روایت «کم‌رويى با محروميت همراه است»

سؤال

در کلمات قصار نهج البلاغه آمده است که: «قُرِنَتِ ... وَ الْحَيَاءُ بِالْحِرْمَانِ؛ شرم با محروميت همراه است.» این حدیث چگونه با مسئله حجاب قابل جمع است؟

حدود شرم و حیا در نهج‌البلاغه همراه با محدودیت بیان شده است. با وجود تاکید بر شرم و حیا و نیز موضوع حجاب، این دو مسئله چگونه قابل جمع است؟ با وجود تفاسیر مختلف از حیا می‌توان به این نتیجه رسید که در حیا و حجاب هر دو محدودیت‌هایی وجود دارد، اما این محدودت به شکل کلی دارای منافع بسیاری برای صاحبان این فضیلت‌ها است. درباره محدودیت حیا اما باید بیان شود که این محدودیت در صورت وجود افراط و تفریط در این مسئله است.

شرم و حیا و مسئله حجاب

مسئله حجاب یکی از مسائل باارزش دین اسلام است. در قرآن آیاتی به این مسئله پرداخته است از جمله آیه ﴿وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ؛ زن‌ها باید روسری‌های خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود).﴾(نور:۳۲) روایات فراوانی نیز از جانب معصومین(ع) درباره این موضوع نقل شده است، به عنوان نمونه حدیثی از امیرالمؤمنین(ع) نقل شده که فرمودند: «وَ اکْفُفْ عَلَیْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِکَ إِیَّاهُنَّ فَإِنَّ شِدَّةَ الْحِجَابِ أَبْقَى عَلَیْهِنَّ ...؛ حجاب پرهیز و تقوی بر چشمشان گذار چون چنین حجاب و پوشش برای آنان اطمینان بخش‌تر است.» این مطلب چنین تفسیر شده است که هر چیز دارای ارزش زیاد در دسترس همگان قرار داده نمی‌شود بلکه پنهانش می‌کنند. در مورد زن نیز که یکی از مخلوقات باارزش الهی است همین معنا صدق می‌کند.

رهبر انقلاب فرمودند: «مسئله حجاب به معنای منزوی کردن زن نیست، اگر کسی چنین برداشتی از حجاب داشته باشد این یک برداشت کاملاً غلط است، مسئله حجاب به معنای جلوگیری از اختلاط و آمیزش بی‌قید و شرط زن و مرد در جامعه است».

جمع میان شرم و حیا و محرومیت

حدیث «قُرِنَتِ ... وَ الْحَيَاءُ بِالْحِرْمَانِ؛ شرم با محروميت همراه است.» چنین برداشت شده است، کسی که برای به دست آوردن چیزی بیش از حد خجالت بکشد از رسیدن به آن محروم می‌ماند و حیا هر چند صفتی بسیار پسندیده است لکن در برخی مواقع ناکامی به بار می‌آورد.

محمد عبده در شرح نهج‌البلاغه می‌گوید: کسی که در طلب چیزی زیاد خجالت بکشد از آن محروم می‌ماند و افراط در حیا مثل ترک آن مذموم است، آنچه که از حیا مورد پسند است آن است که متوسط باشد نه زیاد و نه کم.

ابن میثم نیز می‌گوید: شرم، همراه نومیدی است به دلیل همراهی شرم با فروگذاردن خواسته و ابراز نکردن آن.

محمد جواد مغنیه در توضیح این فراز از کلمات قصار می‌گوید: حیا از انجام دادن کاری که دین و عقل آن را تأیید نکرده جزء دین و سنتی از سنت‌های انبیاء و رسولان است و اما حیا از حلال به خصوص چیزی که به مردم نفع می‌رساند این نوع از حیا عجز و ناتوانی و خوف است و از اخلاق ضعفاء و ترسویان است.

ابن ابی الحدید چنین تفسیر نموده که، حیا، بریدن و فاصله گرفتن نفس از کارهای زشت است و همچنین حیا از خصوصیات انسان است چون در اسب و گاو و گوسفند و مانند آنها از انواع حیوانات یافت نمی‌شود، حیا مانند خنده است که اختصاص به انسان دارد و اول چیزی که از قوه فهم در بچه‌ها ظاهر می‌شود حیا است و خداوند آن را در انسان قرار داده تا فاصله بگیرد از چیزی که نفس او از آن منزجر است و تا این که انسان مثل بهیمه نباشد، و حیا و شرم خلق مرکب از ترس و عفت است و لذا با حیا فاسق نیست و فاسق هم با حیا نمی‌شود، چون عفت و فسق با هم جمع نمی‌شوند.

حیا و عقلانیت

شیخ کلینی در کتاب اصول کافی حدیثی از پیامبر(ص) نقل می‌کند که آن حضرت فرمودند: «الْحَيَاءُ حَيَاءَانِ حَيَاءُ عَقْلٍ وَحَيَاءُ حُمْقٍ فَحَيَاءُ الْعَقْلِ هُوَ الْعِلْمُ و َحَيَاءُ الْحُمْقِ هُوَ الْجَهْلُ؛ حیا دو قسم است: یکی حیا عقل است دیگری حیا حماقت، حیا عقل علم است و حیا حماقت جهل است.»

علامه مجلسی در کتاب بحار الانوار بعد از نقل حدیث قبل از پیامبر(ص) می‌گوید: فرموده پیامبر اسلام(ص) دلالت می‌کند بر این که حیا بر دو قسم است، یکی ممدوح و آن حیایی است که ناشی از عقل و خردمندی است، به این که شخصی از چیزی شرمنده باشد که عقل صحیح یا شرع به زشتی آن حکم کند مانند شرمندگی از گناهان و ناشایسته‌ها، و دیگری مذموم و آن حیایی است که ناشی از حماقت و بی‌خردی است، به این که شخص شرمنده شود از کاری که عوام مردم آن را زشت پندارند و در واقع زشت نیست و عقل صحیح و شرع به آن حکم می‌نمایند، مانند شرمندگی از پرسش مسایل علمی یا به جا آوردن عبادات شرعی.

تقسیم‌بندی شرم و حیا

حیا و شرم تقسیم‌های دیگری نیز دارد از قبیل: حیا عارفان، حیا حق‌شناسان، حیا پارسایان، حیا گناه‌کاران، حیا بلند نظران، حیا نجیبان، حیا بخیلان، حیا خودخواهان و …

با توجه به موضوعات مطرح شده باید گفت که حدیث با مسئله حجاب تعارضی ندارد بلکه توافق دارد، زیرا همان گونه که حفظ حجاب در حد معمول آن تا اندازه‌ای محدودیت ایجاد می‌کند، حیا نیز در حد معمول خود دارای محدودیت است. فرد با حجاب و با حیا بسیاری از کارهایی را که اشخاص بی‌قید و بند دست به آن می‌زنند انجام نمی‌دهد، با این بیان تعارض در این دو مورد وجود ندارد بلکه حیا و ایجاد محدودیت قابل جمع هستند. بنابراین حجاب عملی با ارزش است و عقل و شرع به عمل با ارزش توصیه دارند، و حیا نیز صفتی پسندیده در بین همه است و یکی از تفاوت‌های انسان و غیر انسان است.

مطالعه بیشتر

۱ـ مسئله حجاب، مرتضی مطهری.

۲ـ زن در آیینه جمال، جوادی آملی.

۳ـ زینب بانوی حیا، مجله مبلغان، شماره ۴۲.