ابن ادریس حلی

سؤال

ابن ادریس حلی کیست و چه جایگاهی در حوزه علمیه شیعه دارد؟

ابن ادریس حلی
تولد	۵۴۳ق
مذهب	شیعه
محل دفن	حله

درگاه‌ها

زندگینامه

اِبْنِ اِدْریس، فخرالدین ابوعبدالله محمد بن ادریس عِجلی حِلّی (ح 543- 598ق / 1148-1202م)، از فقیهان بزرگ امامیه. در مورد وفات او نیز اختلاف است: كفعمی‌جمعه 18 شوال 598ق / 11 سپتامبر 1202م (استرابادی، 260) و ذهبی (21 / 333) 597ق را ذكر كرده است.

جایگاه

...

صفدی (2 / 183) وی را در فقه عدیم‌النظیر دانسته، و ابن داوود حلی او را شیخ‌الفقها خوانده است (ص 428). شجاعت علمی ‌وی در شكستن سنت تقلید از آراء شیخ طوسی، تحرك بخشیدن به فقه امامیه، خارج كردن آن از ركود و جمود و تشویق ابتكار و ‌اندیشۀ آزاد، بیانگر جلالت قدر اوست. تا 100 سال پس از درگذشت شیخ طوسی همۀ مسندنشینان فقاهت شیعه خوشه‌چینان آراء شیخ و در حقیقت فقط منعكس‌كنندگان نظرات او بودند تا جایی كه می‌توان گفت باب اجتهاد تا حدودی مسدود شده بود (نك‌ ‌: شهید ثانی، 28). در چنین وضعی ابن ادریس پای از دائرۀ تقلید بیرون نهاد و به احیای اجتهاد و اظهار نظر آزاد پرداخت. وی گاه در نقد آراء شیخ بسیار سرسختی به خرج می‌داد و شیخ را به طور مستقیم و غیرمستقیم به تبعیت و پیروی از امام شافعی متهم می‌كرد (ابن‌ادریس، جم‌ ) و گاه لحنش بسیار تند می‌شد (همو، 432)، اما به هر حال احترام به شیخ را فرو نمی‌نهاد و با عباراتی چون «الشیخ السعید الصدوق تغمّده الله برحمته» از او یاد می‌كرد (همو، 5). مامقانی ادعا كرده كه ابن ادریس در كتاب طهارت سرائر دربارۀ شیخ طوسی گفته: «و خالی شیخ الاعاجم ابوجعفر الطوسی یفوح [در اصل: یفوه؛ قس: ابن ادریس، 9] مِن فیه رائحةُ النجاسة» (2 / 77)، لیكن این عبارت در كتاب طهارت سرائر (چاپ موجود) دیده نمی‌شود و احتمال می‌رود تحریف این عبارتِ سرائر باشد: « ... انّ اباجعفر یفوح من فیه رائحة تسلیم ... » (ابن ادریس، 9) كه ابداً جنبه ركیكی ندارد.

آرا و اندیشه ها

ابن داوود حلی عدم پذیرش خبر واحد توسط ابن ادریس را به معنی اعراض كلی او از اخبار اهل بیت گرفته و وی را در زُمرۀ ضعفا آورده، ولی در همانجا او را ستوده است (ص 498). بحرانی می‌نویسد كه محقق حلی و علامۀ حلی به كرات به نقد و طعن او پرداخته‌اند (ص 276)، ولی در دوره‌های بعد نظر علمای رجال در مورد ابن ادریس به تدریج تغییر یافت تا آنجا كه مجلسی وی را توثیق كرده است (1 / 16، 33). معاصران نظر حمصی را در مورد تخلیط ابن ادریس تنها از این جهت كه وی در نقل اسناد روایات ‌اندكی بی‌دقت بوده، صحیح دانسته‌اند (شوشتری، 8 / 45؛ خویی، 15 / 63).

ابن‌ادریس چنانكه از كتاب سرائر، به خصوص بخش مستطرفات آن برمی‌آید، برخی از اصول و مصنفات سلف شیعه را در اختیار داشته و وی آخرین كسی است كه دربارۀ برخی از آنها اطلاعاتی به دست می‌دهد، و برخی از اجازات نام وی در سلسلۀ روایی صحیفۀ سجادیه دیده می‌شود (مجلسی، 107 / 52-54، 63، 162). همچنین نام وی در میان راویان كتب دیگر نیز آمده است (نك‌ ‌: ابن‌داوود، 5-6). ابن‌ادریس بعضی از كتب سلف را استنساخ كرده، كه به عنوان نمونه می‌توان از مصباح المتهجّد شیخ طوسی (در جمادی‌الاولی 570ق) و قرب الاسناد حمیری (در رمضان 574ق) نام برد (آقابزرگ، 4 / 225، 5 / 257، 17 / 68، 21 / 222؛ نیز دستخط موجود در حاشیۀ مصباح المتهجد طوسی، 790).

آثار

آثار چاپی:

1. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، این كتاب از آثار بدیع فقهی است كه ارزش و اعتبار آن پس از قرنها هنوز به قوت خود باقی است. سرائر افزون‌ بر ارزش فقهی آن، به واسطۀ آخرین بابش كه او خود آن را «باب النوادر» نامیده و شامل گزیده‌ای از كتب مشیخه و روات است، ارزش حدیثی قابل توجهی دارد. چنانكه از دو موضع كتاب (صص 170، 401) برمی‌آید وی در خلال سالهای 58- 588ق / 1191-1192م مشغول تألیف آن بوده است. سرائر در 1247و 1270ق در تهران چاپ سنگی شده، و «باب النوادر» آن با عنوان النوادر او مستطرفات السرائر جداگانه در 1408ق با مقدمه‌ای تحقیقی و حواشی در قم به چاپ رسیده است؛ 2. منتخب تبیان شیخ طوسی، این كتاب به كوشش سید مهدی رجائی در 1409ق در قم نشر یافته است.

اساتید

...