مصباح المتهجد
 | این مقاله هماکنون به دست A.rezapour در حال ویرایش است. |
زاد المعاد از کیست و چه محتوایی دارد؟
| مصباح المتهجد | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | شیخ طوسی |
| تاریخ نگارش | قرن پنجم |
| موضوع | ادعیه و زیارات |
| زبان | عربی |
نویسنده
طوسی، محمد‌بن حسن‌بن علی، ملقّب به شیخ الطائفه، فقیه، محدّث و متکلم امامی قرن پنجم است. وی در سال ۳۸۵ قمری در طوس به دنیا آمد.
پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به شیخ طوسی رسید. وی ۴۱ سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. مهمترین و تأثیرگذارترین استادان طوسی، شیخ مفید و سید مرتضی بودند. شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. التبیان فی تفسیر القرآن، تهذیب الاحکام، الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار، المجالس که به الأمالی مشهور است، تلخیص‌الشافی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، المبسوط، الرجال، مصباح المتهجد از آثار مشهور اوست. او نخستین کس در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر قرآن نگاشت و کتابی تفصیلی در اصول فقه نوشت.[۱]
اهمیت و جایگاه
کتاب مصباح المتهجد نخستین کتاب جامع و روشمند در زمینه گردآورى کتاب ادعیه شیعى به شمار می‌رود.[۲] کتاب مصباح المتهجد یکی از مهمترین و معتبرترین منابع مربوط به دعا و اعمال (عبادات) مستحب در طول ایام سال است. این کتاب بر اساس روایات معتبر نبوی و اهل بیت(ع) تنظیم شده است و در ضمن برخی از دعاها بخشی از احکام فقهی مربوط به عبادات نیز بیان شده است. با توجه به روایی بودن متن مصباح المتهجّد، این کتاب یکی از معتبرترین منابع دست اول حدیثی شیعه به شمار می‌رود و از همان زمان تالیف مورد توجه دانشمندان و عموم مردم قرار گرفت؛ به طوری که منبع تدوین بسیاری از کتاب‌های ادعیه مثل عده الداعی، مفاتیح الجنان و اقبال الاعمال قرار گرفته است. دلیل اهمیت و اعتبار روایی کتاب این است که شیخ طوسی آن را با استفاده از کتابخانه شاپور بغداد و کتابخانه شخصی استادش سید مرتضی نوشته است که همه آن منابع در فاجعه آتش سوزی دشمنان تشیع از میان رفته است.[۳]
با تألیف مصباح المتهجد (بین سالهای ۴۴۱/ ۴۴۴ تا ۴۴۷ق) دوره جدیدی در ادبیات دعایی امامیه آغاز می شود. ویژگی‌های کتاب مصباح المتهجد یعنی جامعیت، تبویب نوآورانه و اتقان آن، و نیز اعتبار و اهمیت شخصیت شیخ طوسی سبب شد از جنبه های مختلف توجه علما و دانشمندان امامیه به این کتاب جلب شود و قبول عام یابد. بدین ترتیب کتاب یا به عبارت دیگر قرائتی معیار از میراث دعایی پراکنده شیعه عرضه شد. مصباح المتهجد مهمترین و معتبرین دعانامه شیعی است و همه کتاب‌های نوشته شده در ادبیات دعای امامیه پس از آن به صورت مستقیم یا غیرمستقیم وامدار آن هستند.[۴]
از آنجا که شیخ طوسی در این کتاب به تطویل پرداخته است، خود اولین نفری بود که آن را با عنوان مختصر المصباح فی الادعیه و العبادات تلخیص کرد.[۵] شيخ طوسى يك بار كتاب مصباح المتهجّد را در حجم بسيار، تأليف كرد و سپس به تلخيص آن پرداخت.[۶]
شیخ طوسی برای استفاده عموم از این کتاب، به تلخیص آن دست زد و آن را مصباح المتهجد صغیر نام نهاد، البته اصل کتاب المصباح در دست نیست و کتاب حاضر در واقع همان تلخیص خود شیخ طوسی از اصل کتاب است .تلخیص های دیگری نیز نوشته شده است.[۷]
محتوا
كتاب مصباح المتهجّد، در زمينه اعمال واجب و مستحب در ايّام سال و نيز دعاهاى هر روز، تأليف شده است. مطالب كتاب در يك مقدّمه، احكام فقهى و اعمال و دعاهاى ايّام سال، طبقه‌بندى شده‌اند. احكام فقهىِ كتاب، در دو مبحث طهارت (با تكيه بر اغسال واجب و مستحب) و نماز (با تكيه بر نمازهاى واجب و مستحب يا نوافل)، خلاصه شده است. قسمت اعظم مطالب كتاب، اعمال و دعاهاست كه مؤلّف با عنوان اعمال هفته، اعمال جمعه، دعاهاى هفته، ادعيه مربوط به ماه‌هاى رمضان، ذو قعده، ذو حجّه، محرّم، صفر، رجب و شعبان، به بيان آنها پرداخته و با ذكر دعاى حضرت خضر عليه السلام، كتاب را به پايان رسانده است.[۸]
ساختار کتاب مصباح المتهجّد:
۱. کتاب طهارت که انواع و کیفیت طهارت و احکام فقهی آن را در ذیل نُه فصل بیان کرده است.
۲. کتاب الصلاه که در آن به شرایط، انواع کلی، اقسام جزئی، احکام، و آداب نماز در ذیل چهار فصل و دوازده عنوان کلی پرداخته است.
۳. دعاهای هفتگی که در آن دعاهای مربوط به شب و روزهای هفته را ذکر کرده است.
۴. اعمال ماه های قمری که هر یک از آنها را در یک تا دوازده فصل آورده است.[۹]
نسخه‌ها، تلخیص و ترجمه
چند نسخه خطى از كتاب مصباح المتهجد موجود است:
۱. نسخه‌اى كهن در كتابخانه آستان قدس رضوى (تاريخ تحرير: ۵۰۲ق).
۲. نسخه عناية اللَّه بن اشرف بن حبيب اللَّه بن زين العابدين حسينى (به تاريخ: ۱۰۳۹ق).
۳. نسخه محمّد باقر بن محمّد مهدى مشهدى(تاريخ: ۱۱۰۹ق).
۴. نسخه‌اى به تاريخ ۱۱۱۶.
۵. و نسخه‌اى ديگر به قلم محمّد هاشم بن شاه محمود (تاريخ تحرير: ۱۰۷۵ق).[۱۰]
اين كتاب با اعتنا و اعتماد علماى شيعه در سده‌هاى مختلف مواجه شد و برخى به تلخيص، شرح و ترجمه آن پرداختند. از جمله اين كارها مى‌توان به اين موارد اشاره كرد:
تلخيص:
قَبَس المصباح صهرشتى، معاصر و شاگرد شيخ طوسى؛
الإختيار من المصباح الكبير، از سيّد على بن حسان بن باقى قرشى، معاصر سيّد بن طاووس؛
منهاج الصلاح فى إختيار المصباح، علّامه حلّى؛
مختصر المصباح سيّد عبد اللَّه شُبَّر.
شرح:
شرح فاضل مقداد سيوَرى (م 826 ق)؛
دو شرح مفصّل و مختصر، از شيخ خضر رازى نجفى، شاگرد مير سيّد شريف جرجانى (م 838 ق): يكى با نام جامع الدُرَر و ديگرى مفتاح الغُرَر؛
شرح ابن ابى جمهور احسايى (م پس از 901 ق) با عنوان معين الفكر و شرح آن با عنوان معين المعين
شرح مختصر مصباح المتهجّد، از سيّد على حسينى نجفى كه قاضى نور اللَّه در كتاب المجالس و نراقى در كتاب الخزائن، از آن نقل كرده‌اند؛
شرح عبد الوحيد بن نعمت اللَّه استرآبادى، شاگرد شيخ بهايى (م پس از 1025 ق) به نام فتح الباب؛
شرح حاج ميرزا على تبريزى (م 1345 ق).[۱۱]
ترجمه‌ها:
ترجمه‌اى متعلّق به سال ۱۰۸۶ق، از مترجمى ناشناخته؛
ترجمه سيّد على امامى اصفهانى، معاصر صاحب رياض؛
ترجمه شيخ عبّاس قمى.
ابن طاووس نيز به تكميل كتاب مصباح المتهجّد شيخ طوسى پرداخت و با استفاده از ديگر منابع دعايى- كه بيشترشان از اصول قديمى بودند-، آن را در ده مجلّد با عناوين مختلف، افزايش داد و مجموع آن را در مهمّات المتعبّد و تتمّات مصباح المتهجّد نام گذاشت.[۱۲]
منابع
- ↑ عمادی حائری، سیدمحمد، «طوسی، محمد‌بن حسن‌بن علی»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ذیل مدخل.
- ↑ مهریزی، مهدى، و مریم ایمانی جو، بررسى «صدور ادعیه ماه رمضان بر اساس مصباح المتهجد»، سفینه، سال دهم، زمستان ۱۳۹۱ش، شماره ۳۷.
- ↑ «مصباح المتهجّد»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۳۹۶ش. تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۲.
- ↑ حکیم، سید محمدحسین، «تداوم و تحول در ادبیات دعای امامیه: مصباح المتهجد شیخ طوسی»، آینه پژوهش، سال ۳۳، خرداد و تیر ۱۴۰۱، شماره ۲. ص۶۵.
- ↑ مرادی، عباسعلی، خلاصه‌های چاپ شده مصباح المتهجد، آینه پژوهش، سال ۲۳، خرداد و تیر ۱۳۹۱ش، شماره ۲.
- ↑ احمدى نورآبادى، مهدى؛ رحمتى، محمدكاظم، تاريخ حديث شيعه در سده هاى چهارم تا هفتم هجرى، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.
- ↑ «مصباح المتهجّد»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۳۹۶ش. تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۲.
- ↑ احمدى نورآبادى، مهدى؛ رحمتى، محمدكاظم، تاريخ حديث شيعه در سده هاى چهارم تا هفتم هجرى، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.
- ↑ «مصباح المتهجّد»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۳۹۶ش. تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۲.
- ↑ احمدى نورآبادى، مهدى؛ رحمتى، محمدكاظم، تاريخ حديث شيعه در سده هاى چهارم تا هفتم هجرى، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.
- ↑ احمدى نورآبادى، مهدى؛ رحمتى، محمدكاظم، تاريخ حديث شيعه در سده هاى چهارم تا هفتم هجرى، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.
- ↑ احمدى نورآبادى، مهدى؛ رحمتى، محمدكاظم، تاريخ حديث شيعه در سده هاى چهارم تا هفتم هجرى، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.