مصباح المتهجد: تفاوت میان نسخه‌ها
A.rezapour (بحث | مشارکتها) (←محتوا) |
A.rezapour (بحث | مشارکتها) (ابرابزار) |
||
| خط ۳۹: | خط ۳۹: | ||
}} | }} | ||
'''مصباح المتهجد''' کتابی در موضوع دعا و زیارات اثر [[شیخ طوسی]] است. این | '''مصباح المتهجد''' کتابی در موضوع دعا و زیارات اثر [[شیخ طوسی]] است. این کتاب، در زمینه اعمال واجب و مستحب در ایّام سال و نیز دعاهای هر روز، تألیف شده است. مصباح المتهجد یکی از مهمترین و معتبرترین منابع مربوط به دعا و اعمال (عبادات) مستحب در طول ایام سال است که بر اساس روایات معتبر نبوی و اهل بیت(ع) تنظیم شده است و در ضمن برخی از دعاها بخشی از احکام فقهی مربوط به عبادات نیز بیان شده است. با تألیف مصباح المتهجد دوره جدیدی در ادبیات دعایی امامیه آغاز می‌شود. | ||
== نویسنده == | == نویسنده == | ||
طوسی'''،''' | طوسی'''،''' محمدبن حسن‌بن علی، ملقّب به شیخ الطائفه، فقیه، محدّث و متکلم امامی قرن پنجم است. وی در سال ۳۸۵ قمری در طوس به دنیا آمد.<ref>عمادی حائری، سیدمحمد، «طوسی'''،''' محمدبن حسن‌بن علی»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ذیل مدخل.</ref> | ||
پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به شیخ طوسی رسید. وی ۴۱ سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. مهمترین و تأثیرگذارترین استادان طوسی، [[شیخ مفید]] و [[سید مرتضی]] بودند. شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. [[التبیان فی تفسیر القرآن]]، [[تهذیب الاحکام]]، [[الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار]]، المجالس که به [[الأمالی طوسی|الأمالی]] مشهور است، تلخیص‌الشافی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، المبسوط، الرجال، مصباح المتهجد از آثار مشهور اوست. او نخستین کس در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر قرآن نگاشت و کتابی تفصیلی در اصول فقه نوشت.<ref>عمادی حائری، سیدمحمد، «طوسی'''،''' محمدبن حسن‌بن علی»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ذیل مدخل.</ref> | |||
== اهمیت و جایگاه == | == اهمیت و جایگاه == | ||
کتاب مصباح المتهجد نخستین کتاب جامع و روشمند در زمینه گردآوری کتاب ادعیه شیعی به‌شمار می‌رود.<ref>مهریزی، مهدی، و مریم ایمانی جو، بررسی «صدور ادعیه ماه رمضان بر اساس مصباح المتهجد»، سفینه، سال دهم، زمستان ۱۳۹۱ش، شماره ۳۷.</ref> مصباح المتهجد یکی از مهمترین و معتبرترین منابع مربوط به دعا و اعمال (عبادات) مستحب در طول ایام سال است. این کتاب بر اساس روایات معتبر نبوی و اهل بیت(ع) تنظیم شده است و در ضمن برخی از دعاها بخشی از احکام فقهی مربوط به عبادات نیز بیان شده است. با توجه به روایی بودن متن مصباح المتهجّد، این کتاب یکی از معتبرترین منابع دست اول حدیثی شیعه به‌شمار می‌رود و از همان زمان تألیف مورد توجه دانشمندان و عموم مردم قرار گرفت؛ به طوری که منبع تدوین بسیاری از کتاب‌های ادعیه مثل [[عده الداعی]]، [[مفاتیح الجنان]] و [[اقبال الاعمال]] قرار گرفته است. دلیل اهمیت و اعتبار روایی کتاب این است که شیخ طوسی آن را با استفاده از [[کتابخانه شاپور بغداد]] و کتابخانه شخصی استادش سید مرتضی نوشته است.<ref>«[http://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=44&lid=0&mid=408749&catid=-2 مصباح المتهجّد]»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۳۹۶ش. تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۲.</ref> | |||
با تألیف مصباح المتهجد (بین سالهای ۴۴۱/ ۴۴۴ تا ۴۴۷ق) دوره جدیدی در ادبیات دعایی امامیه آغاز می‌شود. ویژگی‌های کتاب مصباح المتهجد یعنی جامعیت، تبویب نوآورانه و اتقان آن، و نیز اعتبار و اهمیت شخصیت شیخ طوسی سبب شد از جنبه‌های مختلف توجه علما و دانشمندان امامیه به این کتاب جلب شود و قبول عام یابد. بدین ترتیب کتاب یا به عبارت دیگر قرائتی معیار از میراث دعایی پراکنده شیعه عرضه شد. مصباح المتهجد مهمترین و معتبرین دعانامه شیعی است و همه کتاب‌های نوشته شده در ادبیات دعای امامیه پس از آن به صورت مستقیم یا غیرمستقیم وامدار آن هستند.<ref>حکیم، سید محمدحسین، «تداوم و تحول در ادبیات دعای امامیه: مصباح المتهجد شیخ طوسی»، آینه پژوهش، سال ۳۳، خرداد و تیر ۱۴۰۱، شماره ۲. ص۶۵.</ref> | |||
شیخ طوسی یک بار کتاب مصباح المتهجّد را در حجم بسیار، تألیف کرد و سپس به تلخیص آن پرداخت.<ref>احمدی نورآبادی، مهدی؛ رحمتی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.</ref> | |||
== محتوا == | == محتوا == | ||
کتاب مصباح المتهجّد، در زمینه اعمال واجب و مستحب در ایّام سال و نیز دعاهای هر روز، تألیف شده است. مطالب کتاب در یک مقدّمه، احکام فقهی و اعمال و دعاهای ایام سال، طبقه‌بندی شده‌اند. احکام فقهیِ کتاب، در دو مبحث طهارت (با تکیه بر اغسال واجب و مستحب) و نماز (با تکیه بر نمازهای واجب و مستحب یا نوافل)، خلاصه شده است. قسمت اعظم مطالب کتاب، اعمال و دعاهاست که مؤلف با عنوان اعمال هفته، اعمال جمعه، دعاهای هفته، ادعیه مربوط به ماه‌های رمضان، ذو قعده، ذو حجّه، محرّم، صفر، رجب و شعبان، به بیان آنها پرداخته و با ذکر دعای حضرت خضر(ع)، کتاب را به پایان رسانده است.<ref>احمدی نورآبادی، مهدی؛ رحمتی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.</ref> | |||
'''ساختار کتاب مصباح المتهجّد:''' | '''ساختار کتاب مصباح المتهجّد:''' | ||
# کتاب طهارت که انواع و کیفیت طهارت و احکام فقهی آن را در ذیل نُه فصل بیان کرده است. | |||
# کتاب الصلاه که در آن به شرایط، انواع کلی، اقسام جزئی، احکام، و آداب نماز در ذیل چهار فصل و دوازده عنوان کلی پرداخته است. | |||
# دعاهای هفتگی که در آن دعاهای مربوط به شب و روزهای هفته را ذکر کرده است. | |||
۴. اعمال ماه‌های قمری که هر یک از آنها را در یک تا دوازده فصل آورده است.<ref>«[http://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=44&lid=0&mid=408749&catid=-2 مصباح المتهجّد]»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۳۹۶ش. تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۲.</ref> | |||
۴. اعمال | |||
== نسخه‌ها، شرح و ترجمه == | == نسخه‌ها، شرح و ترجمه == | ||
چند نسخه | چند نسخه خطی از کتاب مصباح المتهجد موجود است: | ||
* نسخه‌ای کهن در [[کتابخانه آستان قدس رضوی]] (تاریخ تحریر: ۵۰۲ق). | |||
* | * نسخه عنایة اللَّه بن اشرف بن حبیب اللَّه بن زین العابدین حسینی (به تاریخ: ۱۰۳۹ق). | ||
* نسخه | * نسخه محمّد باقر بن محمّد مهدی مشهدی (تاریخ: ۱۱۰۹ق). | ||
* نسخه محمّد باقر بن محمّد | * نسخه‌ای به تاریخ ۱۱۱۶. | ||
* | * و نسخه‌ای دیگر به قلم محمّد هاشم بن شاه محمود (تاریخ تحریر: ۱۰۷۵ق).<ref>احمدی نورآبادی، مهدی؛ رحمتی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.</ref> | ||
* و | |||
این کتاب با اعتنا و اعتماد علمای شیعه در سده‌های مختلف مواجه شد و برخی به تلخیص، شرح و ترجمه آن پرداختند. از جمله این کارها می‌توان به این موارد اشاره کرد: | |||
* مختصر | '''تلخیص''': | ||
* قَبَس المصباح [[صهرشتی]]، معاصر و شاگرد شیخ طوسی. | |||
* الإختیار من المصباح الکبیر، از سیّد علی بن حسان بن باقی قرشی، معاصر سیّد بن طاووس؛ | |||
* منهاج الصلاح فی إختیار المصباح، [[علّامه حلّی]]. | |||
* مختصر المصباح [[سیّد عبد اللَّه شُبَّر]]. | |||
'''شرح''': | '''شرح''': | ||
* شرح [[فاضل مقداد سیوَری]] (م ۸۲۶ق). | |||
* | * دو شرح مفصّل و مختصر، از شیخ خضر رازی نجفی، شاگرد [[میر سیّد شریف جرجانی]] (م ۸۳۸ق): یکی با نام جامع الدُرَر و دیگری مفتاح الغُرَر. | ||
* شرح [[ابن ابی جمهور احسایی]] (م پس از ۹۰۱ق) با عنوان معین الفکر و شرح آن با عنوان معین المعین | |||
* دو شرح مفصّل و مختصر، از | * شرح مختصر مصباح المتهجّد، از سیّد علی حسینی نجفی که قاضی نور اللَّه در کتاب المجالس و نراقی در کتاب الخزائن، از آن نقل کرده‌اند؛ | ||
* شرح عبد الوحید بن نعمت اللَّه استرآبادی، شاگرد [[شیخ بهایی]] (م پس از ۱۰۲۵ق) به نام فتح الباب. | |||
* شرح [[ابن | * شرح حاج میرزا علی تبریزی (م ۱۳۴۵ق).<ref>احمدی نورآبادی، مهدی؛ رحمتی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.</ref> | ||
* شرح مختصر مصباح المتهجّد، از | |||
* شرح عبد | |||
* شرح حاج | |||
'''ترجمه‌ها''': | '''ترجمه‌ها''': | ||
* ترجمه‌ای متعلّق به سال ۱۰۸۶ق، از مترجمی ناشناخته؛ | |||
* ترجمه سیّد علی امامی اصفهانی، معاصر صاحب ریاض؛ | |||
* ترجمه [[شیخ عبّاس قمی]]. | |||
[[ابن طاووس]] نیز به تکمیل کتاب مصباح المتهجّد شیخ طوسی پرداخت و با استفاده از دیگر منابع دعایی که بیشترشان از اصول قدیمی بودند، آن را در ده مجلّد با عناوین مختلف، افزایش داد و مجموع آن را در مهمّات المتعبّد و تتمّات مصباح المتهجّد نام گذاشت.<ref>احمدی نورآبادی، مهدی؛ رحمتی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
| خط ۱۱۷: | خط ۱۰۳: | ||
}} | }} | ||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| شناسه = | | شناسه =شد | ||
| تیترها = | | تیترها =شد | ||
| ویرایش = | | ویرایش =شد | ||
| لینک‌دهی = | | لینک‌دهی =شد | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| نمایه = | | نمایه = | ||
| تغییر مسیر = | | تغییر مسیر =شد | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = | ||
| بازبینی = | | بازبینی = | ||
| تکمیل = | | تکمیل = | ||
| اولویت = | | اولویت =ج | ||
| کیفیت = | | کیفیت =ب | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ ۲۸ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۵۴
سؤال
مصباح المتهجد از کیست و چه محتوایی دارد؟
| مصباح المتهجد | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | شیخ طوسی |
| تاریخ نگارش | قرن پنجم |
| موضوع | ادعیه و زیارات |
| زبان | عربی |
مصباح المتهجد کتابی در موضوع دعا و زیارات اثر شیخ طوسی است. این کتاب، در زمینه اعمال واجب و مستحب در ایّام سال و نیز دعاهای هر روز، تألیف شده است. مصباح المتهجد یکی از مهمترین و معتبرترین منابع مربوط به دعا و اعمال (عبادات) مستحب در طول ایام سال است که بر اساس روایات معتبر نبوی و اهل بیت(ع) تنظیم شده است و در ضمن برخی از دعاها بخشی از احکام فقهی مربوط به عبادات نیز بیان شده است. با تألیف مصباح المتهجد دوره جدیدی در ادبیات دعایی امامیه آغاز می‌شود.
نویسنده
طوسی، محمدبن حسن‌بن علی، ملقّب به شیخ الطائفه، فقیه، محدّث و متکلم امامی قرن پنجم است. وی در سال ۳۸۵ قمری در طوس به دنیا آمد.[۱]
پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به شیخ طوسی رسید. وی ۴۱ سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. مهمترین و تأثیرگذارترین استادان طوسی، شیخ مفید و سید مرتضی بودند. شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. التبیان فی تفسیر القرآن، تهذیب الاحکام، الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار، المجالس که به الأمالی مشهور است، تلخیص‌الشافی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، المبسوط، الرجال، مصباح المتهجد از آثار مشهور اوست. او نخستین کس در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر قرآن نگاشت و کتابی تفصیلی در اصول فقه نوشت.[۲]
اهمیت و جایگاه
کتاب مصباح المتهجد نخستین کتاب جامع و روشمند در زمینه گردآوری کتاب ادعیه شیعی به‌شمار می‌رود.[۳] مصباح المتهجد یکی از مهمترین و معتبرترین منابع مربوط به دعا و اعمال (عبادات) مستحب در طول ایام سال است. این کتاب بر اساس روایات معتبر نبوی و اهل بیت(ع) تنظیم شده است و در ضمن برخی از دعاها بخشی از احکام فقهی مربوط به عبادات نیز بیان شده است. با توجه به روایی بودن متن مصباح المتهجّد، این کتاب یکی از معتبرترین منابع دست اول حدیثی شیعه به‌شمار می‌رود و از همان زمان تألیف مورد توجه دانشمندان و عموم مردم قرار گرفت؛ به طوری که منبع تدوین بسیاری از کتاب‌های ادعیه مثل عده الداعی، مفاتیح الجنان و اقبال الاعمال قرار گرفته است. دلیل اهمیت و اعتبار روایی کتاب این است که شیخ طوسی آن را با استفاده از کتابخانه شاپور بغداد و کتابخانه شخصی استادش سید مرتضی نوشته است.[۴]
با تألیف مصباح المتهجد (بین سالهای ۴۴۱/ ۴۴۴ تا ۴۴۷ق) دوره جدیدی در ادبیات دعایی امامیه آغاز می‌شود. ویژگی‌های کتاب مصباح المتهجد یعنی جامعیت، تبویب نوآورانه و اتقان آن، و نیز اعتبار و اهمیت شخصیت شیخ طوسی سبب شد از جنبه‌های مختلف توجه علما و دانشمندان امامیه به این کتاب جلب شود و قبول عام یابد. بدین ترتیب کتاب یا به عبارت دیگر قرائتی معیار از میراث دعایی پراکنده شیعه عرضه شد. مصباح المتهجد مهمترین و معتبرین دعانامه شیعی است و همه کتاب‌های نوشته شده در ادبیات دعای امامیه پس از آن به صورت مستقیم یا غیرمستقیم وامدار آن هستند.[۵]
شیخ طوسی یک بار کتاب مصباح المتهجّد را در حجم بسیار، تألیف کرد و سپس به تلخیص آن پرداخت.[۶]
محتوا
کتاب مصباح المتهجّد، در زمینه اعمال واجب و مستحب در ایّام سال و نیز دعاهای هر روز، تألیف شده است. مطالب کتاب در یک مقدّمه، احکام فقهی و اعمال و دعاهای ایام سال، طبقه‌بندی شده‌اند. احکام فقهیِ کتاب، در دو مبحث طهارت (با تکیه بر اغسال واجب و مستحب) و نماز (با تکیه بر نمازهای واجب و مستحب یا نوافل)، خلاصه شده است. قسمت اعظم مطالب کتاب، اعمال و دعاهاست که مؤلف با عنوان اعمال هفته، اعمال جمعه، دعاهای هفته، ادعیه مربوط به ماه‌های رمضان، ذو قعده، ذو حجّه، محرّم، صفر، رجب و شعبان، به بیان آنها پرداخته و با ذکر دعای حضرت خضر(ع)، کتاب را به پایان رسانده است.[۷]
ساختار کتاب مصباح المتهجّد:
- کتاب طهارت که انواع و کیفیت طهارت و احکام فقهی آن را در ذیل نُه فصل بیان کرده است.
- کتاب الصلاه که در آن به شرایط، انواع کلی، اقسام جزئی، احکام، و آداب نماز در ذیل چهار فصل و دوازده عنوان کلی پرداخته است.
- دعاهای هفتگی که در آن دعاهای مربوط به شب و روزهای هفته را ذکر کرده است.
۴. اعمال ماه‌های قمری که هر یک از آنها را در یک تا دوازده فصل آورده است.[۸]
نسخه‌ها، شرح و ترجمه
چند نسخه خطی از کتاب مصباح المتهجد موجود است:
- نسخه‌ای کهن در کتابخانه آستان قدس رضوی (تاریخ تحریر: ۵۰۲ق).
- نسخه عنایة اللَّه بن اشرف بن حبیب اللَّه بن زین العابدین حسینی (به تاریخ: ۱۰۳۹ق).
- نسخه محمّد باقر بن محمّد مهدی مشهدی (تاریخ: ۱۱۰۹ق).
- نسخه‌ای به تاریخ ۱۱۱۶.
- و نسخه‌ای دیگر به قلم محمّد هاشم بن شاه محمود (تاریخ تحریر: ۱۰۷۵ق).[۹]
این کتاب با اعتنا و اعتماد علمای شیعه در سده‌های مختلف مواجه شد و برخی به تلخیص، شرح و ترجمه آن پرداختند. از جمله این کارها می‌توان به این موارد اشاره کرد:
تلخیص:
- قَبَس المصباح صهرشتی، معاصر و شاگرد شیخ طوسی.
- الإختیار من المصباح الکبیر، از سیّد علی بن حسان بن باقی قرشی، معاصر سیّد بن طاووس؛
- منهاج الصلاح فی إختیار المصباح، علّامه حلّی.
- مختصر المصباح سیّد عبد اللَّه شُبَّر.
شرح:
- شرح فاضل مقداد سیوَری (م ۸۲۶ق).
- دو شرح مفصّل و مختصر، از شیخ خضر رازی نجفی، شاگرد میر سیّد شریف جرجانی (م ۸۳۸ق): یکی با نام جامع الدُرَر و دیگری مفتاح الغُرَر.
- شرح ابن ابی جمهور احسایی (م پس از ۹۰۱ق) با عنوان معین الفکر و شرح آن با عنوان معین المعین
- شرح مختصر مصباح المتهجّد، از سیّد علی حسینی نجفی که قاضی نور اللَّه در کتاب المجالس و نراقی در کتاب الخزائن، از آن نقل کرده‌اند؛
- شرح عبد الوحید بن نعمت اللَّه استرآبادی، شاگرد شیخ بهایی (م پس از ۱۰۲۵ق) به نام فتح الباب.
- شرح حاج میرزا علی تبریزی (م ۱۳۴۵ق).[۱۰]
ترجمه‌ها:
- ترجمه‌ای متعلّق به سال ۱۰۸۶ق، از مترجمی ناشناخته؛
- ترجمه سیّد علی امامی اصفهانی، معاصر صاحب ریاض؛
- ترجمه شیخ عبّاس قمی.
ابن طاووس نیز به تکمیل کتاب مصباح المتهجّد شیخ طوسی پرداخت و با استفاده از دیگر منابع دعایی که بیشترشان از اصول قدیمی بودند، آن را در ده مجلّد با عناوین مختلف، افزایش داد و مجموع آن را در مهمّات المتعبّد و تتمّات مصباح المتهجّد نام گذاشت.[۱۱]
منابع
- ↑ عمادی حائری، سیدمحمد، «طوسی، محمدبن حسن‌بن علی»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ذیل مدخل.
- ↑ عمادی حائری، سیدمحمد، «طوسی، محمدبن حسن‌بن علی»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ذیل مدخل.
- ↑ مهریزی، مهدی، و مریم ایمانی جو، بررسی «صدور ادعیه ماه رمضان بر اساس مصباح المتهجد»، سفینه، سال دهم، زمستان ۱۳۹۱ش، شماره ۳۷.
- ↑ «مصباح المتهجّد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۳۹۶ش. تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۲.
- ↑ حکیم، سید محمدحسین، «تداوم و تحول در ادبیات دعای امامیه: مصباح المتهجد شیخ طوسی»، آینه پژوهش، سال ۳۳، خرداد و تیر ۱۴۰۱، شماره ۲. ص۶۵.
- ↑ احمدی نورآبادی، مهدی؛ رحمتی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.
- ↑ احمدی نورآبادی، مهدی؛ رحمتی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.
- ↑ «مصباح المتهجّد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۳۹۶ش. تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۲.
- ↑ احمدی نورآبادی، مهدی؛ رحمتی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.
- ↑ احمدی نورآبادی، مهدی؛ رحمتی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.
- ↑ احمدی نورآبادی، مهدی؛ رحمتی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، قم، ۱۳۸۹ش. ص۳۳۰ تا ۳۳۴.