سیر تحول خط در نگارش قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

 
(۲۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|کاربر=Rezapour}}
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{سوال}}
{{سوال}}
سیر تحول خط در نگارش قرآن چگونه بوده است؟
سیر تحول خط در نگارش قرآن چگونه بوده است؟
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{پاسخ}}کتابت در زمان [[پیامبر اسلام(ص)]] بسیار ساده و ابتدایی، بدون علایم و نشانه‌هایی برای نمایاندن حرکات یا سکون بود. با گذشت زمان، خط، سیر تکاملی خود را پیمود و پیشرفت کرد. پس از دوران پیامبر، نشانه حرکات در حروفِ قرآن کریم، به صورت نقطه بود؛ نقطه اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره بوده است.


== خط در ابتدای بعثت ==
نشانه‌هایی که امروزه به عنوان فتحه، کسره و ضمه وجود دارد، در [[قرن سوم هجری قمری]] ساخته شد و آن‌را از ابتکارات [[خلیل بن احمد فراهیدی]] دانسته‌اند. همچنین همزه و تشدید نیز در این قرن توسط خلیل بن احمد ساخته شد.
گفته شده، در صدر اسلام، نشانهٔ حرکات حروف قرآن کریم به صورت نقطه بوده است، یعنی نقطهٔ اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره بوده است.


در زمان پیامبر اکرم کتابت قرآن توسط صحابه و تابعین و مطابق با اصول و قواعد نگارش مربوط به آن زمان انجام می‌گرفت،
از ابتدای قرن دوازهم، پادشاه عثمانی، خطاطان و هنرمندان را جمع کرد و آنها انواع جدیدی از خطوط عربی، مانند خط رقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدیدآوردند. امروزه در [[ایران]] و بیشتر کشورهای اسلامی، قرآن با رسم‌الخط عثمانی که به دست خطاط سوری «[[عثمان طه]]» نوشته شده، مقبولیت همگانی دارد.


بعدها دانشمندان کوفی و بصری قواعد املا و رسم‌الخط را به وجود آوردند.  
== خط در ابتدای بعثت ==
کتابت در زمان [[پیامبر اسلام(ص)]] مطابق با اصول و قواعدِ نگارشِ آن زمان انجام می‌گرفت. باگذشت زمان، دانشمندان قواعد املا و رسم‌الخط را به وجود آوردند و کتابت سیر تکاملی خود را به تدریج پیمود و در نهایت به صورت فعلی درآمد.  


بنابراین علامت و نشانه‌گذاری قرآن کریم از صدر اسلام شروع و به تدریج زمان در دوره‌های مختلف به صورت فعلی درآمد.
خط در زمان پیامبر، بسیار ساده و ابتدایی و بدون علایم و نشانه‌هایی برای نشان‌دادن حرکات یا سکون بود. عرب‌ها در ابتدای نزول قرآن، در قرائت قرآن، کم‌تر دچار اشتباه می‌شدند، اما پس از [[فتوحات]] و مسلمان‌شدن دیگر نژادها و همچنین وجود لهجه‌های مختلف در زبان عربی، سبب شد عرب‌ها بر اصلاح زبان خود، به ویژه به جهت قرائت صحیح قرآن، تلاش کنند.<ref name=":0" />


در ابتدا، به دستور [[امام علی(ع)]] و توسط [[ابوالاسود دوئلی]]، قواعد ساده‌ای تأسیس شد. ابوالاسود دوئلی برای نخستین بار با کمک یکی از نویسندگان، اعراب‌گذاری خط (حروف و کلمات) قرآن را آغاز کرد.<ref name=":0">علوم القرآن عند المفسرین، نویسنده اصلی: مرکز الثقافه و المعارف القرآنیه، قم، مکتب الإعلام الإسلامي. مرکز النشر،  ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۱۳–۴۱۶.</ref> در این دوران، نشانه حرکات در حروفِ قرآن کریم، به صورت نقطه بود؛ نقطه اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره بوده است. [[حجاج بن یوسف]] حاکم [[عراق]] و [[حجاز]] در زمان [[مروانیان]]، از کاتبان و نویسندگان خود خواست که برای تشخیص حروف مشابه نیز، علایم و نشانه‌هایی وضع کنند.


خط تازیان زمان پیامبر اکرم بسیار ساده و ابتدایی و بدون علایم و نشانه‌هایی برای نمایاندن حرکات یا سکون یا بازیافتن حروف متشابه بود. با آن‌که اعراب ابتدایی در اوایل نزول قرآن، در قرائت قرآن، کم‌تر دچار لغزش می‌شدند، ولی وقتی اسلام به فتوحاتی نایل گشت و تازیان به ممالک دیگر راه یافتند و با ملت‌های بیگانه معاشرت کردند و داد و ستدها موجب تغییر در لغت و لهجه‌ها شد، عرب را قانع ساخت که بر اصلاح زبان خود، به ویژه به منظور حفظ و صیانت قرائت قرآن، سخت بکوشد. نخست، قواعد ساده و بسیطی برای زبان عربی، به دستور حضرت علی و با کوشش پیگیر ابوالاسود دوئلی تأسیس شد. ابوالاسود دوئلی برای نخستین بار با کمک یکی از نویسندگان، اعراب‌گذاری خط (حروف و کلمات) قرآن را آغاز کرد. چنان‌که به نویسنده می‌گفت: قرآن را برگیر و بارنگی متفاوت از رنگ خط قرآن، طبق گفته‌های من، نشانه‌گذاری کن، وقتی در مورد حرفی لب‌هایم را گشودم و بالا بردم، یک نقطه، روی آن حرف قرار بده و….<ref>علوم القرآن عند المفسرون، ج۱، ص۴۱۳–۴۱۶.</ref>
{{همچنین ببینید|نوشتن قرآن بر روی اشیاء مختلف در زمان پیامبر}}


ابواحمد عسگری می‌گوید: مردم قبل از حکومت عبدالملک مروان حدود چهل سال با قرآن عثمانی سرو کار داشتند. سپس تغییرات فراوانی در قرائت قرآن، به ویژه در عراق رخ داد. حجاج بن یوسف، نگرانی خود را از این امر به کاتبان و نویسندگان خود اظهار داشت و از آنان خواست که برای تشخیص حروف مشابه نیز، علایم و نشانه‌هایی وضع کنند. نقل است که نصربن عاصم، این امر را به عهده گرفت و نقطه‌گذاری را در حروف انجام داد. پس از اقدام ابوالاسود دوئلی، مردم نقطه‌ها را به عنوان علایمی برای نشان دادن حرکات حروف وکلمات به کار بردند؛ ولی بیش‌تر این نقطه‌ها را با رنگی غیر از رنگ خط مصحف می‌نوشتند.
== خط کوفی و نسخ ==
 
[[پرونده:Khate Quran.jpg|بندانگشتی|نسخه خطی قرآن بر روی پوست در قرن چهارم هجری]]
سیوطی دربارهٔ آخرین تغییرات تکمیلی اعراب‌گذاری قرآن می‌گوید:
خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری، قرآن‌ها را با [[خط کوفی]] می‌نوشتند، اما از اوایل [[قرن چهارم]]، خط نسخ، جای خط کوفی را گرفت. نخستین مصحف به خط نسخ، توسط خطاط معروف، محمد بن علی بن حسین بن عبدالله شیرازی معروف به [[ابنِ‌مقله|اِبْنِ مُقْله]] (۲۷۲-۳۲۸ق) نوشته شد.<ref>حائرى طهرانى، على، مقتنيات الدرر، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ اول، ۱۳۳۸ش، ج۱۰، ص۲۰۵.</ref>
 
در صدر اول، نشانهٔ حرکات حروف به صورت نقطه بوده است، نقطهٔ اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره به شمار می‌آمده است. علایمی که اکنون برای بیان حرکات حروف متداول است، از ابتکارات خلیل بن احمد فراهیدی است. در این روش، علامت فتحه، عبارت است از شکل مستطیلی که در بالای حروف گذارده می‌شود و علامت کسره نیز به همین شکل در ذیل حروف به کار می‌رود؛ علامت ضمه، واو کوچکی است در بالای حرف؛ تنوین نیز بر حسب مفتوح بودن یا مکسور بودن یا مضمون بودن، به وسیلهٔ دو علامت از نوع خودش مشخص می‌شود. نخستین کسی که همزه و تشدید را وضع کرد، خلیل بن احمد بود.<ref>ر. ک. الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۳۷۷–۳۷۸.</ref>
 
پس از آن‌که نصربن عاصم نقطه را برای تشخیص حروف نقطه‌دار از حروف بی‌نقطه در مصحف به کار برد، نقطه‌های سیاه به نقطه‌های رنگی تبدیل شد، تا نقطه‌هایی که علامت حرکت بود از نقطه‌هایی که علامت اعجام بودند تمیز داده شوند.<ref>محمد طاهر عبدالقاهر الکردی، تاریخ القرآن، ترجمهٔ محمد صالح سعیدی، ص۲۵۵–۲۵۸.</ref>


== قرن سوم، دوره تحول در نگارش قرآن ==
== قرن سوم، دوره تحول در نگارش قرآن ==
علامت‌هایی که اکنون برای بیان حرکات حروف استفاده می‌شود، از ابتکارات خلیل بن احمد است. به مرور زمان، عنایت و توجه مسلمانان به قرآن بیش‌تر شد. آنان تغییراتی در خط و رسم قرآن ایجاد کردند و در پایان قرن سوم بود که رسم‌الخط قرآن به حد اعلای زیبایی خود رسید. مردم در نوشتن قرآن با خطوط زیبا و به کار بردن علایم و نشانه‌ها بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند و برخی علامت‌ها مانند تشدید و… را اختراع کردند؛ هم‌چنین صنعت خط و حاشیه‌نگاری رو به پیشرفت گذاشت و با ظرافت ویژه‌ای در مصحف‌ها به کار برده شد.<ref>ر. ک. محمد هادی معرفت، علوم قرآنی، ص۱۸۴–۱۸۷.</ref>
[[سیوطی]] از عالمان [[اهل‌سنت]] دربارهٔ آخرین تغییرات تکمیلی اعراب‌گذاری قرآن می‌گوید: در صدر اول، نشانهٔ حرکات حروف به صورت نقطه بوده است، نقطهٔ اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره به شمار می‌آمده است. علایمی که اکنون برای بیان حرکات حروف متداول است، از ابتکارات خلیل بن احمد فراهیدی است. همچنین نخستین کسی که همزه و تشدید را وضع کرد، خلیل بن احمد بود.<ref>سيوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بكر، الإتقان في علوم القرآن، بیروت، دار الكتاب العربي، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۴۲۰-۴۱۸.</ref>


قرآن کریم، با گذشت زمان، از جهت کتابت و زیبایی خط، سیر تکاملی خود را ادامه داد و خطاطان بزرگی در زیبایی و تکمیل خط آن تلاش نمودند. نخستین کسی که در این راه گام برداشت، «خالد بن ابی الهیاج» از اصحاب امیرالمؤمنین و از خوشنویسان و خطاطان معروف آن زمان بود.
تغییراتی که در خط و رسم قرآن ایجاد شد، در پایان قرن سوم به اوج خود رسید. مردم در نوشتن قرآن با خطوط زیبا و به کار بردن علایم و نشانه‌ها بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند و برخی علامت‌ها مانند تشدید و … را اختراع کردند.


== خط کوفی و نسخ ==
خط نسخ عربی، در قرن هفتم هجری، به دست یاقوت بن عبدالله موصلی به حد اعلای کمال رسید و تا قرن یازدهم هجری قمری همه قرآن‌ها به شیوه خط یاقوت نوشته می‌شد.
خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری، مصحف‌ها را با خط کوفی می‌نوشتند، اما از اوایل قرن چهارم، خط زیبای نسخ، جای خط کوفی را گرفت. نخستین مصحف به خط نسخ، توسط خطاط معروف، محمد بن علی بن الحسین بن مقله در سال (۲۷۲–۳۲۸ هجری قمری) نوشته شد. گفته شده اولین بار، او به خط ثلث و نسخ نوشت.


خط نسخ عربی، در قرن هفتم هجری، به دست یاقوت بن عبدالله موصلی به حد اعلای کمال رسید. تا قرن یازدهم هجری قمری همهٔ مصحف‌ها به شیوهٔ خط یاقوت نوشته می‌شد.  
[[قرآن کریم]]، با گذشت زمان، از جهت کتابت و زیبایی خط، سیر تکاملی خود را ادامه داد و خطاطان بزرگی در زیبایی و تکمیل خط آن تلاش نمودند.<ref>معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهيد، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۵-۱۸۰.</ref>


== دوره جدید ==
== دوره جدید ==
از ابتدای قرن دوازهم، به خصوص پس از فتح مصر به دست سلطان سلیم، خط عربی اسلامی مورد توجه ترک‌های عثمانی قرار گرفت و به کمک خطاطان فارسی که در امپراطوری عثمانی خدمت می‌کردند، در پیشبرد این خط کوشیدند.
[[پرونده:Khate Quran 1.jpg|بندانگشتی|نسخه خطی قرآن در قرن چهارم بر روی صفحات نیلی.]]
 
از ابتدای قرن دوازهم، خط عربی اسلامی مورد توجه ترک‌های عثمانی قرار گرفت و به کمک خطاطان فارسی که در امپراطوری عثمانی خدمت می‌کردند، در پیشبرد این خط کوشیدند.
سلطان سلیم، همهٔ خطاطان، نقاشان و هنرمندان را در پایتخت جمع کرد و آنها انواع جدیدی از خطوط عربی، مانند خط رقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدیدآوردند که هم‌چنان در نوشته‌ها متداول‌اند.
 
چاپ مصحف‌ها نیز مانند خط آن، در دوره‌های مختلف پیشرفت نمود. برای نخستین بار در حدود سال ۹۵۰ هجری مطابق با سال ۱۵۴۳ میلادی، قرآن در «بندقیه» به چاپ رسید. ابتدا دولت اسلامی و سپس از سال ۱۲۹۴ هجری قمری، ترکیهٔ عثمانی به چاپ‌های زیبایی از قرآن اقدام نمودند….<ref>ر. ک. همو، تاریخ قرآن، ص۱۳۶–۱۳۹؛ پژوهشی در تاریخ قرآن، ص۱۵۸–۲۱۳.</ref>
 
امروزه نیز در ایران و غالب کشورهای اسلامی، قرآنی که با رسم‌الخط عثمانی به دست خطاط سوری «عثمان طه» نوشته شده، مقبولیت همگانی دارد.<ref>ر. ک. بهاء الدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۱، ص۱۱۰۶–۱۱۰۷.</ref>
 
 
 
با توجه به آن‌که در زمان پیامبر اکرم رسم‌الخط و قلم و کاغذ نبوده، رسم‌الخط فعلی چگونه به دست ما رسیده است؟
 
بعد از نزول وحی، تمام توجه رسول خدا و یارانش به گردآوری و حفظ قرآن در سینه‌ها و نظارت بر کتابت آن بود، هر چند که شمار کاتبان و ابزار کتابت قرآن هم اندک بود. گرچه اطلاع دقیقی از نوع خط مورد استفادهٔ زمان حیات رسول خدا در دست نیست؛ اما می‌دانیم که در آن زمان به دو خط نسخ و کوفی آشنایی داشتند و معمولاً نامه‌نگاری‌ها، یادداشت‌های عادی و گاهی نگارش قرآن با خط نسخ انجام می‌گرفت؛ چنان‌که نامهٔ منسوب به پیامبر اکرم با این خط بوده است.<ref>ر. ک. علوم القرآن عند المفسرون، ج۱، ص۳۳۷–۳۸۲.</ref>
 
به عقیدهٔ برخی دیگر، نگارش قرآن، بیش‌تر با خط کوفی بوده و حضرت علی از خوشنویسان این خط به شمار می‌رفته است و خط نسخ بعد از خط کوفی رواج یافت؛ یعنی تا ابتدای قرن پنجم قرآن کریم را به خط کوفی می‌نوشتند و از آن پس با خط نسخ و خطوط مشتق از آن معمول شد.<ref>ر. ک. پژوهشی در تاریخ قرآن، ص۱۸۴–۱۸۶ و ۲۱۲–۲۱۸.</ref>
 
از جمله نوشت‌افزارهایی که قرآن کریم به آن‌ها اشاره کرده، عبارت‌اند از: قلم (قلم، ۱؛ علق، ۴)؛ حریر (حج، ۲۳)؛ قرطاس (انعام، ۷)؛ صحف (کهف، ۱۰۹)؛ سجل (طه، ۱۳۳؛ نجم، ۳۶) و زقّ (انبیاء، ۱۰۴).


با بررسی تاریخ اسلامی روشن می‌شود که برخی از وسایل و نوشت‌افزارهای مورد استفاده در کتابت و نگارش قرآن عبارت‌اند از:
پادشاه عثمانی، همهٔ خطاطان، هنرمندان را در پایتخت جمع کرد و آنها انواع جدیدی از خطوط مانند خط رقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدیدآوردند که هم‌چنان در نوشته‌ها استفاده می‌شوند.


# عُسُب (جمع عسیب): چوب بی‌برگ و پهن درخت خرما.
چاپ مصحف‌ها نیز مانند خط آن، در دوره‌های مختلف پیشرفت نمود. برای نخستین بار در حدود سال ۹۵۰ هجری مطابق با سال ۱۵۴۳ میلادی، قرآن در «بندقیه» به چاپ رسید. ابتدا دولت اسلامی و سپس از سال ۱۲۹۴ هجری قمری، ترکیهٔ عثمانی به چاپ‌های زیبایی از قرآن اقدام نمودند….<ref>حجتی، محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن، ص۱۵۸–۲۱۳.</ref>
# رقاع: از پوست، برگ یا کاغذ.
# لخاف: صفحه‌های نازک و سپید سنگ.
# اکتاف: استخوان بزرگ و صیقل یافتهٔ شانهٔ گوسفند یا شتر.
# اضلاع (جمع ضلع): استخوان‌های صاف دنده‌های حیوانات.
# ادیم: تکه‌های چرم و پوست دباغی شده.
# قراطیس: کاغذ.
# حریر: پارچهٔ ابریشمی.
# لوح: صفحهٔ پهنی از چوب.
# قضیم: پوست سفید رنگ.
۱۱. قلم و مداد: تراشیدن چوب به شکل قلم و مداد و نوشتن آیات به وسیلهٔ آن و با رنگ و مرکب.<ref>ر. ک. مباحث فی علوم القرآن، ترجمهٔ محمد علی لسانی فشارکی، ص۱۰۱–۱۰۲؛ محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۶–۳۰؛ و محمد رامیار، تاریخ قرآن، ص۲۵۷–۲۸۰.</ref>


<span></span>
امروزه نیز در ایران و غالب کشورهای اسلامی، قرآنی که با رسم‌الخط عثمانی به دست خطاط سوریه‌ای «عثمان طه» نوشته شده، مقبولیت همگانی دارد.<ref>خرمشاهی، بهاء الدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۱، ص۱۱۰۶–۱۱۰۷.</ref>


== منابع ==
== منابع ==
خط ۸۱: خط ۵۱:
}}
}}
{{تکمیل مقاله
{{تکمیل مقاله
  | شناسه =
  | شناسه =شد
  | تیترها =
  | تیترها =شد
  | ویرایش =
  | ویرایش =شد
  | لینک‌دهی =
  | لینک‌دهی =شد
  | ناوبری = شد
  | ناوبری = شد
  | نمایه =
  | نمایه =
  | تغییر مسیر =
  | تغییر مسیر =
  | ارجاعات =
  | ارجاعات =
  | بازبینی =
  | بازبینی =شد
  | تکمیل =
  | تکمیل =
  | اولویت =
  | اولویت =ب
  | کیفیت =
  | کیفیت =ب
}}
}}
{{پایان متن}}
{{پایان متن}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۳ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۱۷

سؤال

سیر تحول خط در نگارش قرآن چگونه بوده است؟

کتابت در زمان پیامبر اسلام(ص) بسیار ساده و ابتدایی، بدون علایم و نشانه‌هایی برای نمایاندن حرکات یا سکون بود. با گذشت زمان، خط، سیر تکاملی خود را پیمود و پیشرفت کرد. پس از دوران پیامبر، نشانه حرکات در حروفِ قرآن کریم، به صورت نقطه بود؛ نقطه اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره بوده است.

نشانه‌هایی که امروزه به عنوان فتحه، کسره و ضمه وجود دارد، در قرن سوم هجری قمری ساخته شد و آن‌را از ابتکارات خلیل بن احمد فراهیدی دانسته‌اند. همچنین همزه و تشدید نیز در این قرن توسط خلیل بن احمد ساخته شد.

از ابتدای قرن دوازهم، پادشاه عثمانی، خطاطان و هنرمندان را جمع کرد و آنها انواع جدیدی از خطوط عربی، مانند خط رقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدیدآوردند. امروزه در ایران و بیشتر کشورهای اسلامی، قرآن با رسم‌الخط عثمانی که به دست خطاط سوری «عثمان طه» نوشته شده، مقبولیت همگانی دارد.

خط در ابتدای بعثت

کتابت در زمان پیامبر اسلام(ص) مطابق با اصول و قواعدِ نگارشِ آن زمان انجام می‌گرفت. باگذشت زمان، دانشمندان قواعد املا و رسم‌الخط را به وجود آوردند و کتابت سیر تکاملی خود را به تدریج پیمود و در نهایت به صورت فعلی درآمد.

خط در زمان پیامبر، بسیار ساده و ابتدایی و بدون علایم و نشانه‌هایی برای نشان‌دادن حرکات یا سکون بود. عرب‌ها در ابتدای نزول قرآن، در قرائت قرآن، کم‌تر دچار اشتباه می‌شدند، اما پس از فتوحات و مسلمان‌شدن دیگر نژادها و همچنین وجود لهجه‌های مختلف در زبان عربی، سبب شد عرب‌ها بر اصلاح زبان خود، به ویژه به جهت قرائت صحیح قرآن، تلاش کنند.[۱]

در ابتدا، به دستور امام علی(ع) و توسط ابوالاسود دوئلی، قواعد ساده‌ای تأسیس شد. ابوالاسود دوئلی برای نخستین بار با کمک یکی از نویسندگان، اعراب‌گذاری خط (حروف و کلمات) قرآن را آغاز کرد.[۱] در این دوران، نشانه حرکات در حروفِ قرآن کریم، به صورت نقطه بود؛ نقطه اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره بوده است. حجاج بن یوسف حاکم عراق و حجاز در زمان مروانیان، از کاتبان و نویسندگان خود خواست که برای تشخیص حروف مشابه نیز، علایم و نشانه‌هایی وضع کنند.

خط کوفی و نسخ

نسخه خطی قرآن بر روی پوست در قرن چهارم هجری

خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری، قرآن‌ها را با خط کوفی می‌نوشتند، اما از اوایل قرن چهارم، خط نسخ، جای خط کوفی را گرفت. نخستین مصحف به خط نسخ، توسط خطاط معروف، محمد بن علی بن حسین بن عبدالله شیرازی معروف به اِبْنِ مُقْله (۲۷۲-۳۲۸ق) نوشته شد.[۲]

قرن سوم، دوره تحول در نگارش قرآن

سیوطی از عالمان اهل‌سنت دربارهٔ آخرین تغییرات تکمیلی اعراب‌گذاری قرآن می‌گوید: در صدر اول، نشانهٔ حرکات حروف به صورت نقطه بوده است، نقطهٔ اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره به شمار می‌آمده است. علایمی که اکنون برای بیان حرکات حروف متداول است، از ابتکارات خلیل بن احمد فراهیدی است. همچنین نخستین کسی که همزه و تشدید را وضع کرد، خلیل بن احمد بود.[۳]

تغییراتی که در خط و رسم قرآن ایجاد شد، در پایان قرن سوم به اوج خود رسید. مردم در نوشتن قرآن با خطوط زیبا و به کار بردن علایم و نشانه‌ها بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند و برخی علامت‌ها مانند تشدید و … را اختراع کردند.

خط نسخ عربی، در قرن هفتم هجری، به دست یاقوت بن عبدالله موصلی به حد اعلای کمال رسید و تا قرن یازدهم هجری قمری همه قرآن‌ها به شیوه خط یاقوت نوشته می‌شد.

قرآن کریم، با گذشت زمان، از جهت کتابت و زیبایی خط، سیر تکاملی خود را ادامه داد و خطاطان بزرگی در زیبایی و تکمیل خط آن تلاش نمودند.[۴]

دوره جدید

نسخه خطی قرآن در قرن چهارم بر روی صفحات نیلی.

از ابتدای قرن دوازهم، خط عربی اسلامی مورد توجه ترک‌های عثمانی قرار گرفت و به کمک خطاطان فارسی که در امپراطوری عثمانی خدمت می‌کردند، در پیشبرد این خط کوشیدند.

پادشاه عثمانی، همهٔ خطاطان، هنرمندان را در پایتخت جمع کرد و آنها انواع جدیدی از خطوط مانند خط رقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدیدآوردند که هم‌چنان در نوشته‌ها استفاده می‌شوند.

چاپ مصحف‌ها نیز مانند خط آن، در دوره‌های مختلف پیشرفت نمود. برای نخستین بار در حدود سال ۹۵۰ هجری مطابق با سال ۱۵۴۳ میلادی، قرآن در «بندقیه» به چاپ رسید. ابتدا دولت اسلامی و سپس از سال ۱۲۹۴ هجری قمری، ترکیهٔ عثمانی به چاپ‌های زیبایی از قرآن اقدام نمودند….[۵]

امروزه نیز در ایران و غالب کشورهای اسلامی، قرآنی که با رسم‌الخط عثمانی به دست خطاط سوریه‌ای «عثمان طه» نوشته شده، مقبولیت همگانی دارد.[۶]

منابع

  1. ۱٫۰ ۱٫۱ علوم القرآن عند المفسرین، نویسنده اصلی: مرکز الثقافه و المعارف القرآنیه، قم، مکتب الإعلام الإسلامي. مرکز النشر، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۱۳–۴۱۶.
  2. حائرى طهرانى، على، مقتنيات الدرر، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ اول، ۱۳۳۸ش، ج۱۰، ص۲۰۵.
  3. سيوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بكر، الإتقان في علوم القرآن، بیروت، دار الكتاب العربي، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۴۲۰-۴۱۸.
  4. معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهيد، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۵-۱۸۰.
  5. حجتی، محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن، ص۱۵۸–۲۱۳.
  6. خرمشاهی، بهاء الدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۱، ص۱۱۰۶–۱۱۰۷.