بسم الله الرحمن الرحیم

سؤال

در مورد بسم الله الرحمن الرحیم توضیح دهید، آیا بسم الله جزئی از سوره‌های قرآن است؟

استفاده از بسم الله الرحمن الرحیم در شروع هر کاری سفارش شده است. آغاز نزول قرآن و آغاز سوره‌ها در قرآن با این عبارت می‌باشد. شیعه و بسیاری از اهل سنت بسم الله الرحمن الرحیم را جزئی از سوره حمد و سوره‌های قران می‌دانند. ورود برخی از روایات از پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) در تأکید استفاده از بسم الله در نماز و در ابتدای سوره‌ها، اهتمام صحابه بر اضافه نشدن چیزی به قرآن و اجماع فریقین بر جزئیت بسم الله در سوره حمد، از جمله دلائل جزئیت بسم الله در سوره‌ها می‌باشد. برخی از علمای اهل سنت بسم الله را فقط در سوره حمد، جزء سوره می‌دانند.

جایگاه

وحی قرآن، با نام خدا شروع شد ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ؛ بخوان به نام پروردگارت﴾(علق:۱) و تمامی سوره‌های قرآن با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شوند، تنها سوره توبه است که در آغاز آن بسم اللَّه الرحمن الرحیم نیامده است؛ چرا که سوره توبه با اعلان جنگ به جنایت کاران مکه و پیمان شکنان آغاز شده و اعلان جنگ با توصیف خداوند بهرحمان و رحیم سازگار نیست.

عبارت بسم الله توسط انبیاء نیز استفاده شده است. وقتی کشتی نوح(ع) در میان امواج طوفان به راه افتاد، نوح گفت: ﴿بسم اللَّه مجریها و مرسیها؛ حرکت و توقف این کشتی با نام خداست﴾(هود:۴۱). حضرت سلیمان(ع) نیز وقتی ملکه سباء را بهایمان به خدا فراخواند، دعوت‌نامه خود را با این جمله آغاز کرد الگو:إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ و برای او فرستاد.

بر زبان آوردن بسم اللَّه در شروع هر کاری توسط اهل بیت(ع) سفارش شده است. امام علی‏(ع) می‌فرمایند: «بسم اللَّه، مایه برکت، و ترک آن موجب نافرجامی است.»

بسم الله دارای احکام فقهی خاص خود نیز می‌باشد. برای نمونه، حیوانی که بدون ذکر نام خدا ذبح شود، مصرف گوشت آن حرام است.

جزئیت در سوره

دیدگاه شیعه

شیعه بسم اللَّه الرحمن الرحیم را به پیروی از اهل بیت(ع)، جزء سوره حمد و همه سوره‌های قرآن می‌داند. امام باقر(ع) در مورد کسانی که بسم اللَّه الرحمن الرحیم را در نماز نمی‌خوانند یا جزء سوره نمی‌شمارند، فرمودند: «سرقوا اكرم آيه؛ بهترين آيه قرآن کریم را به سرقت بردند.»

دیدگاه اهل سنت

بیشتر اهل سنت، بسم الله الرحمن الرحیم را، جزء سوره و به عنوان یک آیه می‌دانند. در برخی از کتب، مانند تفسیر المنار جزئیت بسم الله الرحمن الرحیم، در سوره‌ها، اجماعی دانسته شده است. شروع تمامی سوره‌های قرآن با این عبارت و دقت صحابه در حفظ قرآن و اهتمام به اضافه نشدن چیزی به آن، از دلائل آیه بودن آن می‌باشد.

علما و بزرگانی مانند عاصم و کسائی از قراء، ابن کثیر و شافعی از فقهای اهل سنت، بسم اللَّه را جزء سوره می‌دانند. از صحابه هم افرادی مانند ابن عباس، عبداللّه بن عمر، ابوهریره و از تابعین سعید بن جبیر، عطا، زهری و ابن المبارک نیز بر این عقیده هستند.

فخر رازی نیز بعد از آوردن حدود هفده دلیل، آیه بودن بسم الله الرحمن الرحیم را متواتر و یقینی می‌داند که به پیامبر(ص) نازل شده است. برخی از این ادله در زیر اشاره می‌شود:

• روایت ام سلمه از پیامبر(ص)، که سوره فاتحه را حضرت به همراه بسم الله الرحمن الرحیم و جزء آیات آن خواندند. همچنین ابی هریره از پیامبر(ص) نقل کرده است که فاتحة الکتاب هفت آیه دارد که اولی آن ﴿بسم اللَّه الرحمن الرحیم﴾ است.
• اهتمام صحابه به اضافه نشدن چیزی به قرآن کریم مانند منع کردن از نوشتن اسامی سوره‌ها در قرآن و کتابت بسم الله الرحمن الرحیم در آن، نشان از جزئیت این عبارت در سوره‌ها دارد.
• اکثر علما اتفاق دارند که سوره فاتحه هفت آیه دارد که «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» آیه اول آن است.
• برخی از روایات وارد شده از پیامبر(ص) مانند روایت: «كل امر ذي بال لم يبدأ فيه باسم اللَّه فهو أبتر او أجذم؛ هر امر مهمی که با بسم الله شروع نشود ناقص و ابتر است» و سؤال پیامبر(ص) از ابی بن کعب که بزرگ‌ترین آیه در قرآن کدام است؟ گفت: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» پیامبر(ص) کلامش را تصدیق فرمود.

برخی از علمای اهل سنّت از جمله احمد حنبل و بعضی از قاریان کوفه بسم اللَّه را فقط جزء سوره حمد می‌دانستند و نه سایر سوره‌های قرآن.

روایات

بعضی از روایاتی که از طرق شیعه و اهل سنت در زمینه جزئیت بسم الله الرحمن الرحیم در سوره، وارد شده است، در زیر اشاره می‌شود.

• معاویه بن عمار از یاران امام صادق‏(ع) نقل می‌کند، از امام پرسیدم: هنگامی که به نماز برمی‌خیزم بسم اللَّه را در آغاز حمد بخوانم؟ فرمود بلی. مجدداً سؤال کردم هنگامی که حمد تمام شد و سوره‌ای بعد از آن می‌خوانم، بسم اللَّه را با آن بخوانم؟ باز فرمود: آری.
• دار قطنی از علمای سنت به سند صحیح از علی‏(ع) نقل می‌کند که مردی از آن حضرت پرسید: سبع المثانی چیست؟ فرمود: سوره حمد. عرض کرد: سوره حمد شش آیه است فرمود: بسم اللَّه الرحمن الرحیم نیز آیه‌ای از آن است.
• بیهقی - محدث مشهور اهل سنت - با سند صحیح از طریق ابن جبیر از ابن عباس چنین نقل می‌کند: «استرق الشيطان من الناس اعظم آيه من القرآن، بسم اللَّه الرحمن الرحيم؛ مردم شيطان صفت، بزرگ‌ترين آيه قرآن بسم اللَّه الرحمن الرحيم را سرقت كردند»
• در تفسیر قرطبی از امام صادق‏(ع) نقل شده است که «بسم اللَّه تاج سوره‌ها است». تنها در سوره برائت بسم اللَّه نیامده است و این به گفته حضرت علی(ع) به خاطر آن است که بسم اللَّه کلمه امان دادن و رحمت است و برائت و اعلام تنفر و دشمنی با کفار و مشرکین، با رحم سازگار نیست.

مطالعه بیشتر

• تفسیر المنار، شیخ محمد عبده، مصر: انتشارات دارالمنار، چاپ: چهارم. ج۱، ص۳۹.
• تفسیر روح المعانی، سیدمحمود آلوسی بغدادی، بیروت: انتشارات ادارالطبایه المنیریه. ج۱، ص۳۳.
• تفسیر سوره حمد، امام خمینی، قم: انتشارات آزادی، ص۶–۱۰.