سیر تحول خط در نگارش قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

(صفحه‌ای تازه حاوی «{{شروع متن}}سير تحول خط در نگارش قرآن چگونه بوده است؟ گفته شده، در صدر اسلام،...» ایجاد کرد)
 
 
(۲۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{شروع متن}}سير تحول خط در نگارش قرآن چگونه بوده است؟
{{شروع متن}}
{{سوال}}
سیر تحول خط در نگارش قرآن چگونه بوده است؟
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}کتابت در زمان [[پیامبر اسلام(ص)]] بسیار ساده و ابتدایی، بدون علایم و نشانه‌هایی برای نمایاندن حرکات یا سکون بود. با گذشت زمان، خط، سیر تکاملی خود را پیمود و پیشرفت کرد. پس از دوران پیامبر، نشانه حرکات در حروفِ قرآن کریم، به صورت نقطه بود؛ نقطه اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره بوده است.


گفته شده، در صدر اسلام، نشانه ي حركات حروف قرآن كريم به صورت نقطه بوده است، يعني نقطه ي اول حروف، علامت فتحه و نقطه ي آخر حروف، علامت ضمه و نقطه ي زيرين حروف، علامت كسره بوده است.
نشانه‌هایی که امروزه به عنوان فتحه، کسره و ضمه وجود دارد، در [[قرن سوم هجری قمری]] ساخته شد و آن‌را از ابتکارات [[خلیل بن احمد فراهیدی]] دانسته‌اند. همچنین همزه و تشدید نیز در این قرن توسط خلیل بن احمد ساخته شد.


علامت‌هايي كه اكنون براي بيان حركات حروف استفاده مي‌شود، از ابتكارات خليل بن احمد است. به مرور زمان، عنايت و توجه مسلمانان به قرآن بيش‌تر شد. آنان تغييراتي در خط و رسم قرآن ايجاد كردند و در پايان قرن سوم بود كه رسم الخط قرآن به حد اعلاي زيبايي خود رسيد. مردم در نوشتن قرآن با خطوط زيبا و به كار بردن علايم و نشانه‌ها بر يكديگر پيشي مي‌گرفتند و برخي علامت‌ها مانند تشديد و... را اختراع كردند؛ هم‌چنين صنعت خط و حاشيه‌نگاري رو به پيشرفت گذاشت و با ظرافت ويژه‌اي در مصحف‌ها به كار برده شد.<ref>ر.ك: محمد هادي معرفت، علوم قرآني، ص۱۸۴ ـ ۱۸۷.</ref>
از ابتدای قرن دوازهم، پادشاه عثمانی، خطاطان و هنرمندان را جمع کرد و آنها انواع جدیدی از خطوط عربی، مانند خط رقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدیدآوردند. امروزه در [[ایران]] و بیشتر کشورهای اسلامی، قرآن با رسم‌الخط عثمانی که به دست خطاط سوری «[[عثمان طه]]» نوشته شده، مقبولیت همگانی دارد.


قرآن كريم، با گذشت زمان، از جهت كتابت و زيبايي خط، سير تكاملي خود را ادامه داد و خطاطان بزرگي در زيبايي و تكميل خط آن تلاش نمودند. نخستين كسي كه در اين راه گام برداشت، «خالد بن ابي الهياج» از اصحاب اميرالمؤمنين و از خوشنويسان و خطاطان معروف آن زمان بود. گفته شده كه سعد، مولا و حاجبِ وليد، وي را براي كتابت مصحف و شعر و اخبار در دربار وليد بن عبدالملك استخدام كرد. عمربن عبدالعزيز از خالد خواست تا مصحفي را براي او بنويسد، او مصحف زيبايي براي او نوشت، عمر بن عبدالعزيز ابتدا آن را پذيرفت، ولي به خاطر اختلاف در دستمزد، آن را به خالد برگرداند.
== خط در ابتدای بعثت ==
کتابت در زمان [[پیامبر اسلام(ص)]] مطابق با اصول و قواعدِ نگارشِ آن زمان انجام می‌گرفت. باگذشت زمان، دانشمندان قواعد املا و رسم‌الخط را به وجود آوردند و کتابت سیر تکاملی خود را به تدریج پیمود و در نهایت به صورت فعلی درآمد.  


خطاطان تا اواخر قرن سوم هجري، مصحف‌ها را با خط كوفي مي‌نوشتند، اما از اوايل قرن چهارم، خط زيباي نسخ، جاي خط كوفي را گرفت. نخستين مصحف به خط نسخ، توسط خطاط معروف، محمد بن علي بن الحسين بن مقله در سال (۲۷۲ ـ ۳۲۸ هجري قمري) نوشته شد. گفته شده اولين بار، او به خط ثلث و نسخ نوشت.
خط در زمان پیامبر، بسیار ساده و ابتدایی و بدون علایم و نشانه‌هایی برای نشان‌دادن حرکات یا سکون بود. عرب‌ها در ابتدای نزول قرآن، در قرائت قرآن، کم‌تر دچار اشتباه می‌شدند، اما پس از [[فتوحات]] و مسلمان‌شدن دیگر نژادها و همچنین وجود لهجه‌های مختلف در زبان عربی، سبب شد عرب‌ها بر اصلاح زبان خود، به ویژه به جهت قرائت صحیح قرآن، تلاش کنند.<ref name=":0" />


خط نسخ عربي، در قرن هفتم هجري، به دست ياقوت بن عبدالله موصلي به حد اعلاي كمال رسيد. تا قرن يازدهم هجري قمري همه ي مصحف‌ها به شيوه ي خط ياقوت نوشته مي‌شد. از ابتداي قرن دوازهم، به خصوص پس از فتح مصر به دست سلطان سليم، خط عربي اسلامي مورد توجه ترك‌هاي عثماني قرار گرفت و به كمك خطاطان فارسي كه در امپراطوري عثماني خدمت مي‌كردند، در پيشبرد اين خط كوشيدند.
در ابتدا، به دستور [[امام علی(ع)]] و توسط [[ابوالاسود دوئلی]]، قواعد ساده‌ای تأسیس شد. ابوالاسود دوئلی برای نخستین بار با کمک یکی از نویسندگان، اعراب‌گذاری خط (حروف و کلمات) قرآن را آغاز کرد.<ref name=":0">علوم القرآن عند المفسرین، نویسنده اصلی: مرکز الثقافه و المعارف القرآنیه، قم، مکتب الإعلام الإسلامي. مرکز النشر،  ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۱۳–۴۱۶.</ref> در این دوران، نشانه حرکات در حروفِ قرآن کریم، به صورت نقطه بود؛ نقطه اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره بوده است. [[حجاج بن یوسف]] حاکم [[عراق]] و [[حجاز]] در زمان [[مروانیان]]، از کاتبان و نویسندگان خود خواست که برای تشخیص حروف مشابه نیز، علایم و نشانه‌هایی وضع کنند.


سلطان سليم، همه ي خطاطان، نقاشان و هنرمندان را در پايتخت جمع كرد و آنها انواع جديدي از خطوط عربي، مانند خط رقعي، خط ديواني، خط طغرايي و خط اسلامبولي را پديد آوردند كه هم‌چنان در نوشته‌ها متداول‌اند.
{{همچنین ببینید|نوشتن قرآن بر روی اشیاء مختلف در زمان پیامبر}}


چاپ مصحف‌ها نيز مانند خط آن، در دوره‌هاي مختلف پيشرفت نمود. براي نخستين بار در حدود سال ۹۵۰ هجري مطابق با سال ۱۵۴۳ ميلادي، قرآن در «بندقيه» به چاپ رسيد. ابتدا دولت اسلامي و سپس از سال ۱۲۹۴ هجري قمري، تركيه ي عثماني به چاپ‌هاي زيبايي از قرآن اقدام نمودند... .<ref>ر.ك: همو، تاريخ قرآن، ص۱۳۶ ـ ۱۳۹؛ پژوهشي در تاريخ قرآن، ص۱۵۸ ـ ۲۱۳.</ref>
== خط کوفی و نسخ ==
[[پرونده:Khate Quran.jpg|بندانگشتی|نسخه خطی قرآن بر روی پوست در قرن چهارم هجری]]
خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری، قرآن‌ها را با [[خط کوفی]] می‌نوشتند، اما از اوایل [[قرن چهارم]]، خط نسخ، جای خط کوفی را گرفت. نخستین مصحف به خط نسخ، توسط خطاط معروف، محمد بن علی بن حسین بن عبدالله شیرازی معروف به [[ابنِ‌مقله|اِبْنِ مُقْله]] (۲۷۲-۳۲۸ق) نوشته شد.<ref>حائرى طهرانى، على، مقتنيات الدرر، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ اول، ۱۳۳۸ش، ج۱۰، ص۲۰۵.</ref>


در زمان پيامبر اكرم كتابت قرآن توسط صحابه و تابعين و مطابق با اصول و قواعد نگارش مربوط به آن زمان انجام مي‌گرفت، بعدها دانشمندان كوفي و بصري قواعد املا و رسم الخط را به وجود آوردند. اگر چنين گرايشي از سوي تمام قبايل صورت مي‌گرفت مشكل‌ساز بود، از اين‌رو دانشمندان مسلمان از همان ابتدا، رسم الخط عثماني را توقيفي و تغييرناپذير دانستند.
== قرن سوم، دوره تحول در نگارش قرآن ==
[[سیوطی]] از عالمان [[اهل‌سنت]] دربارهٔ آخرین تغییرات تکمیلی اعراب‌گذاری قرآن می‌گوید: در صدر اول، نشانهٔ حرکات حروف به صورت نقطه بوده است، نقطهٔ اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره به شمار می‌آمده است. علایمی که اکنون برای بیان حرکات حروف متداول است، از ابتکارات خلیل بن احمد فراهیدی است. همچنین نخستین کسی که همزه و تشدید را وضع کرد، خلیل بن احمد بود.<ref>سيوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بكر، الإتقان في علوم القرآن، بیروت، دار الكتاب العربي، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۴۲۰-۴۱۸.</ref>


امروزه نيز در ايران و غالب كشورهاي اسلامي، قرآني كه با رسم الخط عثماني به دست خطاط سوري «عثمان طه» نوشته شده، مقبوليت همگاني دارد.<ref>ر.ك: بهاء الدين خرمشاهي، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهي، ج۱، ص۱۱۰۶ ـ ۱۱۰۷.</ref>
تغییراتی که در خط و رسم قرآن ایجاد شد، در پایان قرن سوم به اوج خود رسید. مردم در نوشتن قرآن با خطوط زیبا و به کار بردن علایم و نشانه‌ها بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند و برخی علامت‌ها مانند تشدید و … را اختراع کردند.


بنابراين علامت و نشانه‌گذاري قرآن كريم از صدر اسلام شروع و به تدريج زمان در دوره‌هاي مختلف به صورت فعلي درآمد.
خط نسخ عربی، در قرن هفتم هجری، به دست یاقوت بن عبدالله موصلی به حد اعلای کمال رسید و تا قرن یازدهم هجری قمری همه قرآن‌ها به شیوه خط یاقوت نوشته می‌شد.


با توجه به آن‌كه در زمان پيامبر اكرم رسم الخط و قلم و كاغذ نبوده، رسم الخط فعلي چگونه به دست ما رسيده است؟
[[قرآن کریم]]، با گذشت زمان، از جهت کتابت و زیبایی خط، سیر تکاملی خود را ادامه داد و خطاطان بزرگی در زیبایی و تکمیل خط آن تلاش نمودند.<ref>معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهيد، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۵-۱۸۰.</ref>


بعد از نزول وحي، تمام توجه رسول خدا و يارانش به گردآوري و حفظ قرآن در سينه‌ها و نظارت بر كتابت آن بود، هر چند كه شمار كاتبان و ابزار كتابت قرآن هم اندك بود. گرچه اطلاع دقيقي از نوع خط مورد استفاده ي زمان حيات رسول خدا در دست نيست؛ اما مي‌دانيم كه در آن زمان به دو خط نسخ و كوفي آشنايي داشتند و معمولاً نامه‌نگاري‌ها، يادداشت‌هاي عادي و گاهي نگارش قرآن با خط نسخ انجام مي‌گرفت؛ چنان‌كه نامه ي منسوب به پيامبر اكرم با اين خط بوده است.<ref>ر.ك: علوم القرآن عند المفسرون، ج۱، ص۳۳۷ ـ ۳۸۲.</ref>
== دوره جدید ==
[[پرونده:Khate Quran 1.jpg|بندانگشتی|نسخه خطی قرآن در قرن چهارم بر روی صفحات نیلی.]]
از ابتدای قرن دوازهم، خط عربی اسلامی مورد توجه ترک‌های عثمانی قرار گرفت و به کمک خطاطان فارسی که در امپراطوری عثمانی خدمت می‌کردند، در پیشبرد این خط کوشیدند.


به عقيده ي برخي ديگر، نگارش قرآن، بيش‌تر با خط كوفي بوده و حضرت علي از خوشنويسان اين خط به شمار مي‌رفته است و خط نسخ بعد از خط كوفي رواج يافت؛ يعني تا ابتداي قرن پنجم قرآن كريم را به خط كوفي مي‌نوشتند و از آن پس با خط نسخ و خطوط مشتق از آن معمول شد.<ref>ر.ك: پژوهشي در تاريخ قرآن، ص۱۸۴ ـ ۱۸۶ و ۲۱۲ ـ ۲۱۸.</ref>
پادشاه عثمانی، همهٔ خطاطان، هنرمندان را در پایتخت جمع کرد و آنها انواع جدیدی از خطوط مانند خط رقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدیدآوردند که هم‌چنان در نوشته‌ها استفاده می‌شوند.


از جمله نوشت‌افزارهايي كه قرآن كريم به آن‌ها اشاره كرده، عبارت‌اند از: قلم (قلم، ۱؛ علق، ۴)؛ حرير (حج، ۲۳)؛ قرطاس (انعام، ۷)؛ صحف (كهف، ۱۰۹)؛ سجل (طه، ۱۳۳؛ نجم، ۳۶) و زقّ (انبياء، ۱۰۴).
چاپ مصحف‌ها نیز مانند خط آن، در دوره‌های مختلف پیشرفت نمود. برای نخستین بار در حدود سال ۹۵۰ هجری مطابق با سال ۱۵۴۳ میلادی، قرآن در «بندقیه» به چاپ رسید. ابتدا دولت اسلامی و سپس از سال ۱۲۹۴ هجری قمری، ترکیهٔ عثمانی به چاپ‌های زیبایی از قرآن اقدام نمودند….<ref>حجتی، محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن، ص۱۵۸–۲۱۳.</ref>


با بررسي تاريخ اسلامي روشن مي‌شود كه برخي از وسايل و نوشت‌افزارهاي مورد استفاده در كتابت و نگارش قرآن عبارت‌اند از:
امروزه نیز در ایران و غالب کشورهای اسلامی، قرآنی که با رسم‌الخط عثمانی به دست خطاط سوریه‌ای «عثمان طه» نوشته شده، مقبولیت همگانی دارد.<ref>خرمشاهی، بهاء الدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۱، ص۱۱۰۶–۱۱۰۷.</ref>


۱. عُسُب (جمع عسيب): چوب بي‌برگ و پهن درخت خرما؛
== منابع ==
 
{{پانویس|۲}}
۲. رقاع: از پوست، برگ يا كاغذ؛
{{تدوین قرآن}}
 
۳. لخاف: صفحه‌هاي نازك و سپيد سنگ؛
 
۴. اكتاف: استخوان بزرگ و صيقل يافته‌ي شانه ي گوسفند يا شتر؛
 
۵. اضلاع (جمع ضلع): استخوان‌هاي صاف دنده‌هاي حيوانات؛
 
۶. اديم: تكه‌هاي چرم و پوست دباغي شده؛
 
۷. قراطيس: كاغذ؛
 
۸. حرير: پارچه ي ابريشمي؛
 
۹. لوح: صفحه ي پهني از چوب؛
 
۱۰. قضيم: پوست سفيد رنگ؛
 
۱۱. قلم و مداد: تراشيدن چوب به شكل قلم و مداد و نوشتن آيات به وسيله ي آن و با رنگ و مركب.<ref>ر.ك: مباحث في علوم القرآن، ترجمه‌ي محمد علي لساني فشاركي، ص۱۰۱ ـ ۱۰۲؛ محمد هادي معرفت، تاريخ قرآن، ص۲۶ ـ ۳۰؛ و محمد راميار، تاريخ قرآن، ص۲۵۷ ـ ۲۸۰.</ref>
 
 شيوه ي نگارش قرآن كريم چه تحولاتي را طي كرد تا به شكل فعلي درآمد؟
 
خط تازيان زمان پيامبر اكرم بسيار ساده و ابتدايي و بدون علايم و نشانه‌هايي براي نماياندن حركات يا سكون و يا بازيافتن حروف متشابه بود. با آن‌كه اعراب ابتدايي در اوايل نزول قرآن، در قرائت قرآن، كم‌تر دچار لغزش مي‌شدند، ولي وقتي اسلام به فتوحاتي نايل گشت و تازيان به ممالك ديگر راه يافتند و با ملت‌هاي بيگانه معاشرت كردند و داد و ستدها موجب تغيير در لغت و لهجه‌ها شد، عرب را قانع ساخت كه بر اصلاح زبان خود، به ويژه به منظور حفظ و صيانت قرائت قرآن، سخت بكوشد. نخست، قواعد ساده و بسيطي براي زبان عربي، به دستور حضرت علي و با كوشش پيگير ابوالاسود دوئلي تأسيس شد. ابوالاسود دوئلي براي نخستين بار با كمك يكي از نويسندگان، اعراب‌گذاري خط (حروف و كلمات) قرآن را آغاز كرد. چنان‌كه به نويسنده مي‌گفت: قرآن را برگير و بارنگي متفاوت از رنگ خط قرآن، طبق گفته‌هاي من، نشانه‌گذاري كن، وقتي در مورد حرفي لب‌هايم را گشودم و بالا بردم، يك نقطه، روي آن حرف قرار بده و... .<ref>علوم القرآن عند المفسرون، ج۱، ص۴۱۳ ـ ۴۱۶.</ref>
 
ابواحمد عسگري مي‌گويد: مردم قبل از حكومت عبدالملك مروان حدود چهل سال با قرآن عثماني سرو كار داشتند. سپس تغييرات فراواني در قرائت قرآن، به ويژه در عراق رخ داد. حجاج بن يوسف، نگراني خود را از اين امر به كاتبان و نويسندگان خود اظهار داشت و از آنان خواست كه براي تشخيص حروف مشابه نيز، علايم و نشانه‌هايي وضع كنند. نقل است كه نصربن عاصم، اين امر را به عهده گرفت و نقطه‌گذاري را در حروف انجام داد. پس از اقدام ابوالاسود دوئلي، مردم نقطه‌ها را به عنوان علايمي براي نشان دادن حركات حروف وكلمات به كار بردند؛ ولي بيش‌تر اين نقطه‌ها را با رنگي غير از رنگ خط مصحف مي‌نوشتند.
 
سيوطي درباره ي آخرين تغييرات تكميلي اعراب‌گذاري قرآن مي‌گويد:
 
در صدر اول، نشانه‌ي حركات حروف به صورت نقطه بوده است، نقطه‌ي اول حروف، علامت فتحه و نقطه‌ي آخر حروف، علامت ضمه و نقطه‌ي زيرين حروف، علامت كسره به شمار مي‌آمده است. علايمي كه اكنون براي بيان حركات حروف متداول است، از ابتكارات خليل بن احمد فراهيدي است. در اين روش، علامت فتحه، عبارت است از شكل مستطيلي كه در بالاي حروف گذارده مي‌شود و علامت كسره نيز به همين شكل در ذيل حروف به كار مي‌رود؛ علامت ضمه، واو كوچكي است در بالاي حرف؛ تنوين نيز بر حسب مفتوح بودن يا مكسور بودن يا مضمون بودن، به وسيله‌ي دو علامت از نوع خودش مشخص مي‌شود. نخستين كسي كه همزه و تشديد را وضع كرد، خليل بن احمد بود.<ref>ر.ك: الاتقان في علوم القرآن، ج۲، ص۳۷۷ ـ ۳۷۸.</ref>
 
پس از آن‌كه نصربن عاصم نقطه را براي تشخيص حروف نقطه‌دار از حروف بي‌نقطه در مصحف به كار برد، نقطه‌هاي سياه به نقطه‌هاي رنگي تبديل شد، تا نقطه‌هايي كه علامت حركت بود از نقطه‌هايي كه علامت اعجام بودند تميز داده شوند.<ref>محمد طاهر عبدالقاهر الكردي، تاريخ القرآن، ترجمه‌ي محمد صالح سعيدي، ص۲۵۵ ـ ۲۵۸.</ref>
 
==منابع==
<references />
{{شاخه
{{شاخه
  | شاخه اصلی =  
  | شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن
|شاخه فرعی۱ =  
|شاخه فرعی۱ = رسم الخط قرآن
|شاخه فرعی۲ =  
|شاخه فرعی۲ =
|شاخه فرعی۳ =  
|شاخه فرعی۳ =
}}
}}
{{تکمیل مقاله
{{تکمیل مقاله
  | شناسه =  
  | شناسه =شد
  | تیترها =  
  | تیترها =شد
  | ویرایش =  
  | ویرایش =شد
  | لینک‌دهی =  
  | لینک‌دهی =شد
  | ناوبری =  
  | ناوبری = شد
  | نمایه =  
  | نمایه =
  | تغییر مسیر =  
  | تغییر مسیر =
  | ارجاعات =  
  | ارجاعات =
  | بازبینی =  
  | بازبینی =شد
  | تکمیل =  
  | تکمیل =
  | اولویت =  
  | اولویت =ب
  | کیفیت =  
  | کیفیت =ب
}}
}}
{{پایان متن}}
{{پایان متن}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۳ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۱۷

سؤال

سیر تحول خط در نگارش قرآن چگونه بوده است؟

کتابت در زمان پیامبر اسلام(ص) بسیار ساده و ابتدایی، بدون علایم و نشانه‌هایی برای نمایاندن حرکات یا سکون بود. با گذشت زمان، خط، سیر تکاملی خود را پیمود و پیشرفت کرد. پس از دوران پیامبر، نشانه حرکات در حروفِ قرآن کریم، به صورت نقطه بود؛ نقطه اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره بوده است.

نشانه‌هایی که امروزه به عنوان فتحه، کسره و ضمه وجود دارد، در قرن سوم هجری قمری ساخته شد و آن‌را از ابتکارات خلیل بن احمد فراهیدی دانسته‌اند. همچنین همزه و تشدید نیز در این قرن توسط خلیل بن احمد ساخته شد.

از ابتدای قرن دوازهم، پادشاه عثمانی، خطاطان و هنرمندان را جمع کرد و آنها انواع جدیدی از خطوط عربی، مانند خط رقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدیدآوردند. امروزه در ایران و بیشتر کشورهای اسلامی، قرآن با رسم‌الخط عثمانی که به دست خطاط سوری «عثمان طه» نوشته شده، مقبولیت همگانی دارد.

خط در ابتدای بعثت

کتابت در زمان پیامبر اسلام(ص) مطابق با اصول و قواعدِ نگارشِ آن زمان انجام می‌گرفت. باگذشت زمان، دانشمندان قواعد املا و رسم‌الخط را به وجود آوردند و کتابت سیر تکاملی خود را به تدریج پیمود و در نهایت به صورت فعلی درآمد.

خط در زمان پیامبر، بسیار ساده و ابتدایی و بدون علایم و نشانه‌هایی برای نشان‌دادن حرکات یا سکون بود. عرب‌ها در ابتدای نزول قرآن، در قرائت قرآن، کم‌تر دچار اشتباه می‌شدند، اما پس از فتوحات و مسلمان‌شدن دیگر نژادها و همچنین وجود لهجه‌های مختلف در زبان عربی، سبب شد عرب‌ها بر اصلاح زبان خود، به ویژه به جهت قرائت صحیح قرآن، تلاش کنند.[۱]

در ابتدا، به دستور امام علی(ع) و توسط ابوالاسود دوئلی، قواعد ساده‌ای تأسیس شد. ابوالاسود دوئلی برای نخستین بار با کمک یکی از نویسندگان، اعراب‌گذاری خط (حروف و کلمات) قرآن را آغاز کرد.[۱] در این دوران، نشانه حرکات در حروفِ قرآن کریم، به صورت نقطه بود؛ نقطه اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره بوده است. حجاج بن یوسف حاکم عراق و حجاز در زمان مروانیان، از کاتبان و نویسندگان خود خواست که برای تشخیص حروف مشابه نیز، علایم و نشانه‌هایی وضع کنند.

خط کوفی و نسخ

نسخه خطی قرآن بر روی پوست در قرن چهارم هجری

خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری، قرآن‌ها را با خط کوفی می‌نوشتند، اما از اوایل قرن چهارم، خط نسخ، جای خط کوفی را گرفت. نخستین مصحف به خط نسخ، توسط خطاط معروف، محمد بن علی بن حسین بن عبدالله شیرازی معروف به اِبْنِ مُقْله (۲۷۲-۳۲۸ق) نوشته شد.[۲]

قرن سوم، دوره تحول در نگارش قرآن

سیوطی از عالمان اهل‌سنت دربارهٔ آخرین تغییرات تکمیلی اعراب‌گذاری قرآن می‌گوید: در صدر اول، نشانهٔ حرکات حروف به صورت نقطه بوده است، نقطهٔ اول حروف، علامت فتحه و نقطهٔ آخر حروف، علامت ضمه و نقطهٔ زیرین حروف، علامت کسره به شمار می‌آمده است. علایمی که اکنون برای بیان حرکات حروف متداول است، از ابتکارات خلیل بن احمد فراهیدی است. همچنین نخستین کسی که همزه و تشدید را وضع کرد، خلیل بن احمد بود.[۳]

تغییراتی که در خط و رسم قرآن ایجاد شد، در پایان قرن سوم به اوج خود رسید. مردم در نوشتن قرآن با خطوط زیبا و به کار بردن علایم و نشانه‌ها بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند و برخی علامت‌ها مانند تشدید و … را اختراع کردند.

خط نسخ عربی، در قرن هفتم هجری، به دست یاقوت بن عبدالله موصلی به حد اعلای کمال رسید و تا قرن یازدهم هجری قمری همه قرآن‌ها به شیوه خط یاقوت نوشته می‌شد.

قرآن کریم، با گذشت زمان، از جهت کتابت و زیبایی خط، سیر تکاملی خود را ادامه داد و خطاطان بزرگی در زیبایی و تکمیل خط آن تلاش نمودند.[۴]

دوره جدید

نسخه خطی قرآن در قرن چهارم بر روی صفحات نیلی.

از ابتدای قرن دوازهم، خط عربی اسلامی مورد توجه ترک‌های عثمانی قرار گرفت و به کمک خطاطان فارسی که در امپراطوری عثمانی خدمت می‌کردند، در پیشبرد این خط کوشیدند.

پادشاه عثمانی، همهٔ خطاطان، هنرمندان را در پایتخت جمع کرد و آنها انواع جدیدی از خطوط مانند خط رقعی، خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدیدآوردند که هم‌چنان در نوشته‌ها استفاده می‌شوند.

چاپ مصحف‌ها نیز مانند خط آن، در دوره‌های مختلف پیشرفت نمود. برای نخستین بار در حدود سال ۹۵۰ هجری مطابق با سال ۱۵۴۳ میلادی، قرآن در «بندقیه» به چاپ رسید. ابتدا دولت اسلامی و سپس از سال ۱۲۹۴ هجری قمری، ترکیهٔ عثمانی به چاپ‌های زیبایی از قرآن اقدام نمودند….[۵]

امروزه نیز در ایران و غالب کشورهای اسلامی، قرآنی که با رسم‌الخط عثمانی به دست خطاط سوریه‌ای «عثمان طه» نوشته شده، مقبولیت همگانی دارد.[۶]

منابع

  1. ۱٫۰ ۱٫۱ علوم القرآن عند المفسرین، نویسنده اصلی: مرکز الثقافه و المعارف القرآنیه، قم، مکتب الإعلام الإسلامي. مرکز النشر، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۱۳–۴۱۶.
  2. حائرى طهرانى، على، مقتنيات الدرر، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ اول، ۱۳۳۸ش، ج۱۰، ص۲۰۵.
  3. سيوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بكر، الإتقان في علوم القرآن، بیروت، دار الكتاب العربي، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۴۲۰-۴۱۸.
  4. معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهيد، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۵-۱۸۰.
  5. حجتی، محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن، ص۱۵۸–۲۱۳.
  6. خرمشاهی، بهاء الدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۱، ص۱۱۰۶–۱۱۰۷.