ است. در آنجا ابان كتاب سليم را به عمر بن اُذينه مى سپارد.

ب ـ در كتاب سليم نشانه هايى از وضع و تدليس وجود دارد. از جمله آورده است كه ابوبكر در هنگام وفات به غصبِ ولايت امير مؤمنان(ع) اعتراف نمود و فرزندش محمّد بن ابوبكر او را نصيحت كرد. در حالى كه محمّد در حجةالوداع به دنيا آمد و در آن زمان تنها سه سال داشته است. همچنين گفته شده كه در يكى از رواياتِ سليم, ائمه شيعه را سيزده نفر دانسته است. از اينجا احتمال داده اند كه راوى, زيدى مذهب بوده و روايت را بسود اعتقادات خويش جعل كرده است و….

امّا نظريه سوم راهى در ميان اين دو مى جويد. از يك سو كتاب سليم و سند آن را اجمالاً تصديق مى كند و ادلّه ابن الغضائرى دائر بر مجعول بودن اصل كتاب را نادرست مى داند; و از سوى ديگر معتقد است آنچه از نسخه هاى كتاب در قرون بعد برجاى مانده خالى از تحريف و تدليس نيست. تا آنجا كه مى دانيم اوّلين كسى كه اين رأى را پيشنهاد كرده شيخ مفيد در كتاب تصحيح الاعتقاد است. او به همين دليل معتقد است كه به روايات سليم بايد به ديده احتياط نگريست و تنها پس از نقد و بررسى به نقل و نشر آن پرداخت.31 چنانكه گفتيم, به يك احتمال علاّمه حلّى را مى توان از اين گروه برشمرد.

متن و مضمون پاره اى از روايات سليم (نسخه موجود) خالى از اضطراب و دوگانگى و گاه سستى و كاستى نيست.